Ушбу мақола татар фарзанди – Олимжан оға Қулмаметов хотирасига бағишланади.

Дин

Татарларнинг 90% дан ортиғи ислом динига эътиқод қилади. Нуфуси 100 атрофида бўлган керашенлар ва нўғайбақлар насронийлик динининг правослов оқимида. Аммо уларнинг эътиқодида ҳам ислом таъсири кўзга ташланади[1]. Татарлар ислом динини дастлаб IX асрдан қабул қила бошлаган. XIV асрда Ўзбекхон ўтказган диний ислоҳотлардан кейин исломни тўлиқ қабул қилишган. XV асрда вужудга келган Қозон, Астрахан, Сибир хонликларида ислом асосий мафкура вазифасини ўтаган. Хонликларнинг туркий, славян, фин-угор, сомодий қавмлари бақамти яшайдиган ҳудудларида мусулмонлар яшайдиган аҳоли пунктлари ажаралиб турган ва улар маҳалла деб аталган. Хонликларда ислом динини ўқитиш учун юзлаб мадрасалар очилган. Уларда Миср, Бухоро ва бошқа илм марказларидан келган домлалар дарс беришган. Саййидларга, олимлар ва қориларга алоҳида ҳурмат кўрсатилган. Диннинг Сибир ва бошқа шимолий ҳудудларда тарқалишида нақшбандия тариқати сўфийлари иштирок этган.

XVI асрда Иван Грозний Қозон хонлигини тўлиқ босиб олади. Босқин даврида асосий қаршилик мусулмонлар томонидан кўрсатилади. Шунинг учун Рус-татар урушлари тарихда христиан-ислом уруши сифатида қайд этилади. Ўша давр маданияти ҳаёт тасвирларидан кўринадики, татарларнинг либослари Марказий Осиё мусулмонларининг кийимларидан мутлақо фарқ қилмаган.

Саййид Қул Шариф масжиди олдида жанг.

Жангларда хонликнинг муфтийси Саид Қулшариф бош бўлиб ислом байроғи остида Грозний қўшинлари билан курашади. Аммо Қозон хонлиги мағлубиятга учрагандан сўнг вазият ўзгаради. Иван Грозний Қозонни олгани шарафига бағишлаб Москвада Василий Блаженний соборини қурдиради. Бу эса амалда христианларнинг ғалабасини англатган.

Россия таркибига киргач ислом динига таъқиб бошланади. Ислом олимларининг катта қисми Туркий, Марказий Осиё ва Хитойга қочиб кета бошлайди. Татар ва бошқирдларнинг маълум бир қисми насронийликка ўтиб кетади. Айрим бойлар мол-мулкини ва мавқеъини сақлаб қолиш учун насронийликка ўтади. Керашенлар ва нўғайбақлар шу жараёнларда шаклланган бўлиши мумкин[2].

Татарлар ва керашенлар икки хил динга эътиқод қилишса-да, уларнинг эътиқодида умумийликлар кузатилади. Жумладан, ўликни уч кун сақлаш, “халос-халос”, майитнинг кўксига пичоқ қўйиш, 3, 9, 20, 40, йил маросимларини ўтказиш, ўлган қариндошларига атаб жонлиқ сўйиш, ис чиқариш, табикмэк (чалпак) пишириш каби тангричилик элементлари ҳар иккисида ҳам сақланган.

Керашенлар ва шимол татарларида урын сақлау (ўрин сақлов) одати бор. Унга кўра майит қабрга қўйиб келингач қариндошлар унинг ўрнини билдирмаслик учун уйида тунашган. Ўлган кишининг тўшаги йиғиштирилмаган, нарсалари ўз ўрнида турган. Еттинчи кунигача ақирэт бэйете (охират байати) деб аталадиган йўқлов қўшиқлари айтилган. Улар қирқ кунгача ўликнинг руҳи ўз уйига келиб туришига ишонишган. Йил тўлганда “оло аш иту” (улуғ ош бериш) маросими ўтказилиб, шу билан аза тугаган. Қирқи ва йили куни яқинлари майитнинг руҳини чақириб келиш учун қабристонга боришган. Кейин уйига келиб дастурхон ёйиб, атрофида майитнинг руҳи учун жой, идишлар, овқатлар қўйилган. Овқатдан сўнг “бахыт житте озатуға” (кузатиш вақти етди) деб кўчага чиқишган ва тўғри шарққа қараб юришган. Бу одатлар тангричилик дини билан боғлиқ бўлиб, “руҳларни озиқлантириш” ёки “ис чиқариш” деб аталган.

Керашенларда бир одат сақланганки, бу барча татарларга хос бўлиб, унга кўра бирор оилада боласи чақалоқлик даврида вафот этса буни ёвуз руҳлар билан боғлашган. Шунинг учун кейинги туғилган боласини асраб қолиш учун “Бўбак (чақалоқ) сотиш” маросими ўтказилган. Бола туғилгач уни бирон қариндош аёл деразадан келиб “сотиб олган”. Шу ерда йиғилган одамлар эса “сотди, сотиб олди, кўрдик” деб бақиришган. Аммо чақалоқ ўз уйида ота-онаси билан қолаверган. Болага эса ўғил ё қизлигига қараб маросимга мос исмлардан қўйилган: Сатуқай, Сатий, Сатқин, Сатибалди.

Татар тили

Татар тили ўрта асрларда жуда машҳур бўлган. Европаликлар шунинг учун, барча қипчоқ тилларини татар тили, деб аташган. Олтин Ўрда расмий тили татар тилига яқин бўлган. Ҳатто, “Кодекс Куманикус” ҳам татар тилида ёзилган[3].

Ҳозирги татар тили қипчоқ тилларининг волгабўйи-қипчоқ тил гуруҳига мансуб. Расмий манбаларга кўра ҳозирги кунда 5 миллиондан ортиқ киши ушбу тилда сўзлашади. Аммо юқорида айтилганидек, бу маълумотлар ҳақиқатга тўғри келмайди. Татар тили ҳозирги кунда рус тили билан бир қаторда Татаристон Республикасининг давлат тили саналади. Польшанинг Подляское воеводасида ва Хитойнинг Дацюань-Татар миллий волостида мулоқот тили мақомига эга. Хитойда татарлар араб алифбосидан фойдаланади.

Татар тилининг лаҳжаларга таснифланиши бўйича икки хил версия бор. ХХ асрнинг биринчи ярмида учта лаҳжа кўрсатилган:

Мишар (кунбатиш) лаҳжаси;

Қозон (ўзак(марказий) лаҳжаси;

Сибир (кунчиғиш) лаҳжаси[4].

Аммо 70-йиллардан кейин шарқий лаҳжанинг ўзи учга бўлиниб таснифлана бошланган:

Тобол-иртиш лаҳжаси;

Барабин лаҳжаси;

Томск лаҳжаси.

Бу ўзгаришлар асосан шарқий лаҳжаси устида илмий тадқиқот олиб борган Габдулхай Аҳатовнинг талқиқотлари билан боғлиқ бўлиб, у Сибир (шарқий) лаҳжасини алоҳида лаҳжаларга ажратган[5]. Айрим олимлар Сибир (кунчиғиш) лаҳжасини “Сибир тили” номи билан алоҳида тил сифатида исботлашга ҳам уринишган[6]. Аммо бу тилшунослар томонидан маъқулланган эмас ва Сибир (кунчиғиш) лаҳжаси Тобол-иртиш, Барабин, Томск шевалари билан татар тили таркибига киради.

Негизи қипчоқ ҳозирги татар тилига булғор тилидан сўзлар ўзлашган. Адабиёт орқали эса чиғатой туркчасидан ҳам кўплаб сўзлар, иборалар кириб келган. Ана шу уч омил татар адабий тилига асос бўлган.

Адабий тил қозон-татар шеваси доирасида шаклланган. Қозон шеваси Қозон ва Астрахон хонликлари даврида қўлланилган “эски татар тили” базасида вужудга келган. Унгача Олтин Ўрда даврида ўғуз-қипчоқ шеваси татар тили деб аталган. Айнан шу даврда тил таркибига сўфизм адабиёти орқали чиғатой тили кириб кела бошлаган.

Эски татар тилига араб тили ўзлашиши даврида арабча айн (ع) товушини талаффуз қилиш қийин кечгани учун, унинг ўрнига г қўлланилган. Натижада барча айн билан бошланадиган сўзларга г қўшилган: Аббас – Габбас, Абдулла – Габдулла, Абдураҳман – Габдурахман, Айша – Гайша, оила – гаиле, авф – гафу ва ҳ.к. Айрим шеваларда айн (г) ғайн (ғ) билан ҳам талаффуз қилинади: Ғаббас, Ғалим, муғаллим, мағана. Айни ҳолат бошқирд тилида ҳам бор. Чунки Олтин Ўрда даврида улар мадрасаларда ягона қолипдаги дастурлар билан ўқитилган.

Татар тилининг ҳозирги алфавити 13 та унли, 26 та ундош товушдан ташкил топган. Бу таркиб, татар тилини бошқа туркий тиллардан узоқлаштиради. Айниқса и товушининг “е”, е ва э товушларининг эса “и” шаклида ёзилиши кейинчалик фонетикага катта таъсир ўтказган.

Айни фарқлар у товушининг ў ва ў товушининг у шаклида талаффуз қилинишида ҳам кўринади.

Половец-қипчоқ тиллари ва бошқирд тилидаги каби татар тилида ҳам ҳ ҳарфини тушуриб қолдириш кузатилади: Ҳайбат – айбат, ҳалак – алак ва ҳ.к.

Ўзбеклар татарлар билан таржимонсиз гаплашиши мумкин. Тасаввуф адабиёти таъсирида Олтин Ўрда давридан бошлаб тил й-лашган ва етарли даражада арабча-форсча сўзларни сингдирган. Бу ўзаро мулоқотда аниқ кўзга ташланади:

Татарлар йил фаслларини соф туркий шаклда қўллашади: Яз (баҳор), жэй (ёз), куз, қиш.

Ҳафта кунлари ўзбек тилидаги билан бир хил: Душэмбе, сишэмбе, чэршэмбе, пэнжешэмбе, жомға, шэмбэ, якшэмбе. Фақат ҳафта сўзи ўрнига атна ишлатилади. Фақат сўзи ўрнига -гина аффикси қўлланилади: татарчагена сойлейбиз, Тигезлэгезгенэ (фақат тузалиб кетинг). Бундан кўринадики, ўзбек тилига форс тилидан “фақат” сўзи ўзлашгач бир муддат -гина қўшилиб фақатгина шаклида ишлатилган, кейинчалик фақат сўзининг ўзи қўлланила бошлаган. Аммо ҳанузгача қипчоқ ўзбеклари бу сўзни аффикс сифатида қўллаб келади: биргина, сенгина, шугина...

Татар тилида жуда кўплаб туркий ўз қатлам сўзлар сақланган: Эшиголди (ҳовли), басқич (зина), жай (ёз), қунақ (меҳмон), жайли (қулай), ашйавлиқ (дастурхон), ўрам (кўча), ақча (пул), уруғдаш (ота томондан қариндош), буруч (қарз), икмек (нон), ағач (дарахт), мугез (шох), тўпас (қўпол), яралғи (ҳомила).

Керашен лаҳжаси қозон лаҳжасидан ж-ловчилиги билан фарқланади. Маълумки, қозон лаҳжасига араб ва чиғатой тилининг таъсири катта бўлган, шу сабаб адабий тилдаги аксарият сўзларда ж ўрнига й қўлланилиди:

Керашен татарларида славянлар қўллайдиган насроний сўзлар ўзлашиш жараёнида гўзал тарзда туркий қолипга келтирилган:

Аркадий – Эркей;

Иван – Ибый;

Григорий – Горей;

 Филипп – Пилей;

Татьяна – Татый;

 Ирина – Урый;

 Акулина – Укси;

 Анюта – Атна;

Фекла – Пикла;

Тимофей – Тапый/Тимей.

Ж-лаш бу ерда ҳамкўзга ташланади:

Евгения – Жаулич;

 Елена – Җәнкә;

Дарья – Даржый;

 Мария – Маржый;

 Евдокия – Жайдый.

 ​

Шунингдек, керашен татарларида архаик ва бошқа туркий тилларда учрамайдиган сўзлар ҳам кўп:

Башқазиқ – қабрбошига қўйиладиган тахтакач;

кулпа тас – қабртош;

таш билге – ёзувли қабртош;

чардуған – мақбара;

Санақ – айри (паншаха). Öч жяпле сяняк – уч сихли паншаха;

Чибиқ – шох, бутоқ.

Сибир татарларида ц-ловчи ва ч-ловчи, яъни ч ўрнига ц, ц ўрнига ч товушини ишлатувчи шевалар учрайди: пичақ – питчақ, пицах; урчиқ – урцих. Шарқий қисмида хакас тилига хос ўзгаришлар, хусусан б товушининг п шаклида талаффузи кузатилади: бору – пору, бау (боғ) – пау, бала – пала ва ҳ.к.

Сибир татарлари тилига ўзбек тилидан ҳам кўплаб сўзлар ўзлашган, чунки мадрасаларда асосан Хива ва Бухородан борган мударрислар дарс беришган.

Сабантўй ва фольклор

Татарлар маданияти ва санъатини бутун дунёда нишонланадиган “Сабантўй” байрамисиз тасавур қилиш қийин. Туркийда “сабан” – омоч, “Сабантўй” эса – омоч тўйи. Татарлар ҳар йили экин экишдан олдин Сабантўй ўтказишган. Бугунги кунда эса бу байрам рамзий кўринишга эга бўлиб, аслида чинакам фольклор байрамига айланган. Унда татар миллатининг бутун борлиғи: тарихи, менталитети, маданияти, санъати, халқ ўйинлари намойиш этилади.

Татар халқ ижодиёти асосан достонлар, эртаклар, афсоналар, баётлар, қўшиқлар, мақоллар, топишмоқлар ва тезайтишлардан таркиб топган. Шубҳасиз, фольклорда достонлар биринчи ўринда туради. Улар орасида “Идегей”, “Йиртюшлек”, “Жик Мерген”, “Қўзи-Кўрпяч белян Баян-силу”, “Чура батир”, “Йастай Мунке”, “Ақ қубек” каби достонлар жуда машҳур.

Татарлар ҳам дўмбира ва “Алпомиш”ни сақлаб қолган халқлардан бири. Қозон татарларида “Алпомиш”нинг “Алпамша ва довюрак Сандуғач”[7], Ғарбий Сибир татарларида “Алп Мямшян” варианти сақланган. “Алпамша ва довюрак Сандуғач” варианти мақола муаллифи томонидан ўзбек тилига таржима қилинган[8]. “Алп Мямшян” достони таржима қилинмаган. Бу иккала версия ҳам кичик ҳажмли асар бўлиб, бу эпос услуби ва тузилишига кўра эртак ёки ривоят жанрига яқинроқ саналади.

Сибир татарларида “Атақлы қыз Туқбикә”, “Тимер батыр”, “Илдан белән Гөлдан”, “Алтаин Саин Сөмә”, “Ак күбек”, “Ястәй Мөңкә”, “Межек алып”, “Йеләк батыр” достонлари сақланган. Сибир татарларининг достонлари фақат туркий қолипдаги қаҳрамонлик достонларидан иборат эмас. В.В.Радлов оқинлардан “Юсуф ва Зулайҳо”, “Тоҳир ва Зуҳра”, “Сайфульмулк”, “Шоҳсанам ва Ғариб” достонларини ҳам ёзи олган[9].

Мишарлар фольклорида тангричилик элементлари кўп сақланган. Афсоналарида Сув бабаси, Сув анаси каби илоҳалар, Убир, Албаста каби образлар кўп учрайди.

Керашенларнинг фольклорида христианлик динининг персонажлари, жумладан авлиёлар образлари кўп учрайди. Керашенларнинг фольклори асосан Қачману (чўқинтириш) маросими, Раштау (рождество), Май чабу (масленница), декабрнинг 24-санасида ўтказиладиган “Нордўғон” байрамларида намойиш этилади.

Мақоллар

Татарларнинг, хусусан керашенларнинг мақоллари ҳам бошқа туркийларники билан бир хил. Улар орасида умумийликлар жуда кўп:

Әйткән сүз – aткaн уқ.

Айтилган сўз – отилган ўқ.

***

Җил исми, яфрaк сeлкeнми.

Шамол эсмаса, япроқ силкинмас.

***

Әйбeрнeң яңaсы яxшы, дусның искeсe яxшы​.

Ҳар нарсанинг янгиси, дўстнинг эскиси яхши.

***

Эшләп aшaсaң, aрыш икмәгe дә тәмлe.

Ишлаб топсанг, зоғора ном ҳам тотли.

***

Агач –​ җимеше белән, кеше –​ эше белән.

Дарахт меваси, киши – иши билан азиз.

***

Кергәнче чығуыңны уйла.

Киргунингча чиқишингни ўйла.

***

Бердәмлектә көч.

Куч бирликда.

***

Тимерне кызуында суқ.

Темирни қизиғида суқ.

***

Ни чәчсәң, шуны урырсың.

Нимани сочсанг шуни ўрасан.

***

Тамчы тама-тама таш тишә.

Томчи тома-тома тош тешар.

Татарлар бошқа туркийларга нисбатан эртароқ ўтроқлашгани, қолаверса кўпроқ шаҳарлашгани учун кўчманчилар ҳаёти билан боғлиқ мақоллар кам учрайди. Аммо кам бўлса-да сақланган:

Өрә бeлмәгән эт aвылгa бүрe китeрeр.

Ҳурмайдиган ит овулга бўри келтирар.

***

Азықлы ат арымас.

Озуқли от ҳоримас.

***

Сыер дуласа аттан яман.

Сигир бўшалса отдан ёмон.

***

Тавық төшенә тары керә, ашамаса – тағы керә.

Товуқнинг тушига тариқ кирар, емаса тағин кирар.

Татарлар илмни қадрлайдиган, фарзандларини илмга даъват қиладиган эл. Бу уларнинг мақолларида ҳам акс этади:

Белемдә көч.

Куч билимда.

***

Беләктән белем көчле.

Билакдан билим кучли.

***
Белем-нур, белмәү-хур.

Билим – нур, билмаган – хор.

***

Бер галим йөз наданны җиңәр.

Бир олим минг нодонни енгар.

***

Галимнең бер көне наданның бөтен гөмеренә тора.
Олимнинг бир куни, нодоннинг бутун умрига тенг.

Татарлардан бекорга амалиётчи олимлар чиқмас экан. Чунки эмпирик руҳдаги мақоллар ҳам ижод этишган:

Белем тәжрибәдән туа.
Билим тажрибадан туғилади.

***

Плансыз эш – тозсыз аш.

Режасиз иш – тузсиз ош.

***

Телең белән узма,
Белем белән уз.
Тилинг билан ўзма,

Билим билан ўз.

Татар мақолларида халқнинг характери акс этади. Уларда мақтовлар эмас, танқидий ёндашувлар ҳам кўзга ташланади:

Татар ақылы төштән соң.

Татарнинг ақли тушдан сўнг.

Мусулмон татарларда исломий мақоллар ҳам жуда кўп учрайди:

Иман – көч, дин – һәва.

Иймон куч, дин – ҳаво.

***

Иманлы кеше – җилгә тоташмый.

Иймонли киши – ҳавога (кибрга) учмайди.

***

Тылсымлы су – Аллаһның тәңгәре.

Муқаддас сув – Аллоҳнинг мўъжизаси.

***

Аллаһның тәүфигы булса, барысы да җиңел.

Аллоҳнинг тавфиғи бўлса, бари иш енгил кўчар.

***
Иманлы кешең буш қалмый.

Иймонли киши бекорчи бўлмас.

***

Арақы – шайтан сидеге.

Ароқ – шайтоннинг сийдиги.

***

Син дә мулла, мин дә мулла – атка печән кем сала?

Сен ҳам мулла, мен ҳам мулла – отга пичанни ким солади?

***

Гаеп мулла қызында да булла.

Айб мулланинг қизида ҳам бўлади.

Татарлар этнопедагогикасининг асоси бўлган мақолларда тарбия муҳим ўрин тутади, шунинг учун панд-насиҳат кўп:

Бала күздән, адәм сүздән зыянлый.

Бола кўзда, одам сўздан зиён топади.

***

Ана сөте белән кермәсә, тана сөте белән кермәс.

Она сути билан кирмаса, тана (сигир) сути билан кирмас.

***

Халық әйтсә ҳак әйтер.

Халқ айтса, ҳақ айтар.

***

Чақырган җиргә бар, куған җирдән кит.

Чақирган жойга бор, қувган ердан кет.

***

Аяғын белэн абын, телен белэн абынма.

Оёғинг билан қоқилсанг ҳам, тилинг билан қоқилма.

***

Телләр белгән – илләр белгән.

Тилларни билган – элларни билган.

***

Туған телне кадерләгән халык қадерле булыр.

Она тилини қадрлаган халқ қадр топади

***

Сөйдергән дә тел, биздергән дә тел.

Суйдирган ҳам, бездирган ҳам тил.

***

Эшле кешегә иң зур җәза – тик тору.

Ишлайдиган одамга энг катта жазо – ишсизлик.

***

Ва алабатта татарларнинг панд-насиҳат жанридаги мақолларини тозалик мавзусисиз тасаввур қилиб бўлмайди:

Чисталык – иң яхшы матурлық!

Тозалик – энг яхши гўзаллик!

***

Чисталык яратучы, сәламәтлекне ярата.

Тозаликни севган, саломатликни севар.

Хулоса ўрнида

Татарлар тўғрисида ёзиш осон иш эмас...

Гувоҳи бўлганингиздек татарларнинг тарихи ва келиб чиқиши ўта мураккаб. Қолаверса, уларнинг дунё бўйлаб тарқалиш географияси шунчалар кенгки, жамлаб олишнинг имкони йўқ. Тил ва шевалар мураккаб, эътиқодлар турлича, таҳлил қилиш қийин. Уларни умумпланда ўрганиш катта-катта хатоликларни келтириб чиқариши мумкин. Шунинг учун татар миллатига мансуб тарихчи, этнолог, тилшунос ва фольклоршуносларнинг манбаларига таянган ҳолда бу элнинг тавсифини ёзишга ҳаракат қилдим. Кўпроқ ўзимдаги маълумотларга таяндим. Татарлар “Алпомиш”ини таржима қилганим озроқ бўлса-да куч бериб турди.

Қолаверса, 90-йиллар, талабалик давримда қадарнинг ёзиғи билан татар олими – Олимжан Қулмаметовнинг уйида ижарага туришимга тўғри келган. Олимжан ака қариб қолгани учун Чилонзордаги тўртинчи қаватда жойлашган уйидан аёли билан бошқа даҳадаги биринчи қаватдаги уйига кўчиб ўтаётган экан. 4-қаватдаги уйида китоблар жуда кўп эди. Мен шу китоблар билан беш йил яшаганман.

Олимжан ака асли Сибир татар мурзаларининг Қулмаметовлар сулоласидан бўлиб, улар Кутумовлардан кейин тархон (граф) унвони билан Тобол губерниясини бошқарган. Қулмаметовлар XVIII асрнинг охирларида Оқпошшодан дворян унвонини олишган[10]. Сулола фақат тархон ёки дворян унвонига эга бўлиб қолмай, балки ҳарбий санъат, техника ва ислом илмида ҳам олдинда бўлган. Улар бухорийлар билан бирлашиб, Чор Россиясининг Сибир туркларини христианлаштиришига қарши сиёсат юргизишган. Аниқроғи, “татарлар агар ўзи истамаса насронийликка мажбурлаб ўтказмаслик” бўйича Москва митрополит ва Оқпошша билан доимий музокаралар олиб борган. ХХ асрнинг бошларида Қулмаметовларга ҳам қийин келган. Аввало, динни сақлаб туриш, қолаверса фарзандлар тақдири ўйлантириб қўйган Олимжон аканинг отаси Амин Хитойга кетишга қарор қилган. Шу тариқа, Олимжон ака 1920 йилда Шинжонда туғилган. Аввал Шинжонда мактабда, кейин Пекин университетида ўқиган. Хрушчев даврида оиласи Сибирга қайтишга рухсат сўраганда, уларга Тошкентга қайтиш учун рухсат берилган экан.

Олимжон ака татар, рус, хитой, инглиз тилларида эркин гапирадиган, билга инсон эди. У туркийлар тарихи, айниқса татарлар тарихи билан қизиқар, бу борада менга ҳам кўп нарсаларни ўргатар эди. Татарлар ҳақида кўп маълумотларни, хусусан Хитой, Австралия, Америка татарлари ҳақида ҳам Олимжон ака ва унинг китобларидан ўрганганман. Устознинг қариндошларининг бир нечтасини танийман, яқинда ушбу мақола баҳонасида Тоболск ва бошқа давлатдагилари билан ҳам танишдим.

Аниқлашимча, Тоболск тарихий-меъморий музейидаги энг асосий қимматбаҳо ашёлар ва артефактлар Қулмаметовларга тегишли экан. Олимжон аканинг отаси ва бошқа қариндошлари чет элга кетгач, Сибирда қолган қариндошлари бутун мол-мулкини музей фондига топширган. Қулмаметовларнинг шажараси ва тарихи ҳақида ҳозир ҳам кўплаб маълумотлар сақланган, китоблар ёзилган. Улардан бирида, хусусан, тарихчи Зайтуна Аптрашитовна Тичинскихнинг ёзишича, Қулмаметовлар асли Бухоролик бўлиши мумкин[11]. Мен ҳам Олимжон аканинг юз тузилишида кўпроқ ўзбек қиёфасини кўрар эдим.

Шу билан татарлар тўғрисидаги мақола ниҳоясига етди. Унда имкон қадар ўзбек ўқувчиси учун қизиқарли бўлган маълумотларни жамлашга ҳаракат қилдим.

Анвар БЎРОНОВ,

филология фанлари бўйича фалсафа доктори