У Толибон ваҳшийликлари ва мамлакатидаги вазиятни бутун дунёга кўрсатишга жазм қилиб, энг ёш Нобель мукофоти совриндорига айланди. У Варшава геттосидан минглаб болаларни қутқарди. ЮНЕСКОнинг Умумжаҳон мероси рўйхатига киритилган нацизм даҳшатларини ҳам айнан у оққа кўчирган. Мияда жарроҳлик амалиётини ўтказиб, биринчи нейрохирургга айланган ва спорт оламида ўрнатган рекорди ҳали-ҳануз янгиланмаган ҳам айнан у. 

У – аёл! Жасорати, илми, ўрни келганда, ҳийла-найранги билан хаётини хавф остига қўйиб, дунёни ўзгартирган “кучли жинс вакили”. Қуйида уларнинг инсоният ҳаётини ўзгартиришга сабаб бўлган ютуқлари ва фаолиятини санаб ўтамиз.

Нобель мукофотининг энг ёш лауреати Малала Юсуфзай

Покистонлик Малала блоги туфайли 11 ёшида бутун дунёга машҳур бўлди. Ўшанда Малала қишлоғини эгаллаган Толибонларнинг ваҳшийлиги ҳақида гапирган. У шунингдек, Толиблар аёлларнинг таълим олишини чеклаётгани, уларнинг умуминсоний ҳуқуқ ва эркинликларини тан олмаслиги ҳақида қайд этади.

Бир йил ўтиб жангарилар блог муаллифини аниқлаб, автобусда кетаётганда унга ўқ узади, қиз ва ёнидагилар оғир жароҳатланади. Покистонлик ҳуқуқ ҳимоячиси мўжизавий тарзда тирик қолиб, Буюк Британияга олиб кетилади ва Покистон миллий ёшлари тинчлик мукофотига лойиқ деб топилади.

16 ёшида Малала энг ёш лауреат сифатида Нобель мукофотини қўлга киритади.

У 2021 йилда у БМТнинг Нью-Йоркдаги штаб-квартирасида нутқ сўзлаб, Ливанда қизлар учун мактаблар очиш каби катта муваффақиятларга эришган холда 24 ёшини қарши олади. Шу тариқа Малала тарихда дунёни ўзгартирган буюк аёл сифатида сақланиб қолади.

2500 нафар болани қутқарган Ирена Сендлер 

Варшавалик шифокор нафақат Польшанинг миллий қаҳрамони, балки дунё тарихини ўзгартиришга қодир бўлган аёл сифатида тилга олинади.

Иккинчи жаҳон уруши вақтида у Варшава геттосида ишлаб, бемор болаларга ғамхўрлик қиларди. Ўша вақтда турли найранглар, ҳужжатларни алмаштириш, қалбакилаштириш орқали Ирена 2500 нафар яҳудий болаларини олиб кетишга эришади. Масалан, болаларга уйқу дорилари берилиб, нафаси бўғилиб қолмаслиги учун кичик тешикли қутиларга солинади ва дезинфекциялаш воситаларини лагерга етказиб берувчи машиналарга жойланади.

Яна баъзи болалар тўғридан-тўғри геттога қўшни уйларнинг ертўлалари орқали олиб ўтилган. Қочиш учун ҳатто дренаж люкларидан ҳам фойдаланилган. Бошқа болалар сумка, сават ва картон қутиларда олиб кетилган.

Ўз ҳаётини хавф остига қўйиб қутқарилганлар рўйхатини шакллантирган Ирена, фашизм устидан эришилган ғалабадан кейин Геттодан чиқариб юборилганларнинг ҳаёти осуда кетаётганини билиш учун уларнинг барчасини топади.

1965 йилда Исроил Холокост музейи Ирена Сендлерни махсус унвон билан тақдирлайди.

Дунёни ўзгартирган аёллар тарихи машҳур фильмлар учун сюжетга айланган. Улардан бири сифатида 2009 йил Қаршилик ҳаракатининг асосий фигураларидан бирининг жасорати ҳақида “Ирена Сендлернинг жасур юраги” фильми чиқди.

Дунёни ўзгартирган аёлларнинг 50 талик рўйхатидан ўрин олган Мария Склодовская-Кюри

Инсоният тарихида Мария каби илм-фанда машҳурликка эришган биронта аёл бўлмаган, дейилади манбада. Шунинг учун ҳам у “Дунёни ўзгартирган 50 аёл” китобида қаҳрамонлардан бири сифатида келтирилган. Буюк физик ва кимёгар Кюри икки бор Нобель мукофотини олган ягона аёл сифатида тарихда қолган.

Биринчи жаҳон уруши вақтида Мария Склодовская-Кюри аллақачон таниқли олима ва Қизил хоч радиология хизмати директори сифатида ярадорларни текшириш учун портатив рентген аппаратларини жиҳозлаш ва уларга хизмат кўрсатишни бошлайди.

У иккала Нобель мукофотидан олган маблағларининг деярли барчасини ўша қурилмаларни яратиш учун сармоя қилади.

Қизиғи шундаки, кейинчалик унинг қиз фарзанди ҳам онаси каби Кимё бўйича Нобель мукофотини қўлга киритади.

Қайд этиш керакки, 2018 йилда BBC History Magazine журнали мутахассисларидан жаҳон тарихида муҳим аҳамиятга эга бўлган ва дунёни ўзгартирган 100 нафар аёллар рўйхатини шакллантиришни сўрайди. Ўқувчилар ҳар бир ўрин учун номзодларни овоз бериш йўли билан аниқлайди ва биринчи ўринни Мария Кюри эгаллайди.

Космик фан ва технология ривожига улкан ҳисса қўшган Маргарет Гамильтон

1960 йил бошларида дастурлаш каби соҳалар энди ривож топаётганди. Уни ўзлаштирганлар бўлса, мустақил ўрганувчи (самоучка) бўлган. Ўша вақтда Гамильтон математикага қизиқиб, эътиборини дастурлашга қаратган ва NASA’нинг инсон парвозлари билан шуғулланадиган “Аполлон” дастурига қабул қилинган. Кейинчалик эса Гамильтон космик лойиҳа учун дастурий таъминот муҳандислари гуруҳини бошқаради.

Маргарет ўз ихтироси билан дунёни ўзгартирган аёл сифатида ХХ аср тарихида қолди – у борт компьютерида қайта юкланиш содир бўлганида “Аполлон-11”ни ҳалокатдан қутқариб қолади. Унинг энг машҳур сурати ҳам ўзи ёзган дастурлаш кодининг босма нусхаси олдида тушган фотоси бўлган.

Нацизм даҳшатларини қайд этган Анна Франк

“Анна Франк кундалиги” нацизм даҳшатларининг энг ишончли ва фожиали далили саналади.

Иккинчи жаҳон уруши вақтида Аннанинг оиласидаги аёллар ертўлага яширинади. Анна бўлса ҳар куни атрофида кўриб-кузатганларини ўз дафтарчасига ёзиб боради ва бу кундалик мўжизавий тарзда сақланиб қолади: Анна, унинг онаси ва опа-сингиллари жангарилар томонидан ертўладан топилиб, Освенцимга депортация қилинади. Улардан ҳеч ким тирик қолмайди, кундаликни бўлса бошқа бир қиз тасодифан топиб олади, унда ўқиганларидан таъсирланиб қизнинг қариндошларини топиб, кундаликни етказишга муваффақ бўлади.

Анна Франк кундалиги ЮНЕСКОнинг Умумжаҳон мероси рўйхатига киритилган 35 объектдан бири бўлади. Муаллиф номи бўлса Панкхёрст Кейтнинг “Дунёни ўзгартирган фантастик аёллар” китобида абадийлаштирилган. Китобдаги қаҳрамон аёллар сингари Анна ҳам юрагига қулоқ тутишдан ва дунё ҳақидаги тасаввурларни ўзгартириб қўйишдан қўрқмаган.

Жасорати қора танлилар ҳаётини ўзгартирган Роза Ли Паркс

Оқ танлилар устунлигини тан олишдан оммавий равишда бош тортган биринчи қора танли аёл. У катта мамлакат ва бутун дунёни ўзгартирган, унга эркинлик руҳини олиб кирган кичик қизалоқ бўлиб тарихда қолган:

1955 йил 1 декабрь куни АҚШнинг Алабама штати, Монтгомери шаҳридаги автобусда Роза оқ танли фуқарога жой беришдан бош тортади. Рўзанинг бу “ғалаёни”ни нафақат бошқа йўловчилар, балки шаҳар аҳолиси ҳам қўллаб-қувватлайди ва у “Қора озодлик атиргули” номини олади. Монтгомерининг барча қора танли аҳолиси Рўза ва унинг позициясини қўллаш мақсадида 381 кун жамоат транспортидан фойдаланмайди.

Шундан кейин 1956 йил 20 декабрь куни Монтгомерида шаҳар автобусларини ажратиш қонунан бекор қилинган.

Экологик тоза маҳсулотларга инсоният муносабатини ўзгартирган Ана-Василикия Аслан

Дунёдаги биринчи қариш жараёнини ўрганувчи геронтология ва гериатрия институтига Руминиялик таниқли шифокор Ана-Василикия Аслан асос солган.

Ҳаммаси 1946 йил, у оддий шифокор бўлиб ишлаётган вақтида кўригига ўрмонда яшаб, 98 ёшига қадар елкасида йирик шоҳларни ташиб юрган 140 ёшли қария келганида бошланади. Ана-Василикия узоқ яшаш феномени билан қизиқиб қолади ва кун тартиби, одатлари ва беморнинг овқатланиш рационини унинг ўлимига қадар 4 йил давомида ўргана бошлайди.

Аслан органик озиқ-овқатларни истеъмол қилиш, кўп жисмоний фаоллик ва тоза ҳаво қариш жараёнларида ҳал қилувчи ролга эга эканини биринчи бўлиб қайд этган.

Нобель мукофотининг “Тинчлик” номинациясида ғолиб бўлган илк аёл Берта Фон Зутнер

1889 йили Берта Фон Зутнер “Қуролларингизни туширинг!” китобини чоп этади. Унда XIX асрнинг 60 йилларидаги Европа жанглари туфайли ногиронга айланган ёш аёл ҳаёти ҳақида сўз боради.

Катта билим, узоқ кузатувлар захираси асосида ёзилган китоб аёл, она, оилалар ва жангдан жабр кўрганлар нуқтаи назарида протест деб баҳоланади ва муаллифга катта машҳурлик олиб келади.

Китобни Альфред Нобелнинг ўзи ўқиб чиқиб, Берта билан боғланади ва у учун алоҳида, янги тоифа – “Тинчлик учун” номинациясини жорий қилишга ваъда беради. Шу тариқа айнан Берта бу номинациянинг илк, Нобель мукофотининг бўлса аёллар орасида иккинчи совриндорига айланади.

Тиббиёт оламини ўзгартирган София Ионеску

Бухарестда туғилиб, ўсган ва тиббиёт дипломига эга бўлган София Иккинчи жаҳон урушида хирург бўлиб ишлайди. Эркаклар фронтга кетгани сабабли у клиникада ягона мутахассис бўлиб қолади. Ҳатто бомбардимон вақтида ҳам клиникадаги фаолиятини давом эттириб, малакасини оширади. Шундай кунлардан бирида София оғир шароитда бош мия жарроҳлик амалиётини муваффақиятли ўтказиб, бола ҳаётини сақлаб қолади. Шу тариқа тиббиёт оламини ўзгартирган София дунёдаги илк нейрохирургга айланади.

Ионеску 47 йил давомда фақат бир клиникада фаолият юритади. Бундан ташқари, у Абу-Даби шайхининг севимли рафиқасини даволашга ҳам жалб қилинади – дин қоидаларига кўра, эркак киши аёл устида жарроҳлик амалиёти ўтказа олмаган, аёллар орасида бўлса мазкур амалиётни ўтказадиган даражадаги бошқа мутахассис бўлмаган. Шайх умрининг охирига қадар Софияга миннатдорлик сифатида қимматбаҳо совғалар юборади. Нейрохирург София бўлса, барча пулини тиббиётни ривожлантиришга сарфлайди.

Спортдаги рекорди йиллардир янгиланмаган Надя Команечи

Руминиялик машҳур гимнастикачи, беш карра Олимпиада чемпиони, Руминиядаги энг номдор ва Олимпиада тарихида имконсиз натижани қайд этган спортчи Надя Команечи ўз чиқишида 10,00 баллни қўлга киритади. Бироқ табло 3 та рақам учун мўлжалланган бўлгани учун Надя йиққан 10,00 балл 1.00 баллга айланади ва томошабинлар ғазабига дучор бўлади. Лекин ҳакамлар вазиятни тушунтириб беради ва Надя Команечи номи спорт оламида афсонавий тарзда сақланиб қолади. У қайд этган рекорд бугунга қадар янгиланмаган.