Мулоҳаза – кишининг нарса, воқеа, ҳодиса ва ҳолатлар ҳақидаги фикри ёки ҳукми. Фикр ёки ҳукм – ақлий фаолият тури, одам мияси ва онгининг маҳсули. Бироқ, мулоҳаза, онгнинг ён-атрофга, борлиққа муносабати натижасида вужудга келади. Шунинг учун мулоҳазанинг тўғри ёки нотўғрилиги унинг мавжудликни, борлиқни қандай акс эттириши орқали аниқланади. Мулоҳаза интуиция билан ҳам боғлиқ. Интуицияда инсон нарса, воқеа-ҳодиса ва ҳолатларнинг қандай кечишини олдиндан билиши, фаҳмлаши мумкин. Бироқ, унинг тагида ижтимоий амалиёт, катта ҳаётий тажриба ётади. Шунинг учун интуиция ҳам, худди онг каби, кишининг узоқ йиллик изланишлари ва амалий тажрибаси маҳсули сифатида, мулоҳазани юзага келтиради. Мантиқшуносликда мулоҳаза қуйидагича тасниф қилинади: 1) тасдиқловчи ёки инкор этувчи мулоҳаза 2) якка, жузъий ва умумий мулоҳаза; 3) шартли, фарқловчи ва қатъий мулоҳаза; 4) эҳтимолий, мавжудий ва зарурий мулоҳаза.

Агар фикр ҳолатнинг, нарсанинг маълум бир сифатларини тан олишга қаратилган бўлса, у тасдиқловчи мулоҳаза, агар фикр бу сифатларни рад этишга йўналтирилган бўлса, инкор қилувчи мулоҳаза дейилади. Нарса, воқеа ва ҳолатлар ўзларининг якка, жузъий ва умумий хусусиятларига эга. Якка хусусият айнан шу нарсага тааллуқли, айнан шу ҳолатда намоён бўлади. Агар бу хусусият бошқа нарсаларга воқеа-ҳодиса ва ҳолатларга ҳам тааллуқли бўлса, у гуруҳга, тоифага, туркумга хос бўлган жузъий хусусиятларни юзага келтиради. Агар бу хусусият бир гуруҳ, тоифа, туркум доирасидан чиқиб, бошқа гуруҳ, тоифа ва туркумларга ҳам тааллуқли бўлса, у ҳар хил доираларга оид умумий хусусиятга айланади. Бу хусусиятлар ўз кўринишларига мос мулоҳазани уйғотади. Шартли мулоҳаза фикрни бирор нарса, воқеа, ҳодиса ва ҳолатлар билан шартли тарзда боғланиб келишидан ҳосил бўлади. Масалан, «у истаган институтга кириши мумкин эди, деган мулоҳаза воқеа-ҳодисаларни бўлакларга ажратиш натижасида ҳосил бўлади, у зўр билими ёки яхши хотираси туфайли аъло баҳо олган қабилидаги қатъий мулоҳаза нарса, воқеа-ҳодиса ва ҳолатлар ҳақида чиқариладиган якуний фикр, ҳукм ҳисобланади. Эҳтимолий мулоҳаза нарса, воқеа, ҳодиса ва ҳолатларнинг ёки улардаги маълум бир хусусиятларнинг бўлиш ёки бўлмаслик эҳтимолидан келиб чиқиб билдириладиган фикр бўлса, мавжудий мулоҳаза эса ана шу нарса ва ҳолатларнинг ёки улардаги маълум бир хусусиятларнинг борлиги тан олинган фикрдир. Зарурий мулоҳаза улардаги маълум бир хусусиятларнинг ҳар қандай ҳолатда сақланишини эътироф этадиган фикр ҳисобланади. Мулоҳаза, субъектив нуқтаи назардан, шахсий, гуруҳий, кўриниши жиҳатдан субъектив ва объектив, мавзулари бўйича илмий, бадиий, диний, фалсафий ва бошқа турларга бўлинади. Мулоҳаза фалсафанинг билиш назарияси ва матншунослик соҳаларида кенг тадқиқ этилади.