Мен биринчи Қултегин тўғрисида илмий мақола ёзишни ният қилган эдим. Бунинг амали учун жуда кўплаб маълумотлар тўпладим. Икки марта Мўғулистонга бориб, битиктошларни зиёрат қилдим. Аммо, яқинда, июнь ойининг охирлари, Мўғулистонга жўнаб кетишимиздан олдин “Қани, Қултегинни юртимиз ёшлари қанчалик билар экан”, деган савол билан кичик сўровнома ўтказиб кўрдим ва фикрим ўзгарди: ёшларимиз Қултегинни билишмайди! Шундан сўнг илмий мақолани қўя туриб, элимизга аввал Қултегинни танитишни ният қилдим ва сиз ўқиётган мақолани қораладим. 

***

Мўғулистондаги Ўрхун дарёсининг водийларида Билге хоқон мемориал мажмуаси бор. Мажмуа Ўрхун дарёсининг Кўкшин ўзани қирғоқларида, Қўшо Сайдам манзилгоҳида жойлашган. Аслида, Билге хоқон ва Қултегин мажмуалари алоҳида жойлашган, аммо маданий ёдгорлик ўлароқ битта ном билан “Билге хоқон мажмуаси” деб аталади. Иккинчи турк хоқонлигини тузиб Элтериш номини олган Қутлуғ хоқоннинг тўнғичи Билге хоқон, кичик ўғли эса Қултегин эди. Ушбу мақола кичик ўғил – Култегин ҳақида бўлади.

Қултегингача тарих

Милодий VI асрда ашина уруғидан чиққан Бумин хоқон “Мангу Эл” аталмиш турк хоқонлигини тузади. Бу давлатнинг хоқонлари Элхон аталади. Асрнинг охирларига бориб, “Мангу Эл” Тинч океанидан то Қора денгизгача чўзилган ерларга ҳукмронлик қила бошлайди. Аммо... VII асрнинг бошида, ўзаро келишмовчиликлар ва ташқи кучларнинг таъсирида хоқонлик иккига бўлиниб кетади. Ғарбда “Ўн ўқ будун” номи билан ғарбий, шарқда эса Шарқий турк хоқонлиги юзага келади. Бироқ, бу хоқонликлар ҳам атиги ярим аср ҳукм суради холос.

Қултегин тегишли Шарқий турк хоқонлиги унинг аждоди Жангар хоқон томонидан тузилади. Жангар Ўтеген шаҳрини пойтахт қилиб, туркий элларни бирлаштиради. Аммо, бу орада хитой маданиятини қабул қилган табғачлар Тан империясини тузадилар ва улар аста-секин кучайиб бориб, асрнинг ўрталарида Турк хоқонлигини мағлуб этадилар. Турклар ўттиз йил Хитойнинг таъсирида қолади, ўзлигини унута бошлайди. Эр йигитлар қулга, сулув қизлар чўрига айланади.

VII асрнинг 80-йилларига келиб, Қултегиннинг отаси Қутлуғ хоқон табғачлар юртида тарбия топган, Хитой фалсафасини, маданиятини, жанг санъатини яхши ўрганган Билге Тўнюқюқ билан бирлашиб, Турк хоқонлигини яна қайта тузадилар. Қултегин ўша йиллари туғилган. У туғилганда отаси ва унинг буйруқчиси(вазири) Тўнюқуқ мамлакатни Хитойдан озод қилиб, Турк давлатини қайта тузганига атиги уч йил бўлган эди. У туғилган ер Хоқонликнинг бошкенти – Ўтеген ер эди.

Ўтеген ер таърифи

Ўтуген асли Она Ернинг номи бўлган. Туркийлар илк қурган шаҳар шу ном билан аталган[1]. Шунинг учун бу ном муқаддаслаштирилган. Ўтеген ерни Тўнюқуқ мамлакат ва халқнинг хавфсизлигини ўйлаб, бoболар танлаган эски жойдан – Ўрхун дарёсининг бошланиш жойидан қайтадан барпо этган.

Ўтеген номининг ўзи ҳам туркийлар учун қадрият саналган. Ўтеген қадимги туркий тилда Ўтукен, ,   (Ötüken jer) Ўтукен жер, қадимги уйғурча Ўтукен йиш(Ötüken yïš) аталган. Ўтуген сўзи Ўтюкен, Ўтукен, Ўтаган, Ўтучан шаклларида ҳам учрайди. Маҳмуд Кошғарийда اتوكان Ўтукен шаклида келган. Мўғул тилида Этуген, Итюгэн, Одиган шакллари, тува тилида Одуген, қипчоқ диалектларида Ўтеген, Ўтаган вариантлари ҳам бор.

Қултегин битигида Ўтуген – фаровонлик юрти ўлароқ тасвирланган: “Агар Ўтукен йишда қолсанг, бори эл билан бўларсан, қайғу бўлмайди, эй сен турк халқи агар ориқ ва оч бўлсанг тўясан, тўйгач очлик нималагини унутасан”[2].

Қултегиннинг отаси

Қултегин хоқон ўғли – тегин бўлиб туғилади. Отаси Қутлуғ ашина уруғидан, Бумин хоқон ва Истеми хоқонларнинг авлодидан эди. Қутлуғнинг отаси Итмишбек Мангу Эл аталмиш Турк хоқонлигининг сўнги даврини кўрган, аммо у буни кўрмаган эди. Қутлуғ йўқ мамлакатнинг шаҳзодаси бўлиб туғилган эди. Шунинг учун, бутун орзуси туркийларни бирлаштириш ва давлатни қайта тиклаш бўлади. У дўсти Тўнюқуқ билан бутун мамлакатни кезиб, ўзига маслакдош одамларни йиғади. У одамларни ўзига ишонтиради, бирлаштиради ва Элтериш номини олади. Аммо, Қултегин энди етти ёшга тўлганда вафот этади. 

Қултегиннинг онаси

Қадимда турклар Хотун деб маликани айтарди. Қултегиннинг онаси Эл Билге Хотун ҳам ашина уруғидан бўлган. Эл Билге ўша давр учун камдан-кам учрайдиган оқила ва олима аёл, эрининг содиқ маслаҳатчиси эди. Билге хоқон онасини Умайга ўхшатади, уни отасига эш бўлсин, деб Тангри берганини айтади. Онаси чиндан ҳам оқила аёл эди.

Қултегиннинг улғайиши

Билге хоқоннинг гувоҳлик беришича, Қултегин етти ёшда етим қолиб, ўн ёшида эр етилиб, аскар бўлади: “Отам – хоқон ўлганда иним Қултегин етти ёшида етим қолди, ўн ёшида Умай каби онам – Хотуннинг бахтига йигит етилиб, алпларга хос Қултегин аталди[3]. Афтидан, Қултегиннинг асл исми бошқа бўлган. Чунки, барча манбаларда бу исм унга ўн ёшида берилгани айтилади.

Қутлуғхон вафот этгач, ўрнига иниси Мочур – Қапағонхон тахтга ўтиради. Қапағонхон хоқонликни жуда яхши бошқаради. Бу орада Қултегин ва Билге Хоқон йигит бўлиб етилади. Иккисининг ҳам билимда, ёдкашликда, қурол тутишда тенги йўқ эди. Қултегин ҳарб илмини Қапағонхондан, биликни отасининг дўсти ва буйруқчиси Тўнюқуқдан ўрганади. Қултегин ва оғаси Билге Хоқон доим Тонюқуқнинг маслаҳатларига суянади.

Ўша йиллар Турк хоқонлиги анча оёққа турган бўлса-да, ёғийлар ҳар томондан қуршаб олган эди. Душманнинг кўпи бегона эмас – бирлашмагани учун бир-бирини душман тутиб, Хитойга ўлпон тўлайдиган туркий эллар эди. Улар ўғуз, “яшил ўғуз”, “тўғуз ўғуз”, “олти чуб”, байирқу, сўғд, қирғиз, қуриқан, “ўтуз татар”, “ўн ўқ”, татаби, телес, тардуш, “кўк турк”, тургеш, қарлуқ, аз, изгил, эдиз, уйғур, сир, “ўн эрсен”, тўнгра, басмил, кидан каби эллар эдики, аксари Хитойнинг мағлуб бўлишига, турк хоқонлигининг тикланишига ишонмасди. Фақат, “ўн ўқ” ва сир(қипчоқ) эллари бундан мустасно бўлиб, уларнинг кўпчилиги ғарбда яшаса-да, нафақат Шарқий, балки бутун турк элларининг бирлашуви тарафдори эди.

Ёғийнинг каттаси – табғачлар ҳам асли турк бўлиб, Хитой маданиятини қабул қилиб, ўзлигини унутган, уларни фақат жанг билан бўйсундириш мумкин эди. Шунинг учун, Қапағонхон элини жангларга бошлайди. Ким унга ишонса қўшиб олади, ишонмаса мағлуб қилиб бўйсундиради. Тўнюқуқ унга маслаҳатчи ва йўлдош, икки иниси – Билге Хоқон ва Қултегин кўмакчи бўлади.

Бу пайтда қирғизлар ҳозирги Хакасия ҳудудлари – Энасойда, байирқулар ва қуриқанлар Селенганинг Бойкўлга қуйилиш жойидан жанубий-ғарбий томонларда, ўғузлар Бойкўл атрофида, тўғуз ўғуз ва отуз татарлар шимолда, киданлар, татабилар ва яшил ўғузлар шарқда, табғачлар жанубда, тибетлар уларнинг ғарбида, басмиллар Бешбалик(Турфон) атрофида, сирлар Иртиш бўйлаб ғарбда, қарлуқлар жанубий-ғарбда Олатов ва Балхаш оралиғида, Сўғдлар Сирдарё ва Темирдарвоза оралиғида яшашган.

Жанглар йилномаси

Аниқ стратегик мақсадларни кўзлаган Қапағон Тўнюқуқнинг маслаҳати билан ишни киданлар ва татабиларни бўйсундиришдан бошлайди. Сўнг то 697 йилгача куч йиғиб, Тан империясига таҳдид сола бошлайди, унинг таркибидаги ўзи тараф бўлган барча туркийларни сафига қўшиб олади. 698 йилдан Тан империясига қарши чинакам урушга киради. Кўп ўтмай яшил ўғузлар яшайдиган Шантунг текислигигача бўлган ерларни босиб олади. Ғарбга йўл тортиб Темир дарвозагача бўлган ерларни ўзига бўйсундиради. 701 йилда сўғдлар тўлиқ Турк хоқонлиги таркибига киради.

Билге хоқон ва Қултегин 706 йилда табғачлар устига иккинчи бор юриш қилади. Қултегин Минша ҳудудида табғач саркардаси Чача Сенгун қўшинлари билан тўқнашади. Чача Сенгун корейсларнинг пуё уруғидан бўлиб, Тан империясининг энг машҳур саркардаси эди. Қултегин уни мағлуб қилади, 6000 аскарини ўлдиради, бунинг учун Чача Сенгун император томонидан қаттиқ жазоланади[4]. Бу туркларнинг энг йирик ғалабаларидан бири бўлиб, Қултегинга чексиз шуҳрат, туркий элларга ишонч олиб келади. Туркларнинг кучайишидан қўрққан Тан империяси шимолда яшайдиган Байирқу турклари билан келишиб, ҳужумга ўтмоқчи бўлишади. Буни сезган Қапағон Билге Хоқон ва Қултегиннинг қўшинини иккига бўлиб, бирини Тан Империясига, иккинчисини Байирқу ерига юборади. Байирқунинг хонини Эркин деб аташар эди. Турги Ярғун ёнида Эркининг қўшинлари билан катта жанг бўлади. Жангда Эркин енгилади, жонини асраш учун юртини ва элини ташлаб қочиб кетади.

709 йилда Тан империяси тургешлар билан бирикиб, Турк хоқонлигини тўлиқ қуршаб олишга эришади. Шу йили, Энасой қирғизлари ҳам Тан империяси билан иттифоқ тузади. Тез орада бошқа кичик хонликлар ҳам табғачлар билан бирика бошлайди.

710 йилда Тан империя Турк хоқонлиги устига ҳужум қилиш учун тайёрларлик кўра бошлайди. Аммо, салтанатда тахт талашиш ва ички низолар кучайгани сабаб ҳужум қолдирилади. Бундан фойдаланган Қапағонхон Тан империяси билан бирлашмоқчи бўлган қирғизлар ва тургешларни бир-бир яксон қилади. Шундан сўнг, сўғдлар устига юриш бошланиб, Табар ёнида йирик ғалабага эришилади. Қултегин барча жангларда олд сафларда юради. Темир Дарвозагача бўлган ерлар Турк хоқонлиги ихтиёрига ўтади. Аммо бу орада тургешлар яна бош кўтаради. Қултегин ортга қайтиб, уларни ҳам яксон қилади.

Бу ғалабалардан сўнг Турк хоқонлиги жанглардан тўхтаб, давлат қурилиши, ижтимоий-иқтисодий муаммолар, халқаро муносабатлар, илм-фан, таълим масалалари билан шуғулланишади. Бу ишларнинг устида ҳам Тўнюқуқ, Билге хоқон ва Қултегин туради. Шу йиллари Тўнюқуқ қизи Қутлуғ Себағ Хотунни Билге Хоқонга эрга беради. Улардан Йўллиғ тегин ва Билге Қутлуғхон исмли ўғиллари туғилади.

Кўп ўтмай ўғузлар ва қарлуқлар билан келишмовчиликлар бошланади. Қултегин яна отга минади. Тамағ тепалиги устидаги жангда Қултегин қарлуқларни мағлуб қилади. 715 йили эса азларни ва изгилларни бўйсундиради. Аммо, Қапағонхон ҳукуматидан норозилар анчагина кўп эди. Ҳоқон тарқаб кетган йилқиларини йиғиб оломаётган бир сайис каби, ҳали у, ҳали бу отининг жиловини олдириб қўярди. Шу йили тўғуз ўғузлар бош кўтаради. Бундан фойдаланган Тан империяси 716 йилда туркларнинг устига уч марта ҳужум уюштиради. Уларнинг икки ҳужуми самарасиз бўлади, аммо учинчи жангда “тўғуз ўғуз”лар билан бирлашиб, аввал Тибетни қўлга киритади, кейин эса Турк хоқонлиги чегараларининг ичига қадар кириб келади.

Қултегин хавфни олдиндан сезиб, унга қарши кураш чоралари ишлаб чиқади. Амакисига бориб маслаҳатлар беради, қўшинни тўлиқ унга топширишини сўрайди. Аммо Қапағонхон уни тингламайди, аксинча қўшинни бошқаришдан четлатади. 716 йилда Қапағонхоннинг ўзи тўғуз ўғузларнинг устига қўшин тортиб, уларни тор-мор қилади. Бироқ, ортга қайтишда ўрмон орасида қўққисдан Байирқу жангчиларига дуч келиб қолади ва улар хоқонни ўлдириб, бошини қопга солиб, Хитойга жўнатишади.

Саройдаги фитналар ва Қултегиннинг қалтис қарори

Қапағонхоннинг қўққисдан қазо қилиши оқсоқоллар орасида нифоқ келтириб чиқаради. Ашина ҳукмронларининг тамойилларига кўра, хон ўлса унинг ўрнига ўғли эмас, балки шу сулоланинг энг ёши каттаси ўтириши керак эди. Ушбу тамойилга таянилса, Қапағонхон ўрнига Билге хоқон ҳақдор эди. Аммо, тўсатдан оқсоқоллардан бири Қапағонхон тахтни ўғли Инэлхонга васият қилганини етказади. Турк элида марҳумнинг сўзи ҳурмат қилинар, шунга кўра ашидэ ва қипчоқ уруғлари оқсоқоллари васиятни ерда қолдирмасликка чақиришади. Шу тариқа Қапағонхоннинг ўғли Инэлхон хоқонлик тахтига ўтиради.

Қапағонхон қазо топганда Қултегин қирғизлар устидан ғалаба қозониб қайтаётган эди. У Ўтеген юртига келиши билан амакисининг ўлимидан хабар топади. Қултегин амакисининг ўлимидан қанчалик азият чекмасин, оқсоқоллар сайловидан кўнгли тўлмайди. Саройдаги иғво ва фитналарга барҳам беришга киришади. Дафн ва йўқлов маросимлари тугаши билан Қапағоннинг барча болаларини ўлдириб, акаси Билге Хоқонни тахтга ўтирғизади. Бу Қултегиннинг ҳаётидаги энг машъум қарор, оқлаб бўлмас ҳаракат эди. Аммо... Аслида, 712 йилдан бошлаб Қапағон иниларини ҳокимиятдан четлатишни бошлаганди. Ҳоқон доим уларни имкон қадар узоқдаги жангларга юборарди. Уларнинг ғалабаларидан қувонмас, рағбатлантирмас эди. Қултегин анча зийрак эди. Оғасининг бундай қилиқларидан ранжиса-да, итоатни йўқотмас, уни отаси каби ҳурмат қиларди. Шу билан бирга адолатсизликка ҳам чидай олмас, шунинг учун, бу машъум ишни амалга оширган эди. У Қапағонхоннинг саройдаги барча ёқловчиларини ўлдиради. Фақат ашидэнинг оқсоқоли – Тўнюқуққа тегинилмайди. Чунки у янги хоқоннинг қайнатаси, марҳум отасининг узанги йўлдоши эди. Тўнюқуқ эса бу хунрезликдан хафа бўлиб, кетиб қолади. Қултегин Қапағонхоннинг барча маъракаларини ўзи ташкил қилади, унинг номини ҳурмат билан тилга олади.

Билге хоқон даври тарихи

717 йилда Билге хоқон вақтдан ютиш учун Тан империяси билан тинчлик сулҳини тузади. Аммо, Тан империяси зимдан тургешларни аврай бошлайди. Билге хоқон ва Қултегин Тўнюқуқнинг таълимини олган эмасми, табғачнинг шумлигини яхши билишади. Улар дипломатияни ишга солиб, Табғачни доғда қолдириб, тургешлар султони Сулуқ билан қудалашади. Қизини унга эрга бериб, унинг қизи Сулувни ўғлига келин қилади.

Бунга жавобан Тан империяси басмиллар, қирғизлар, киданлар ва татабилар билан музокарага киришиб ўзаро иттифоқ тузади. 718 йилда Билге хоқон аввал қарлуқлар ва татабиларни тобе қилиш учун яна уруш бошлайди. Аммо, мамлакат кучсизланиб қолган, душманлар эса кучайган замон эди. У қайнотаси, отасининг дўсти, устози Билге Тўнюқуқнинг маслаҳатлари қанчалик қимматли эканини англаб етади. Тўнюқуқ ҳам хавфнинг катталиги илғаб, 719 йилда саройга “Бўйла баға тархон” лавозимига қайтади. Тўнюқуқнинг қайтиши кўпчиликка ишонч бағишлайди. Эллар яна бирлаша бошлайди.

Бу даврни тарихчилар Тўнюқуқ, Билге Хоқон ва Қултегин триумвирати – учлик салтанати деб аташади. Инчунун, саройдаги бу учликнинг бир ёқадан бош чиқариши, Тўнюқуқнинг донолиги, Билге Хоқон ва Қултегиннинг алпона юришлари Тан империяси қўшинларини довдиратиб қўяди.

Тез орада Билге хоқон ва Қултегин Бешбалиқда басмилларни бўсундириб, Тан империясига ишончли ҳужумларни амалга оширади. Табғачлар жангларда кетма-кет енгилади. 720 йилда тибетликлар, киданлар, татабилар ҳам Турк хоқонлиги сафига кириб, Тан империясига қарши жангларга қўшилади.

724 Тан империяси Билге хоқонга сулҳ таклиф қилишга мажбур бўлади. Турклар ғалаба қозонади. Тан империяси Туркларга ўлпон тўлайдиган бўлади. Турк давлатига саноқсиз олтин, кумуш, ипак, буғдой ва бошқа моллар билан солиқ тўлашади. 729 йилда тўқуз уйғурлар, 730 йилда татаби ва киданларнинг қолганлари ҳам Тан империяси таркибидан чиқиб ноилож туркларга қўшилади.

Бутун турк эли бирлашади. Билге Хоқон айтади: “Мен зинҳор бой халқнинг устига хон бўлиб ўтирмадим, ичида оши, ташида тўни йўқ, аянчли ва ночор бир халққа хон бўлдим. Мен иним Қултегин билан сўзлашдим, отамиз ва ачи(оға)миз бирлаштирган элнинг номи ва қудрати ўчмасин учун, турк халқи учун тунлар ухламадим, кундузлар ўтирмадим”. Чиндан ҳам, туркий эллар бирлашгач тинчлик ва фаровонлик келади. Очлар тўқ, яланғочлар тўнли бўлади.

Анвар БЎРОНОВ

Ўзбекистон ёзувчилар уюшмаси аъзоси

Oyina.uz

2-мақола

2-мақола

[1] Saadettin Gömeç. Eski Türk İnancı Üzerine Bir Özet, Ankara Üniversitesi. Internet Archive WayBack Machine. http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/18/29/208.pdf

[2] Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. Москва – Ленинград: Наука. 1951. – 446 стр.

[3] Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. Москва – Ленинград: Наука. 1951. – 446 стр.

[4] Еженханұлы Б., Ошан Ж. Қазақстан тарихы туралы қытай деректемелері. – ІV том. Әулеттік тарихи жылнамалар 2-бөлім. – Алматы, 2006. – Б.184.