Ўрта асрларда Ғарбий Африкада “Жанубдан олтин, шимолдан туз, оқ одамлар юртидан кумуш келади, аммо Худо каломи ва ҳикмат хазинаси фақат Тимбуктуда топилади” деган нақл юрарди. Дарҳақиқат, Тимбукту (Томбукту) ХIII–ХVI асрларда ислом оламининг йирик маданий ва илмий марказларидан бири сифатида танилган. Ушбу шаҳар ҳозирги Мали ҳудудида, Саҳрои Кабир савдо йўллари билан Нигер дарёси делтаси туташган чорраҳада жойлашган бўлиб, ХII асрга келиб карвон савдо масканидан доимий шаҳарга айланди. ХIII–ХIV асрларда (Мали империяси даврида), айниқса 1324 йилда Мали подшоҳи Манса Муса ҳаж сафаридан қайтгач Тимбуктуни ўз мулкига қўшиб олганидан сўнг, шаҳар савдо ва билимгоҳлик маркази сифатида равнақ топди. Тимбукту шу даврда туз, олтин ва фил суяги савдосидан катта даромад кўрди ҳамда исломий тамаддун ривожига улкан ҳисса қўшди. ХIV аср охирига келиб шаҳар Мали империяси таркибига кирган бўлса, 1468 йилда Сунни Али бошчилигидаги Сонгҳай империяси Тимбуктуни забт этди. Натижада Тимбукту Аския Муҳаммад даврида (1493–1528) ҳам илму фан анъаналари давом этган марказ бўлиб қолди.

Тимбуктунинг ўша даврдаги нуфузи ҳақида кўплаб тарихий манбалар маълумот беради. Масалан, 1510 йилларда шаҳарга ташриф буюрган сайёҳ Лео Африcанус Тимбукту бозорида қўлёзма китоблар савдоси ниҳоятда даромадли бўлиб, “китоблар бошқа ҳар қандай товардан кўра қимматроқ сотилади”, деб ёзган. Бу даврда шаҳар уч қитъа савдогарлари, диний уламолари ва сайёҳлари йиғиладиган масканга айланган. ХV–ХVI асрларда Тимбуктуда уч улкан масжид ва уларга қарашли мадрасалар фаолият юритиб, юзлаб талабаларни жалб қилган эди. Айниқса, Манса Муса ҳомийлигида 1327 йилда қурилган Жингарейбер масжиди ҳамда ХIV асрда асос солинган Санкоре ва 1440 йилда ташкил этилган Сиди Яҳё масжидлари шаҳарнинг илмий-маърифий тараққиётида муҳим ўрин тутди. Ўша даврга оид манбаларда Тимбуктунинг Африкада илм-фан ва маданият ўчоғи экани таъкидланади. Хусусан, ХVI асрга келиб Тимбуктуда 150 дан ортиқ Қуръон мактаблари ва мадрасалар мавжуд бўлиб, уларда нафақат диний фанлар, балки математика, ҳуқуқшунослик, тарих, география ва астрономия каби дунёвий фанлар ҳам ўқитилган. Буларнинг барчаси шаҳарни Африка ислом оламининг “интеллектуал ва маънавий пойтахти” даражасига кўтарди.

Шаҳарнинг гуллаб-яшнаган олтин даври 1591 йилда Марокаш султони юборган қуролли қўшин томонидан босиб олиниши билан ниҳоясига етади. Марокаш истилоси натижасида Тимбукту олимларининг кўплари қатл этилди ёки сургун, кутубхоналари талон-тарож қилинди. Савдо йўлларининг ўзгариши ва сиёсий беқарорлик туфайли бу ер аста-секин таназзулга юз тутди. Маҳаллий аҳоли ва илм фидойилари шаҳар илмий меросини сақлаб қолишга имкон қадар уриндилар. Ҳатто истилодан сўнг асрлар давомида кўплаб нодир қўлёзмалар яширин хазина сифатида чўл хонадонлари сандиқларида асраб-авайлаб келинди. Шу тариқа Тимбукту кутубхоналари ва қўлёзмалари кейинги авлодларга етиб келишига замин яратилди.

Тимбукту кутубхоналарининг вужудга келиши ва асосий кутубхоналар

Тимбукту шаҳри ислом маданияти ва илм-фанининг йирик марказига айланиши билан бу ерда бой кутубхоначилик анъаналари шаклланди. Дастлаб, шаҳар масжидлари қошида илмий адабиётлар тўпламлари пайдо бўлиб, масжид кутубхоналари вазифасини ўтаган. Хусусан, Санкоре мадраса-масжиди ХV асрга келиб катта таълим масканига айланди ва унинг қошида юзлаб нодир қўлёзмалар жамланган кутубхона шаклланди. Бироқ, кўпчилик тадқиқотчиларнинг қайд этишича, Тимбуктудаги кутубхоналарнинг аксарияти жамоат кутубхонаси эмас, балки алоҳида олимлар ёки бой оилаларнинг хусусий китоб тўпламлари тарзида мавжуд бўлган. Яъни, Қоҳира ёки Бағдод сингари марказий кутубхоналар ўз фондларини кенг оммага очган бўлса, Тимбуктуда ҳар бир уламо ўз кутубхонасини оилавий мерос сифатида авлоддан-авлодга қолдирган.

Шу ўринда, Тимбукту тарихи билан боғлиқ кутубхоналарни икки турга ажратиш мумкин: мадраса ва масжидларга тегишли илмий кутубхоналар ҳамда хусусий оилавий кутубхоналар. Биринчи тоифага шаҳарнинг уч машҳур масжиди – Санкоре, Жингарейбер ва Сиди Яҳё қошидаги мадрасаларда тўпланган китоблар киради. Бу масканлар ўз даврида “Тимбукту университети” деб ҳам аталиб, тахминан 25 мингга яқин талаба таълим олгани қайд этилади. Ҳар бир мадраса дарсхоналарида ва масжид ҳудудида бой китоб жавонлари бўлган, уларда Қуръон тафсирлари, ҳадис тўпламлари, фиқҳ (ислом ҳуқуқи) бўйича диний адабиётлар билан бир қаторда илм-фаннинг турли соҳаларига оид асарлар сақланган. Масалан, Санкоре кутубхонасида шариат илмлари билан бирга фалакиёт (астрономия), табобат, риёзиёт (математика) ва адабиётга доир минглаб қўлёзма китоблар мавжуд эди.

Иккинчи тур – шахсий ва оилавий кутубхоналар Тимбукту меросининг ноёб қисми ҳисобланади. Шаҳарда асрлар давомида кўплаб билимдон оилалар нодир қўлёзмаларни авайлаб сақлаб келган. Масалан, ХVI асрда яшаб ўтган машҳур олим Аҳмад Баба ал-Тимбукти (1556–1627) шахсий кутубхонасида 1600 та қўлёзма китоб бўлгани ва бу кўрсаткични у “шаҳардаги энг кичик кутубхоналардан бири” деб таърифлагани тарихий манбаларда келтирилади. Бундан англаш мумкинки, ўша даврда Тимбуктудаги бошқа кўплаб олим ва бой оилалар бундан ҳам катта китоб хазиналарига эга бўлишган. Кейинчалик ана шундай оилавий кутубхоналардан энг машҳурлари қаторида Мамма Ҳайдара, Фондо Кати ва Ал-Вангари номли кутубхоналар шаклланди. Ушбу хазиналар авлоддан авлодга кўчиб, оғир даврларни бошдан кечиришига қарамай, бугунгача етиб келган.

Ҳозирда Тимбукту шаҳрида ва унинг атрофида жами 60 га яқин жамоат ва хусусий кутубхоналар мавжудлиги қайд этилади. Уларнинг энг йирикларидан бири замонавий илмий-тадқиқот муассасаси сифатида ташкил этилган Аҳмад Баба институти бўлиб, у 2009 йилда Жанубий Африка ҳукуматининг кўмагида янги бинода очилган. Ушбу институт машҳур олим шарафига Аҳмад Баба номи билан аталган, тахминан 30 000 қўлёзмани ўзида жамлаган эди. Шунингдек, Мамма Ҳайдара хотира кутубхонаси (тахм. 20 мингдан ортиқ қўлёзма), Фондо Кати ва Ал-Вангари каби бир қатор оилавий кутубхоналар ҳам алоҳида тўпламлар сифатида фаолият кўрсатиб келмоқда. Шу кутубхоналар Тимбукту қўлёзма меросининг бебаҳо хазинасини ҳосил қилган.

Тимбукту шаҳридаги лойдан қурилган Санкоре масжиди ва унинг минораси. Ушбу масжид қошидаги мадраса ўрта асрларда минглаб талабалар таҳсил олган илм маскани бўлиб, бой кутубхонаси билан ҳам машҳур бўлган.

Қўлёзмалар хазинаси: статистик маълумотлар ва мавзулар

Тимбукту кутубхоналарида сақланаётган қўлёзмалар сони ва мазмуни жиҳатидан бутун дунё илм-фан меросида алоҳида ўрин тутади. Тадқиқотлар кўрсатишича, асрлар давомида Тимбуктуда юз минглаб қўлёзма асарлар тўпланган. Кўплаб қўлёзмалар маҳаллий шароитда ёзилган бўлса, яна кўплари Шимолий Африка ва Яқин Шарқдан келтирилган нодир нусхалардир. Масалан, айрим бой оилалар учун Қуръони каримнинг махсус кўчирилган ноёб қўлёзма нусхалари саҳро карвонлари орқали олиб келинган. 2000-йиллар бошидаги маълумотларга кўра, Тимбукту кутубхоналари жамланган ҳолда 700 000 га яқин қўлёзма асарни ўз ичига олади. Албатта, уларнинг ҳаммаси битта жойда эмас, балки юқорида айтиб ўтилган кўплаб жамоат ва оилавий кутубхоналарга тарқалгандир.

Ушбу қўлёзмаларнинг мазмун қамрови ниҳоятда кенг ва ранг-баранг. Аввало, диний-илоҳий мавзулардаги асарлар энг салмоқли қисмини ташкил этади: Қуръон тафсири, ҳадислар шарҳи, фиқҳ ва калом илми бўйича рисолалар кўп учрайди. Бироқ Тимбукту уламолари фақат диний билимларгагина таяниб қолмай, дунёвий фанларга оид бой адабий мерос ҳам яратганлар. Қўлёзмалар орасида тарих, география, фалсафа, мантиқ, адабиёт, тилшунослик каби соҳаларга оид асарлар мавжуд. Шунингдек, аниқ фанлар – риёзиёт (математика), ҳандаса (геометрия), фалакиёт (астрономия) ва табобатга оид асарлар ҳам муҳим ўрин тутади. Тадқиқотчилар фикрига кўра, Тимбукту кутубхоналаридаги қўлёзмалар “математика ва астрономиядан тортиб илоҳиётгача” бўлган мавзуларни қамраб олган бўлиб, бу хилма-хиллик шаҳарнинг илмий алмашинув ва маданий бойлик маркази сифатидаги обрўсини оширган. Ҳатто Ғарб олимларининг асарлари арабчага таржима қилиниб ўрганилгани маълум: масалан, Платон, Арасту, Батлимус каби юнон алломаларининг асарлари арабча таржималар орқали Тимбуктуда мутолаа қилинган ва ўқув жараёнига киритилган.

Қўлёзмалар тил жиҳатидан ҳам хилма-хилдир. Уларнинг асосий қисми араб ёзувида битилган бўлса-да, матн тили фақат араб тили эмас эди. Ўрта асрларда Тимбукту минтақаси кўп тилли муҳит бўлган: араб тилидан ташқари, маҳаллий сонгҳай, фулбе (фулфулде), тамашеқ (туарег тили) ва ҳауша тилларида ҳам асарлар ёзилган, бироқ улар араб алифбосида битилган. Бу ҳолат шуни кўрсатадики, Тимбукту кутубхоналаридаги мерос нафақат исломий дунёни, балки маҳаллий Африка анъанавий билимларини ҳам қамраб олган эди. Қўлёзмаларнинг энг қадимгилари ХIII асрга оид бўлса-да, асосий қисми ХV–ХVI асрларга тегишли. Кейинги даврларда, ҳатто ХIХ асргача ёзилган айрим ҳужжатлар ҳам ушбу тўпламларга киритилган. Масалан, Мамма Ҳайдара кутубхонасида сақланган энг қадимги қўлёзма ХII асрда газел (оҳу) терисига ёзилган Қуръон шарҳи экани қайд этилган.

Асрлар давомида қоғоз ва терига битилган бу нодир манбалар табиий эскириш ва иқлим таъсирига учраган. Саҳро иқлими қуруқ бўлгани боис қўлёзмалар нисбатан яхши сақлангани айтилса-да, барибир чанг, намлик, зараркунанда ҳашаротлар каби омиллар уларни емириш хавфини туғдиради. Шунга қарамай, маҳаллий қўриқчилар бу қўлёзмаларни кўз қорачиғидек асраб, авлодларга безавол етказиб келмоқдалар. Бу фидойилик туфайли Тимбукту хазиналари ҳануз илм аҳлига бебаҳо манба бўлиб хизмат қилмоқда.

Тимбукту кутубхоналаридан биридаги қадимий қўлёзма китоблар тахламаси. Қўлёзма саҳифалари асрлар давомида мўртлашган бўлса-да, ҳануз илм аҳли учун бебаҳо манба. Маҳаллий мутахассислар ушбу нодир асарларни махсус лабораторияларда реставрация қилиш ва рақамлаштириш устида иш олиб бормоқда.

Тимбукту – илм-фан ва таълим маркази сифатида

Тимбукту кутубхоналари ва қўлёзмалари шаҳарнинг ўрта асрлардаги илмий нуфузини таъминлаган муҳим омил бўлса-да, шаҳарни етук илм масканига айлантирган бошқа жиҳатлар ҳам мавжуд эди. Улар орасида уламолар фаолияти, таълим тизими ва мадраса анъаналари алоҳида эътиборга лойиқдир.

Аввало, Тимбукту ўз даврининг йирик олим ва алломаларини етиштирган. ХIV асрдан бошлаб минтақадаги энг билимли одамлар илм излаб ёки дарс бериш мақсадида шу шаҳарга келганлар. Манбаларда Тимбуктуга атрофдаги Волата (ҳозирги Мавританияда) каби шаҳарлардан кўплаб олимлар кўчиб келгани қайд этилади. Шаҳар масжидлари ва мадрасаларида таниқли мударрислар Қуръон, ҳадис, фиқҳ илмидан сабоқ берганлар. Бунда таълим усули Европадаги ўрта аср университетларининг дастлабки моделига қиёсан, бироз норасмий, устоз-шогирд анъаналарига таянган ҳолда кечган. Ҳар бир олим ўз ҳовлиси ёки масжид саҳнида шогирдларини тўплаб дарс ўтган, бой оилалар эса илм аҳлини ҳомийликка олиб, ўз уйларида китобхоналар ташкил этгани маълум. Тимбуктудаги Ақит ва Буну ал-Қодий ал-Ҳажж каби оилалар айнан шундай илм масканларини уйларида ташкил қилиб, кўплаб талабаларни жойлаштириб ўқитгани тарихий манбаларда келтирилади.

Тимбукту таълим тизимида диний илмлар асос бўлган бўлса-да, ўша давр учун кенг қамровли ўқув дастури шаклланган эди. Мадрасаларда аввало Қуръон ёдлаш ва тафсир қилиш, ҳадисларни ўрганиш каби асосий диний таълим берилган. Бироқ, юқори босқичларда шариат илмлари (фиқҳ, калом), араб тили ва адабиёти, мантиқ, ҳисоб илми ҳам ўқитилган. Ҳатто айрим манбаларда айтилишича, Тимбукту мадрасаларида юнон ва рим файласуфлари асарлари ҳам муҳокама қилинган. Масалан, ўша давр олимлари Арасту (Аристотел) ва Афлотун (Платон) фалсафаси билан таниш бўлиб, уларнинг асарларини арабча таржималар орқали ўрганганлар. Шунингдек, тиб, нужум (астрономия) ва жуғрофия (география) илмлари ривож топган эди.

Тимбукту уламолари орасида энг машҳурларидан бири юқорида зикр этилган Аҳмад Баба эди. У ХVI асрда яшаб, фиқҳ, араб тили ва адабиёти, тарихга оид элликдан зиёд асарлар ёзган ҳамда ўз даврида “Тимбукту фахри” дея эъзозланган. Аҳмад Бабанинг илмий обрўси шу қадар юксак эдики, 1593 йилда шаҳарни босиб олган марокашликлар уни асир олиб, бир неча йилга Марокашга сургун қилишган. Кейинчалик у ватанга қайтиб, умрининг охиригача илмий фаолиятини давом эттирган. Аҳмад Бабанинг илмий мероси ва шахсий кутубхонаси (1600 қўлёзма) кейинчалик Тимбукту қўлёзмалари орасида алоҳида ўрин тутди. Шунингдек, Тимбукту тарихида Маҳмуд Кати, Абдураҳмон ас-Саъди (“Тарих ас-Судан”нинг муаллифи), Муҳаммад Багаъёго каби кўплаб тарихчи ва фақиҳ олимлар ном қолдирганлар.

Бу илмий муҳит ва бой кутубхоналар туфайли Тимбукту ўз даврида бутун Африка ва ислом дунёси учун билим, маърифат маркази бўлиб хизмат қилган. Бир томондан, Миср, Мағриб ва Шарқ мамлакатларидан олимлар Тимбуктуга келиб дарс берган ёки асарлар юборган бўлса, иккинчи томондан, бу ердан етишиб чиққан олимлар илм зиёсини бутун минтақа бўйлаб тарқатганлар. Шу тариқа Тимбукту “333 авлиё шаҳри” номини олган даражада диний-илмий руҳиятга эга бўлиб, унинг нуфузи асрлар давомида барқарор яшаган.

Маданий ва глобал аҳамияти, UNESCO томонидан тан олиниши

Ушбу шаҳар Африканинг ёзма тарихини ўзида мужассам этгани боис кўпинча “Африка Афина” (Африка Атинаси) ёки “Саҳродаги Макка” деб ҳам улуғланади. Ҳақиқатан ҳам, Тимбуктунинг бой қўлёзма мероси Африканинг ўрта асрлардаги цивилизация ютуқларини ёрқин намойиш этади. Ҳозирги кунда бу мерос жаҳон маданияти учун ҳам бебаҳо хазина ҳисобланади.

Тимбукту шаҳри 1988 йилда UNESCOнинг Бутунжаҳон мероси объектлари рўйхатига киритилган. UNESCO бу шаҳарнинг ХV–ХVI асрларда Африка қитъасидаги интеллектуал ва руҳий пойтахт сифатидаги ўрнини, ислом маданиятини бутун минтақада ёйиш маркази бўлганини алоҳида эътироф этди. Шаҳардаги уч буюк масжид – Жингарейбер, Санкоре ва Сиди Яҳё – ўша олтин давр ёдгорликлари сифатида Бутунжаҳон мероси мақомига эга бўлди. Мазкур меъморий ёдгорликлар оддийгина ибодатгоҳ бўлиб қолмай, илм масканлари бўлгани, уларнинг қурилиш услуби ва тарихи Африка ислом меъморчилигининг ноёб намунаси экани таъкидланган.

2007 йилда Тимбукту қўлёзмалар тўплами UNESCOнинг “Жаҳон хотираси” (Memory of the World) рўйхатига киритилди, бу эса ушбу ҳужжатли мероснинг жаҳон аҳамиятига эгалигини тасдиқлайди.

2012 йилги таҳдидлар, замонавий тиклаш ҳамда рақамлаштириш лойиҳалари

2012 йилда Мали Республикасининг шимолий ҳудудларида содир бўлган қуролли можаро давомида Тимбукту шаҳри радикал жангари гуруҳлар назоратига ўтди. Шаҳарга кирган жангарилар исломий мерос объектларини “бидъатчилик” деб вайрон қила бошладилар. Ўнлаб тарихий мақбаралар ва авлиё зиёратгоҳлари булдозерлар ёрдамида бузиб ташланди. Шунингдек, 2013 йил январь ойида чекинаётган жангарилар шаҳардаги Аҳмад Баба марказининг қўлёзма сақлаш хонасига ўт қўйиб, минглаб нодир қўлёзмаларни йўқ қилди. Хусусан, 25 январь куни жангарилар институт кутубхонасидан 4200 дан ортиқ қўлёзмани олиб чиқиб, бензин сепиб ёқиб юборгани хабар қилинган.

Худди ХV аср охиридаги Марокаш истилоси давридагидек Тимбукту қўлёзмаларини ҳимоя қилишга маҳаллий зиёлилар бел боғлади. Шаҳар аҳолисининг саъй-ҳаракати туфайли қўлёзмалар оммавий қирғиндан асраб қолинди. Жумладан, маҳаллий кутубхоначилар ва оилалар 2012 йил давомида тахминан 350 мингга яқин қўлёзма асарни яширинча шаҳардан олиб чиқишга муваффақ бўлди. Бу ишларга бош-қош бўлган Мамма Ҳайдара кутубхонаси директори Абдулқодир Ҳайдара ўз жамоаси билан бирга 45 га яқин кутубхона ва уйлардаги нодир хазиналарни махфий равишда йиғиб, сандиқларга жойлаб Нигер дарёси орқали ва автомашиналарда жанубга – пойтахт Бамако шаҳрига кўчирди. Тимбукту хазинасининг 90% га яқини сақлаб қолинган эди; шаҳарда қолган оз қисми (тахминан 10%) жангарилар томонидан йўқ қилинди. Қутқарилган қўлёзмалар махфий тарзда темир сандиқларда Бамакога олиб ўтилиб, у ерда вақтинча сақланди. Кейинчалик халқаро ёрдам билан уларни реставрация ва консервация қилиш, шароит яхшилангач яна Тимбуктуга қайтариш чоралари кўрилди (2022 йил ҳолатига кўра 300 мингга яқин қўлёзма ҳали ҳам Бамакода сақланмоқда).

2013 йилда Франция бошчилигидаги халқаро кучлар ёрдамида Мали ҳукумати шимолий ҳудудларни жангарилардан озод этди ва Тимбукту шаҳри яна ҳукумат назоратига қайтди. Шундан сўнг UNESCO ва бошқа ташкилотлар шаҳарнинг моддий ва маданий меросини тиклаш лойиҳаларини амалга оширдилар.

Замон талабига мувофиқ, қўлёзмаларни рақамлаштириш ва дунё олимлари учун очиқ электрон базалар яратиш ишлари ҳам бошлаб юборилди. 2017 йилдан эътиборан Британия кутубхонаси мутахассислари Тимбуктунинг Имом Эссаютий кутубхонасида ҳамда бошқа жойларда кўчма сканерлар ёрдамида қўлёзмаларни рақамлаштиришга киришдилар. 2022 йилда эса Google Arts & Culture платформаси Абдулқдори Ҳайдара жамоаси асраб қолган минглаб қўлёзмаларнинг онлайн архивини ишга туширди. Эндиликда дунёнинг турли бурчакларидаги тадқиқотчилар ушбу рақамлаштирилган саҳифаларни интернет орқали ўрганиш имконига эгалар. Бундан ташқари, Германия, АҚШ, Жанубий Африка каби мамлакатларнинг илмий марказлари ҳам Тимбукту қўлёзмаларини каталоглаш ва таҳлил этишга грантлар ажратиб, ҳамкорлик лойиҳаларини йўлга қўйган.

Ўрта асрларда Африка илм-фани чўққиларини акс эттирган бу қўлёзмалар бугунги кунда бутун инсоният мулкига айланган.

Маҳмуджон ТОҲИРОВ

Фойдаланилган адабиётлар:

1.                 Ҳисторй.cом сайти, Тимбукту гуллаб-яшнаган даври: Манса Мусонинг 1324-йилги ҳаж сафаридан кейин Тимбукту илмий ва маданий марказга айлангани (How Timbuktu Flourished During the Golden Age of Islam | HISTORY).

2.                 Wикипедиа мақоласи, Тимбукту: Тимбукту ХИИ асрда барпо бўлгани, савдо туфайли равнақ топгани ва Сонгҳай империясига қўшилгач ҳам илмий нуфузини сақлагани (Timbuktu - Wikipedia) (How Timbuktu Flourished During the Golden Age of Islam | HISTORY).

3.                 Каи Мора (Ҳисторй.cом), Олтин асрда Тимбукту: 16-асрга келиб шаҳарда 150 га яқин мактаб ва мадрасалар бўлгани, уларда диний ва дунёвий фанлар ўқитилгани (How Timbuktu Flourished During the Golden Age of Islam HISTORY).

4.                 UNESCO Жаҳон мероси маркази, Тимбукту: Тимбукту ХВ–ХВИ асрларда Африка интеллектуал ва руҳий пойтахти бўлгани, уч буюк масжиди унинг олтин давридан далолат экани Timbuktu – UNESCO World Heritage Centre).

5.                 Стеве Кемпер блоги, Тимбукту хазиналари: Лео Африcануснинг 1510-йиллардаги Тимбукту ҳақидаги таърифи – бу ерда китоб савдоси энг даромадли соҳа бўлгани (Leo Africanus In the Labyrinth).

6.                 Стеве Кемпер блоги: Тимбукту олими Аҳмад Баба кутубхонасида 1600 китоб сақлагани ва бу шаҳардаги энг кичик кутубхоналардан бири саналгани (Leo Africanus In the Labyrinth ).