Маънавий фазилатлар – инсоннинг маънавий қиёфаси, ижтимоий ҳаёт, онг ва муносабатлар билан боғлиқ бўлган, жамият тараққиёти ва турмуши таъсирида шаклланган маънавий хусусият ва хислатларининг умуминсоний ҳамда миллий феъл-атвор кўринишларини ифодаловчи тушунча. Шахснинг маънавий фазилатлари унинг иймон-эътиқоди асосида ҳалол-поклик, меҳр-шафқат, адолат ва ҳақиқатгўйлик, ватанпарварлик, катталарга ҳурмат ва кичикларга иззатда бўлиш, камтарлик ва шу кабиларда намоён бўлади. Шу маънода, маънавий фазилатлар эркак ва аёл, ота-она ва фарзандларга мос ўзига хослик жиҳатларига ёки касбий хусусиятларга эга бўлиши ҳам мумкин. Шарқ халқларида маънавий фазилатларни тарбиялашнинг муҳим мезони «Ўзингга нима тиласанг, ўзгаларга шуни тилагин» деган ҳикматда мужассамлашган.

Улуғ аждодларимиз Имом Бухорий ва Имом Термизий ҳикматларида юксак маънавий фазилатлар тавсифлаб берилган. Абу Наср Форобий жамият ҳаётида раҳбарларнинг энг муҳим ўн икки маънавий фазилатлари, аҳолининг ҳар бир табақасига хос маънавий фазилатларни таҳлил этилган бўлса, Юсуф Хос Ҳожиб ва Маҳмуд Қошғарий фуқаронинг одобини, Кайковус эса фарзандларда маънавий фазилатларни шакллантириш йўлларини батафсил баён этган. Муқаддас китобларимизда ҳам маънавий фазилатларнинг комил инсонни вояга етказиш ҳамда уларнинг жамият тараққиётида тутган ўрни таъкидланади. Маънавий қадриятлар ижтимоий-тарихий, маданий тараққиёт натижасида шаклланади, такомиллашиб бойиб боради. Шу тариқа миллий маданият ривожланади. Бу жараёнда маънавият аҳли: алломалар, адиб ва зиёлиларнинг миллий онг, миллий руҳ, миллий ўзига хосликни таъминлаш ва ривожлантиришда тутган ўрни беқиёсдир. Улуғ аждодларимиз Имом Бухорий, Ат-Термизий, Ғиждувоний, Нақшбанд, Муҳаммад Мусо Хоразмий, Аҳмад Фарғоний, Ибн Сино, Абу Райҳон Беруний, Амир Темур, Мирзо Улуғбек, Алишер Навоий каби зотларнинг бизга қолдирган бебаҳо маънавий-маърифий, илмий мероси нафақат халқимиз, балки жаҳон маданияти хазинасидан муносиб ўрин олиб, инсониятни эзгулик сари етаклаб, ҳар томонлама баркамол инсонларни тарбиялаб вояга етказишга хизмат қилиб келмоқда. Бинобарин, юксак маънавий фазилатларни ўзида мужассамлаштирган бу улуғ зотларнинг ўзи ҳам биз учун абадул-абад маънавий етуклик тимсоли бўлиб қолади.

Халқимиз маънавий тараққиёти жараёнида шаклланиб, сайқал топиб келаётган шарм-ҳаё, ор-номус, андиша, виждон, инсоф каби хислатлар маънавий фазилатларнинг энг ноёб кўринишлари сирасига киради. Масалан, шарм – бу ножўя хатти-ҳаракатлардан ўзини тия олиш, уялиш ҳиссидир. Жамиятда қабул қилинган маънавий мезонларга мос бўлмаган қилмиши учун ўзидан уялган одам ўзгаларга ҳам ана шундай ножўя хатти-ҳаракатни раво кўрмайди. Ўзида ҳаё туйғуси бўлмаган одам ўзгалардан ҳаёли бўлишни талаб қила олмайди. Маънавий фазилатлар тушунчалар доирасида ор-номус ҳам муҳим ўрин тутади. Ор-номус бу ўзига номуносиб ёки эп кўрилмаган ишдан, нарсадан хижолат тортиш, уялиш, номус қилиш туйғусидир. Орият бу – ор-номус тушунчалардан ташқари иззат-нафс, қадр-қиммат туйғуларини ҳам ифодалайди. Чунки, ориятли одам ўзи, оиласи, маҳалласи ҳамда Ватанининг манфаатлари ва қадр-қимматини юксак тутади. Номус эса иффат, бокиралик маъноларини мужассам этган ҳолда инсоннинг жамиятда ўз мавқеини сақлаши, кўпчилик манфаатларини ҳурмат қилиш ва ардоқлаш, ноўрин хатти-ҳаракатлардан хижолат тортиш туйғуларини, оила, жамоа ва аждодлар шаънига доғ туширмаслик маъноларини ҳам англатади. Андиша ҳам маънавий фазилатлардан бири сифатида ижтимоий ҳаётда муҳим ўрин эгаллаб, ўзбек миллати вакилларига хос хусусият сифатида оқибатни ўйлаб иш тутиш, мулоҳаза юритиш ҳиссидир.

Андишали киши фаросат билан иш тутиб, маънавий фазилатлар соҳиби эканини намоён этади. Маънавий фазилатлардан яна бири – виждон кишининг кундалик фаолияти, қилмиши, феъл-атворида мужассамлашган оила, маҳалла, жамоа, жамият, миллат ва Ватан олдида маънавий масъулиятни ҳис этиш туйғусидир. Инсоф эса адолат ва виждон амри билан фаолият юритиш туйғуси бўлиб, ўзаро муносабатларда ҳалоллик, тўғрилик, тенглик, софдиллик ва тўғрисўзликни ифода этади. Инсоф категорияси Шарқ фалсафасида инсоннинг жамиятнинг маънавий-ахлоқий меъёрлари нуқтаи назаридан ўз хулқ-одобини назорат қилиши ва уни баҳолай олиши сифатида талқин қилинади. Шу билан биргаликда инсоф виждонли кишининг ёки маълум жамоанинг жамиятга ёки бошқа шахсларга нисбатан ўз хулқ-атвори учун маънавий жавобгарлигини ҳам англатади. Маънавий фазилатлар инсоннинг шахс сифатидаги фаолиятида ҳам, унинг Ватан ва халқ олдидаги масъулиятини ҳис этишида ҳам муҳим аҳамиятга эга бўлиб, жамият маънавий тараққиётининг ўзига хос мезони сифатида хизмат қилади.