Қултегиннинг вафоти

Ботирлиги билан номи дунёга танилган Қултегин, алптегин бўлган Қултегин музаффариятдан сўнг ўзини бошқача ҳис қила бошлайди. Энди урушлар йўқ, барча душманлар мавҳ этилган, бобомерос салтанат тикланган, кимсан Хитой уларга ўлпон тўлай бошлаган эди. Қултегин нима қилсин? Тўнюқуқ ва Билге Хоқон маслаҳатлашиб уни саройни бошқариш учун қайтаришади. Аммо, хоқонликни ҳали фитналар тарк этмаган, аламзада юрганлар кўп эди.  Шундай аламзада ўғузларнинг бир тўдаси тўсатдан Ўрдага ҳужум қилиб қолади. Қултегин улар билан жангга киришиб, бутун оиласини сақлаб қолади. Ўзи эса милодий 731 йил, 47 ёшида шаҳид кетади. Хабарларга кўра, у урушган урушмаган турк элларининг бари йиғлайди. Энг кўп йиғлаган оғаси Билге хоқон бўлади.

Билге хоқон айтади: Иним Қултегин нобуд бўлди, ўзим сиқиндим, кўрар кўзим кўрмасдай, билар ақлим билмасдай бўлди, ўзим соғиндим. Нетайки, кишининг тақдирин Тангри яратар, киши боласи ўлиш учун туғилар экан. Шунчалар сиқиндимки, кўзларимдан ёш қалқар, ичимдан бир хўрсиниқ келар бўлди, жуда қаттиқ сиқиндим. 

Қултегиннинг уйлангани ва хотини ҳақида фактлар бор, бироқ болалари бўлганми, йўқми? Бу ҳақда маълумотлар йўқ.

Қултегин мажмуаси ва битиктоши

Билге хоқон иниси Қултегин хотираси учун Ўрхун дарёсининг соҳилида  улкан ва ҳашаматли мажмуа қурдирган. Мажмуа 67x31 м ўлчамдаги тўртбурчакли қўрғон билан қўрғалган. Қўрғон атрофи сув билан ўралган. Тўрт томонида кўтарма кўприкли тўртта дарвоза ўрнатилган. Дарвозалар орасини тўрткўчали йўлаклар бирлаштирган.

Шарқ тарафдаги марказий дарвозадан кирганда йўлакнинг икки томонига иккита сайгак ҳайкали ўрнатилган. Ундан кейин Қултегин тошбитиги жойлашган. Тошнинг баландлиги 3,15 м, эни 1,34, қалинлиги 0,41 метр. Тошнинг олд ва ён томонларига туркий руник ёзувда Қултегиннинг  бутун ҳаёти, орт томонига эса Хитой иероглифида унга аталган марсиялар битилган.

Мармартошнинг ёйсимон тепа қисмида бир-бири билан олишаётган учта аждаҳо тасвирланган. Тепа қисмининг ўртасидаги учбурчак ичида хоқонликнинг тамғаси – сайгак тасвирланган. Туркиялик олимларнинг айтишича, бу ашина уруғининнг рамзи – “она  бўрини эмаётган бола” тасвири бўлиши ҳам мумкин[1].

Битиктошдаги ёзувлар 0,4-0,5 см чуқурликда, 2х1,5-2 см ўлчамда аниқ тартибда, чиройли ҳуснихат билан ёзилган. Мармартош тошбақа шаклидаги тагкурси устига ўрнатилган. Ўлчами -2, 26 x 1,33 x 0,57 м. Тошбақа шаклидаги тагкурсининг чап ёнига ҳам тўрт қатор туркий битиклар ёзилган, аммо уларни ўқиш жуда қийин, чунки кўп зарар етган.

Битиктошнинг икки ёнида Қултегин ва хотинининг мармар ҳайкали қўйилган. Улардан кейин кўндаланг йўлаккача бўлган йўлакнинг икки томонига 10 дона балбалтош ўрнатилган. Кўндаланг йўлакдан кейин 13х13 ўлчамдаги мақбара қурилган, мақбара устида 5х5,85 м ўлчамдаги гумбаз ўрнатилган. Мақбаранинг кириш эшигининг икки ёнига иккита шер ҳайкали қўйилган.

Унинг ортида, орқа эшикка яқин жойда квадрат шаклидаги 14 тонналик, ўртаси айлана тешик тош ўрнатилган. Бу тош устига одамлар келиб, Қултегин ҳақига қурбонлик қилишган. Уларнинг атрофига тўртта тошқути қўйилган.

 Мажмудаги сақланиб қолган асосий ёдгорликлар ҳозирги кунда ТИКА(Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı Başkanlığı) томонидан барпо этилган музейга кўчириб ўтказилган. Фақат 14 тонналик, ўртаси айлана тешик тош  ва айрим артефактлар ўз ўрнида қолган. Қултегин битиктошининг ўрнига рамзий тош ўрнатилган.

Мажмуа деворларининг ички қисмига Қултегиннинг ҳаёти, жанглари акс эттирилган деворий суратлар тасвирланган. Аммо улар сақланиб қолмаган. Ҳозирги деворлар эса сўнги даврда барпо этилган. Қултегин мажмуасида сақланиб қолган одам ва ҳайвон ҳайкалларнинг ҳеч бирида бош йўқ. Уларни Турк хоқонлиги таназзулга юз тутгандан кейин иқтидорга келган уйғурлар вайрон қилган. Фақат Қултегин ва хотинининг бош қисми 1958 йили Н.Сэр-Оджав раҳбарлик қилган Мўғул-Чех археологик экспедицияси томонидан топилган. Ҳозир унинг боши Мўғулистон Архелогия институтида, хотининики эса Миллий музейда сақланади.

Битиклар ва уларнинг қисқача мазмуни

Битиклар икки қисм: катта ва кичик битиклардан иборат. “Катта битик” 428 та мисрадан, “кичик битик”  8 та алоҳида матндан иборат.  Битиклар матни 1731 йилда Билге хоқоннинг ўғли Йўллиғ тегин томонидан ёзилган.

Ёдгорлик 1889 йилда Н.М.Ядринцев томонидан топилган ва уни 1893 йил 25 ноябрда биринчи бор даниялик тилшунос Вильгельм Томсен ўқий олган. Вильгельм Томсен ўқиган биринчи сўзлар “Тангри” ва “Турк” сўзлари бўлган. Шу сабаб, 25 ноябрь санаси “Халқаро туркий ёзувнинг қайта тикланиш куни” деб эълон қилинган.

Битиктош В.В. Радлов, С.Е.Малов, Л.Н.Гумилев С.Аманжолов,  Ғ.Айдаров, М. Жолдасбеков, И.В. Стеблева, Н. Келимбетов, M.Эргин, Э. Конур каби ўнлаб олимлар томонидан тадқиқ этилган. Аввал Қултегин битиги оддий матн сифатида қабул қилинган. Аммо, И.В. Стеблева матнни бадиий асар сифатда ўрганиб, унинг назмий баён этилган қаҳрамонлик достони эканини аниқлаган[2]. Дарҳақиқат, матнни таҳлил қилсангиз, тарихий ҳикоялар, ўгитлар, нутқларда жиддий ва қатъий оҳанглар, хоқонлар портретида улуғворлик, жанг манзаралари тасвирланганда эса шиддат ва ранг-баранглик кўзга ташланади.

Матн Билге Хоқон номидан ёзилган. Кичик битикда асосан Билге хоқоннинг нутқи берилган. Нутқида Тангри, Умай, хоқонлар, хонлар, вазирлар, туркий ва бошқа халқлар, уруғлар, жой номларининг тавсифи берилган. Тошбитикнинг ким томонидан ўрнатилгани, матнни ким ёзгани маълум қилинган.

Катта битикнинг бошида эса дунёнинг, одамларнинг яралиши баён қилинган: Осмонда Кўк Тангри, пастда ястанган Ер яралганда, икки орада киши ўғуллари яратилди. Киши  ўғуллари устидан боболарим Бумин хоқон ва Истеми хоқон  бўлди. Хоқон бўлиб,  халқни турк элининг қонунлари билан бирлаштирди.

Бундай, залворли сўзлар аста-аста енгил ритмларга алмашади. 26-қаторда Қултегин образи пайдо бўлади. Қултегин бола, ўсмир, навқирон йигит, отлар кўтара олмай бели синадиган даражадаги улкан алп образида тасвирланади. Билге Хоқон уни гоҳ пиёда, гоҳ оқ отда, гоҳ бўз отда, гоҳ тўриқ, гоҳ қўнғир отда жанг қилаётган ҳолатда тасвирлайди.

Қултегин ўн олти ёшида чинакам алп сифатида тасвирланади. У отаси тузган мамлакатни кенгайтириш учун  “олти  чуб” уруғидан сўнг сўғдлар устига юришларда иштирок этади. Сўнг беш туман(эллик минг)қўшинли табғачлар устига юриш бошланади. Қултегин пиёда жангга кириб, табғачлар саркардаси Ўнг Тутуқни қўлга олади.

Йигирма бир ёшида Чача-Сенгун билан жангга киради. У аввал Тадиқин Чуренинг оқ отига миниб жанг қилади, отга ўқ тегиб ўлади. Иккинчи марта Эшбара Ямтарунинг оқ отини минади. Бу от ҳам ўлади. Учинчи марта  Йиғин Силиғ бекнинг тўриқ отини минади, бу от ҳам ўлади.  Қултегиннинг совутига юзлаб ўқлар келиб тегади,  аммо у тирик қолаверади[3].

Қултегин йигирма олти ёшида Тўнюқуқ, Қултегин ва Билге хоқон билан бирлашиб найзабўйи қорли йўллардан Кўгмен ерларига кўтарилиб боргани, Энасой қирғизларини босгани тасвирланади. Қултегин Байирқу уруғидан ўлжа олган оқ отни миниб Сунга ерида жангга киради. От уни кўтаролмай бели синади. Қирғиз хоқони ўлдирилиб, эли қўшиб олинади.

Шу йили Олтун ери(Олтой тоғи)га чиқиб, Иртиш дарёсидан кечиб ўтиб, тургешларни тунда босишади. Қултегин бу ерда Базғунинг бўз отига миниб, жангни бошлаб беради. От ўлади. Кейин шахсан ўзи бориб, тургеш хоқонининг буйруқчиси Тутуқни қўлга олади. Билге Хоқон ва бошқалар хоқонни ўлдиради. Эли қўшиб олинади. Кўпчилик тоғ ичига қочади[4].

Ортга қайтиб, сўғдларни бўйсундириш учун Йенчу дарёсидан ўтиб Темир Қапуққа(дарвозага)ча йўл тортишади. Йўлда ҳамма чарчайди, озиқ-овқат ҳам тугайди. Шу палла тургешлар кенгересларга қўшилиб кетади. Қултегинни яна ортга қайтаришади. Қултегин Шалчи ботирнинг оқ отига миниб тургешларнинг кўпини ўлдиради, қолганини бўйсундиради. Ортга қайтиб, Қўшу Тутуқни ҳам енгиб, асир олади.

Қултегин йигирма етти ёшида қарлуқлар ашиналар сабаб табғачлардан озод бўлади, аммо улар бу мустақилликнинг қадрига етмайди. Аксинча, ёғийлик йўлини тутиб, фитналар чиқаради. Бу пайт Қултегин ўттиз ёшда эди, улар билан муқаддас Тамағ тепалигида жанг қилади. У Шалчи ботирдан олган оқ отини миниб жангга киради. Қарлуқларнинг кўпини ўлдириб, қолганини асир олади.

Бу орада азлар душман бўлади. Улар билан Қоракўл бўйида жанг бўлади. Қултегин Шалчи ботирдан олган оқ отини миниб жангга киради ва азларнинг Элтебарини қўлга олади. Бу орада Қапағонхоннинг эли исён кўтаради. Изгиллар билан жангга кирилади. Қултегин яна Шалчи ботирдан олган оқ отини миниб урушга отланади, оти шу ерда ўлади, изгиллар ҳам қирилади.

Тўғуз ўғузлар Элтеришнинг эли эди. Осмон ва ер каби улар ҳам келишмай қолади. Фитна бошланиб бу эл душманга айланади. Улар билан беш марта жанг бўлади. Биринчи бор Тўғу тоғида ўтган урушда Қултегин Азманнинг оқ отини миниб, жанг қилади. Олти одамни найза санчиб ўлдиради, еттинчисини қилич билан чопади. Кейин Қўшлағач ёнида эдизлар билан жанг бўлади. Қултегин ўзининг азлардан ўлжа олган қўнғир отини миниб, аввал бир одамни, сўнг яна тўққиз одамни қувиб етиб ўлдиради. Эдизлар қирилади.

Учинчи жанг ўғузлар билан бўлади. Қултегин Азманнинг оқ отини миниб жанга киради, ўғузларнинг кўпини ўлдиради, элини қўшиб олади. Тўртинчи жанг Чуш тоғининг тепасида бўлади. Турк эли оёқдан чарчаган, қўрқув босган эди. Қултегин уларни қувишга тушади. Пойлаб бориб, Тўнга Тегин дафн қилинаётганда Тўнгра уруғининг ўн ботирини ўлдиради.

Бешинчи жанг ўғузлар билан Эзгинти Кадаз ёнида бўлади. Қултегин азларнинг қўнғир отини миниб ҳужумга ўтади. У икки одамни найза билан ўлдиради. Бу қўшин ҳам қирилади. Мағи деган жойда қишлаб, баҳорда яна жангга кирилади. Шу жангдан сўнг Қултегин эгалик қилиш учун уйга – Ўрдага қайтарилади. Аммо, ўғузлар ўрдага ҳам ҳужум қилади. Қултегин Ўғсизнинг оқ отини миниб, бир ҳужумда тўққиз одамни ўлдиради. У Онаси – Хотунни, бошқа оналари(отасининг хотинлари)ни, холалари, келинлари, хотинларини, бари-барини омон сақлаб қолади. Ҳамма омон қолади. Аммо... Қултегин ўлади.

Қултегиннинг жанозасига қитайлар, Удар Сегун бош бўлиб қитанлар, татабилар, табғачлар хоқонидан Исйи ва Ликанг туҳфалар, ўн минг олтин ва кумушлар билан келади. Тунгутлар, кунботишдан сўғдлар, барчакарлар, бухоро улусидан – Нанг Сангун ва Ўғул Тархонлар келади. “Ўн ўқ” уруғидан одамлар, Тергеш хоқонидан Макрач тамғачи ва Ўғуз Билга тамғачи, Қирғиз хоқонидан тардуш Инанчу Чур келади. Мақбара қуриш, ўймакор битик тош йўниш учун табғач хоқонининг ўймакори Чанг Сенгун келади.

Қултегин қўчқор йилининг ўн еттинчи куни, қирқ етти ёшида учади(ўлади). Тўққизинчи ойнинг йигирма еттинчи куни дафн этилади. Унга аталган мақбара, битик тошини бичин(маймун) йилининг, еттинчи ойи, йигирма еттинчи куни қўйишади. Тошбитикни ёзиш учун турли мамлакатларнинг эркинлари, ёбғулари, туйғунлар ва элтебарлари жуда кўплаб ўймакор ва тошйўнарларни олиб келишади. Хитойдан келган усталар мақбарани, биноларни, қўрғонни қуришади.

ХУЛОСА ЎРНИДА

Қултегин битиктоши – туркийлар тарихидан сўзловчи энг қадимий ёзма манбалардан бири. Шу билан бирга, у энг қадимий ёзма фольклор асари ҳамдир. Шунинг учун, битиктошнинг матнини ёзган Йўллиғ тегин энг биринчи турк шоири, ёзувчиси ва тарихчиси саналади. Битиктошни ўқиб “Қултегин асли ким эди?” деган саволга жавоб топса бўлади.

Қултегин ким эди?

Қултегиннинг отаси қўрқмас жангчи, моҳир йўлбошчи эди. Аммо, илмда устун эмасди. Буни дўсти Тўнюқуқ ҳам таъкидлаб ўтган. Оғаси Қарағонхон ҳам иқтидорли лашкарбоши эди. Аммо, давлат бошқарувида кўп адашар эди. Билге Хоқон ҳам қўрқмас жангчи бўлса-да, стратегик фикрлашда ортда эди. Қултегин хукмдор эмасди, аммо унда ҳамма фазилатлар мужассам эди.

Қултегиннинг қабри кўп марталаб вайрон қилинган бўлса-да, то ХХ асрга қадар зиёратгоҳ саналган. Турли дин вакиллари ўз билганича бу ерга келиб қурбонликлар чиқариб туришган. Унинг номига атаб турли достонлар битилган, куйланган. Ҳозир ҳам унинг номига достонлар, ашъорлар битилади. Саҳна асарлари ишланади. Рассомлар Қултегин образини ўз асарларида акс эттиришади. Туркий давлатларда кўчалар, хиёбонлар, мактаблар, дўконларга Қултегин номи берилган. Қултегиннинг тарихий шахс сифатидаги ўрни шундаки, у тахт талашмайди. Туғилганидан то ўлгунга қадар Ватан озодлиги учун курашади. Юрт озод бўлгандан кейин ўлади. Қултегин тарихини ўқисанг, беихтиёр “баъзи одамлар дунёга маълум бир вазифа(миссия)ни бажариш учун келади” деган ўй келади. Чиндан ҳам, у Турк хоқонлиги энди оёққа турган пайт туғилади, барча элларни бирлаштириб, ёғийни мавҳ этгач, эли озод бўлгач омонатини топширади.

Анвар БЎРОНОВ

Ўзбекистон ёзувчилар уюшмаси аъзоси

Oyina.uz

1-мақола