Ватан қаердан бошланади? Ичимни тимдалаётган бу савол жавобини жуда кўп ўйладим. Негадир бу сафар Ватан остонадан бошланади, дегим йўқ. Ватан қаердан бошланади? Ўзбекистон халқ шоири Муҳаммад Юсуфнинг “Осмоннинг охири” достонида “Осмоннинг охири қаерда?” қабилида савол ўртага ташланганди. Ҳеч ким аниқ жавоб тополган эмас, бу саволга. “Ирмоқнинг охири дарё. Дарёнинг охири денгиз. Осмоннинг эса охири йўқ”, дейди. Мени ўйлантираётган бу савол юки кўнглимни сергак торттирди.

Ватан қаердан бошланади?

Самарқандда бўлган сафаримиз давомида Ватанимиз тичлиги йўлида жон берган қаҳрамонларимиз уйларида меҳмон бўлдик. Шу суҳбатларда саволларимга жавоб топгандек бўлдим. Хулосаларимни эса сўзимнинг сўнгида айтиб ўтаман.

Каттақўрғон шаҳрига йўлингиз тушган бўлса, шаҳарга кетаверишдаги кўчалардан бирига қаҳрамон йигитнинг номи берилган. Пештахтада мағрур турган суратни кўриб, кўзингиз олдида ёвларга бошини эгмаган, халқимиз осойишталиги йўлида мардларча жон берган йигитнинг сийрати жонланади.

“Ватан сендан ажралмоқ – менинг ўлимим, // Сен учун ўлмоқ, менинг тириклигимдир”, сурат тагида Абдурауф Фитрат қаламига мансуб мана шу битик бор. Гўё бу мисраларни шу йигитнинг ўзи юрак қони билан ёзгандек таассурот қолдирди менда.

Шаҳарда кимдан бориб сўраманг, одамлар унинг мардлиги, тантилиги ҳақида ёниб гапиради. Улуғбек Барноев дейишимиз билан шу атрофда юрган ҳамюртларимиздан бири шундай эътироф этди: “Биз фарзандларимизнинг шу йигитга ўхшашини истаймиз. Унинг жасорати, мардлиги ҳар бир ўзбек ўғлонига намуна бўла олади”. Йўл сўраб юзланганимизда эса, бизга сафардош бўлиб, қаҳрамонимизнинг хонадонигача кузатиб қўйишди. Бир неча маҳалла нарида яшайдиган ҳамюртлари эътирофидан лол бўлиб кетавердик. Уйининг остонасига етганимизда дарвозаси бурчида осиғлиқ турган юртимиз байроғига кўзимиз тушиб, кўнглимизда ифтихор туйдик. Биз келишимиздан хабар топиб, илиб қўйилганми, деган гумонимни эса шу атрофда яшовчи қўшнилари бу хонадон остонасида доим Ватан байроғи осиғлиқ туришини айтиб, бартараф қилди. Аслида ҳар бир юрак, ҳар бир уйда Ватан байроғи ҳилпираб туриши қандай гўзал. Халқимизда “Олманинг тагига олма тушади” деган нақл бор. Бундай хонадонда тарбия топган инсонлар Улуғбек Барноевдай Ватан учун жон олиб, жон беришга тайёр, шу халқ, шу юрт тинчлигини ҳар недан устун қўядиган йигитни вояга етказмай, яна кимни тарбияласин?!

Бизни ёшлари етмишдан ошган, юзидан нур ёғилиб турган нуроний отахон кутиб олди. Ҳол-аҳвол сўрашганимиздан кейин отахоннинг гапларига қулоқ тутдик.

– Аллоҳ менга Улуғбекни ато қилганда, қувончим ичимга сиғмаган, уни илк бор қўлимга олганимда, юзида онамники сингари холи борлиги, кафтлари, бармоқлари отамники каби чайир, туғилганидаёқ бармоғимни маҳкам чангаллаб ушлаб тургани кўз олдимда ҳали-ҳануз сақланиб турибди. Улуғбекка доим “Ота” деб мурожаат қилардим, жилмайганча югуриб келиб, оёқларимга ўтириб оларди.

– Улуғбек ҳақида ўйласам, бир воқеа доим ёдимга тушаверади. Мактаб ёшларида бир устози билан она-бола тутиниб, мендан кам яхши кўрмас эди. Устозининг ҳам Улуғбекка меҳри бўлакча эди, “Шу болангизни мен ўғил қилиб олай”, деб ҳол-жонимга қўймаган. Кунлардан бир кун болам йиғлаб келди, “гапир”, десам, сўзи тилида турмайди, “Кетяпти, она!” деган гапдан нарига ўтолмай, йиғлагани йиғлаган. “Ким кетяпти, аниқроқ гапир?” десам, яна ҳўнграб йиғлайди. “Устозим кетяпти”, деганидан кейингина тушундим. Билсам, муаллими ўз юртига – Қиримга кўчиб кетаётганидан хабар топган болам, яхши кўрган инсонини қўйиб юборишни истамай, йиғлаганча ёнимга келгани шундоқ кўзим ўнгида. Боламнинг қанчалар меҳр-оқибатли, яқинларига, Ватанига содиқ эканини ўшандаёқ англаганман. Устози ўқувчилари билан видолашаркан, Улуғбекка яхши ўқишини тайинлаб, қош-кўзидан қайта-қайта ўпиб хайрлашган. Мурғак кўнгли бу жудоликка чидолмай, гапини ютиб юборган эди.

Суюкли устозининг тўсатдан айтган бу гапларидан боламнинг юраги қаттиқ оғриганди ўшанда. “Энди устозимни кўрмайман, она, худди сиздек яхши кўрардим, сиз бизни ҳеч қачон ташлаб кетманг, оналар фарзандларини ташлаб кетишлари ёмон”, деб тиззамга бошини қўйганча, кўзларидан ёшлари дув-дув оқиб, кўйлагимни ҳўл қилиб юборганди. Эртаси куни мен устозимни поездга кузатгани бораман, деб қувониб югуриб келди. Устозининг бугун кетишини кўча-кўйдан эшитганми, жойида туролмай, “Она, менга совға беринг, устозимга бериб юбормоқчиман”, деб кўзларимга илтимос назари билан термилиб турди. “Мен ҳеч нарса бермайман, ўзинг сандиқни оч-да, нимани хоҳласанг, олиб кет”, дедим. Ўша сандиққа йиғган-терганимни Улуғбекнинг тўйига деб солиб қўярдим.

Мени ҳам қўярда-қўймай ўзи билан олиб кетди. Вокзалга етганимиздан сўнг югуриб ҳамма жойдан устозини қидиришга тушган боламни кўриб, менинг ҳам кўзларимда ёш айланиб, юзларимни юва бошлади. Болам гоҳ у вагонга, гоҳ бу вагонга кириб, устозини изларди. Нор овозида устозини чақирарди. Олисдан “Улуғбек” деган овоз келди. Болам жон-жаҳди билан устози томон югуриб, маҳкам бағрига босганча кетмаслигини сўраб, ёлворди. Бизни кўрган ҳамма йиғлади. Поезд қўзғаламан дегунча, устозини бағридан қўйиб юбормади болам. Сўнг устози кетаётганда “Мени унутманг, агар қайтиб келсангиз, бизникида яшанг”, деб йиғлаганча жўнаб кетаётган поездга термилиб, кўринмай кетгунича жойида қотиб қолди. Менинг шундай оқкўнгил, жасур ўғлим бор эди, – деб хўрсинади Сабоҳат она.

Ўғлингиз барҳаёт, дeйман ичимда, ватанга айланиб кeтган ўғлингиз, она, дeя пичирлайман.

Бу юрт бор экан, Улуғбек Барноевдай қаҳрамонлар ҳеч қачон ўлмайди. Юқорида Ватан қаердан бошланади, деган саволни ўртага ташлагандим, эсингизда бўлса. Ўзимнинг хулосаларимдан келиб чиқиб айтаманки, Ватан ёв кўзига тик қараб турган йигитларнинг нигоҳида, кўксини душман ўқи келиб тешган онда ҳам заррача ғуруридан кечмаган аскарларнинг юрак қони тўкилган жойдан бошланади.

Сафаримиз бу ерда якун топмади, яна бир Ўзбекнинг мард ўғлони Сайёр Садинов хонадонига йўл олдик…

“Булар мeнинг Сайёрларим”

Ўтаётган ҳар бир кунимиз хотирага айланиб бормоқда. Кўз олдимизда юрган қанча яқинларимиз бу оламни тарк этмади дейсиз. Ҳозиримиздан 100 йил кейин бу мусаффо осмон остида бирортамиздан гард ҳам қолмайди. Тўрт кунлик ҳаётини бесамар ўтказаётган дўсту биродарларимизни кўриб кўнглим бир муддат хомуш тортади. Ёши бир жойга бориб қолган, тириклигидаёқ унутилиб бораётган инсонлар ҳам йўқ эмас. Умрида бировга нафи тегмаган, йўлда ётган тошни у ердан бу ерга олмай, “Берсанг ейман, урсанг ўламан” деб яшаб ўтаётганлар ҳам бор. Одамнинг қанча яшагани эмас, қандай яшагани муҳим, деб бекорга айтишмаган ота-боболаримиз. Сизларга сўзлаб бермоқчи бўлган қаҳрамоним эса қисқа умри давомида ўзидан барҳаёт хотира қолдириб кетган.

9 май – Хотира ва қадрлаш куни муносабати билан Ватан ҳимояси йўлида мардларча жон берган аскарларимиз ёдини абадийлаштириш мақсадида юртимизда турли саъй-ҳаракатлар олиб борилмоқда. Тошкент шаҳридаги “Ғалаба боғи”нинг очилиши ҳам бунга яққол мисол бўла олади. Яқинда нашрдан чиқиши кутилаётган “Аждодлар изидан” номли китоб ҳам жангларда мардонавор жон берган аскарларимиз ёдини абадийлаштиришга қўйилаётган катта қадамлардандир. Улар яшаган хонадонларга ташриф жараёнида кўнглимдан ўтган туйғулар, уларнинг доим қалбимизда барҳаёт экани, балки биздан кейин ҳам ёди тирик бўлишига ишонч берди.

Худди шундай хонадонлардан бири – марҳум лейтенант Сайёр Садинов яшаган ҳовли эътиборимни тортди. Сайёрнинг волидаси Розия онанинг сўзларини катта ҳаяжон билан тинглар эканман, қаҳрамонимизнинг болалигига қўшилиб бола, улғайганида эса дўст бўлиб ёнида юргандек ҳис қилдим ўзимни.

Розия она шундай ҳикоя қилади:

– Турмуш ўртоғимдан айрилганимдан сўнг болаларимнинг елкасига оила масъулияти жуда эрта тушди. Сайёрим барвақт улғайиб қолгандек туюларди ўзимга. Болалардек хархаша қилиб, ниманингдир устида йиғлаганини билмайман. Мактаб пайтлари ҳам доим синфдошларининг олди бўлиб юрарди, бирор марта бўлсинки, ортидан ёмон гап эшитган бўлсам. Ўзимнинг ҳам шу фарзандимни койиб, урушганим ёдимда йўқ. Мен иш билан саҳар кетиб, тун қайтардим. Келгунимча ҳамма ишларни жой-жойига қўйиб, укасига қараб ўтирарди. Катта одамлар билан суҳбатлашгандек гаплашардик. “Онажон, ҳали сизни дунёдаги энг бахтли она қиламан, ҳажларга юбораман, катта уйларимиз бўлади”, деб орзулар қиларди. Хўжайиним жуда яхши кўрарди. Тилларига солганми, айтардики: “Сайёрнинг қомати, бўй-басти яхши, ҳарбий қиламан!” Худди айтганларидай бўлди. Сайёрим отасининг айтганидан ҳам яхшироқ хизмат қилди, Ватанимизга. Боламдан кўнглим тўқ эди, бошқача бола бўлган...

Хона тўрида турган суратларга термиламан, нигоҳлари ўткир, сўзлари кескир йигит гавдаланади хаёлимда. Ҳақиқий жангчи, қўлларида турган қурол ҳам гўё шундай паҳлавоннинг панжаларида эканидан мамнундек туйилади. Ёвқур жангчи-а, дейман ўзимга ўзим.

Сўнг яна Розия онанинг гапларига қулоқ тутаман:

– Мактабни тамомлагач, Тошкент олий умумқўшин қўмондонлик билим юртига ўқишга кирди. Сирли йигит эди болам, хизмати ҳақида гап очмасди. Аввали бошда ҳарбий бўлишига қаршилик қилганим учун шунақа қилса керак, деб ўйлаганман. Кейин тушуниб етдим, ҳарбий сирларни ўзидан бошқага ишонмас экан, ҳатто менга ҳам. 1998 ёки 1999 йиллар “Ватанпарвар” газетасида чоп этилган мақолалардан бирида Сайёримни “Жасорат” медали билан тақдирланганини кўриб қолдим. Телефон қилдим. “Сайёр, сени Президентимиз тақдирлабди”, деб сабабини сўраганимда, яхши ўқиганим учун, деб қўйганди. Ҳайрон қолганман, ўқишда яхши ўқигани учун ҳам “Жасорат” медали берилармикан деб. Телевизорда кўрардим, ҳалок бўлганларга, бирор катта қаҳрамонлик кўрсатганларга беришини. Сайёрим 21 ёшида лейтенант бўлган мард, жасур, шу билан биргаликда меҳрибон йигит эди.

Бирор инсоннинг кўнглини қолдирмасди, тоза, саришта юрарди, ҳамманинг назарига тушганди. Кучли эди ўғлим, ҳеч нарсадан қўрқмасди, мерганликка уқуви кўп эди. Қайсидир танловда мерганлик бўйича беллашувда қатнашиб, минг ҳарбий ичидан биринчиликни олган. Америкага бориб келди, бешта штатида бўлганман, деб айтиб берарди. Сайёр Чирчиқда яшаган, ўша ерда ҳам кўп расмлари, нарсалари бор. Портретларини ўртоқлари олиб кетарди, эсдалик учун. Шундай қилиб, ўғлим қандай фаолият қилганини, қадр-қиммати қанчалик эканини ўшанда билдим. Таъзияда дўстлари гуруҳ-гуруҳ, батальон-батальон бўлиб келди, шунда ҳар биридан Сайёримнинг қанақа йигит эканини билганман. Улар айтардики, у гуруҳ командири бўлган пайтларда бировга сен шу ердан ўтишинг керак демас эди, ўзининг автоматини тепага кўтариб, сувдан ўтиш керакми, ботқоқликдан ўтиш керакми, ўзи кўрсатарди, қўл остидагилар кейин унинг орқасидан ўтар эди. Кимдан эшитсангиз ҳам, кимдан сўрасангиз ҳам Сайёрим ҳақида ёниб гапиради.

Мен жим термиламан, альбомлардаги суратларга ва бехос альбом орасида унча эски бўлмаган болалар суратига кўзим тушади.

– Булар менинг Сайёрларим, – дейди Розия она. – Хонадонимизга йўқлаб келадиган дўстлари, ҳарбийларнинг Сайёр ҳақида фахрланиб гапришлари, унинг мардлиги, жасоратини қайта-қайта айтишларидан кўнглим таскин топади. Ўша пайтларда кўпчилик менга қўғироқ қилиб ёки учрашганда “Ўғлимга Сайёр деб исм қўймоқчиман”, дерди. Уларнинг бу гапларидан хурсанд бўлардим. Сайёрларнинг соғлиғи, ўқишларидан хабар олиб турардим. Суратларини юборишларини сўраб, фарзандимдан фахрланиб ўтираман. Ҳозирда Сайёр исмли йигирмадан ортиқ болаларни биламан, уларнинг айримлари катта йигит бўлиб қолган. Ўзим ҳам набираларимдан бирига шу исмни қўйганман. Чирчиққа йўлим тушганида ўғлимнинг дўстининг хонадонида меҳмон бўлдим. “Аяжон, дўстимнинг хотираси доим дилимда, исми ҳам тилимдан тушмасин деб набирангизга дўстимнинг исмини қўйганман, насиб қилса, уйлантирсам, ўзингиз бош-қош бўласиз”, дейди. Булардан бошим осмонга етгудай хурсанд бўламан. Шундай фарзанд тарбия қилганимдан ғурурланаман. Боламнинг қолган умрини шу йигитларга қўшиб беришини Худодан сўраб, дуо қиламан!

Суҳбатни якунлаб қайтар эканмиз, онахонга қўшилиб бир шарпа таъқиб этгандек бўлади. Ўйлайман, Сайёр Садиновнинг руҳи доим онасининг ёнида, Ватан хизматига шай турибди деб. Қаҳрамонлар ўлмайди. Улар қайсидир мард йигитнинг ҳаётида қайта-қайта юз кўрсатаверади.

Сафарни якунлаб қайтар эканмиз, телефонимиз жиринглаб Эломон Отажонов хонадонига ташриф буюришимиз тайинланди. Эломон Отажонов ҳақида аввал ҳам эшитганман, аммо у туғилиб ўсган хонадонга меҳмон бўлиб бориш, шундай мард йигитни тарбия қилган инсонлар билан дийдор кўришиш одамни бир муддат эсанкиратиб қўйди.

“Ватанимни яхши кўраман, ҳаммангизни яхши кўраман”

“Шамолнинг майин ифори юзимга урилмоқда, осмоннинг кўзларини кўрдим. Болалигимда далага мол боқишга борганимда табиат билан кўп суҳбат қурардим. Қишлоғимиз этагида қалин теракзор бўлиб, қушларнинг чуғур-чуғуридан кўнглим ёришарди. Онамнинг иссиқ кулчалари, уйимиз ёқасидан ўтган ариқ. Отамнинг елкасидаги кетмон, укаларим, ҳаммаси кўзим олдидан бирма-бир ўтмоқда, лаҳзада абадият билан юз кўришдим. Ўлим кўланкаси юзларимга соя солиб турибди, душманларимнинг оёқ товушларида титраётган қўрқув ҳам шундоқ қулоқларим тагида”.

(Бу сўзлар Эломон Отажоновга тегишли).

Қўлимга қалам олиб Эломон ҳақида ёзар эканман, бу жасур йигит ўз номи билан дунёга келган экан деган хаёл ўтади кўнглимдан. Аввал бунақа исм эшитмаганман, агар кимдир ўз исмининг юкини чинакам кўтара олган десак, у, шаксиз, Эломон Отажоновдир.

“Онажон, бу сафар совчиликка борасиз”

– Ўғлим ичимдагини топ, дейдиганлар сафидан эди. “Болам, бўйинг ҳам етиб қолди, ўртоқларинг ҳам бирин-кетин уйланяпти, отанг билан келишиб сени уйламоқчимиз. Агар кўнглингда бирор ким бўлса, айт, танлаганинг бўлмаса, ўзим сенга муносиб қиз топиб бераман”, дедим. Кўзларини катта-катта очиб жилмаяди. “Бу сафар уйга қайтганимда, албатта, совчиликка борасиз, она”, деганча тиззамга бошини қўйиб хонанинг бир бурчига узоқ термилиб ётди. Болам ичидаги меҳр-муҳаббатини ошкор этавермасди, бу сафар: “Она, раҳмат ҳаммаси учун, сизни жудаям яхши кўраман”, деди. “Мен ҳам яхши кўраман, арслоним, онанг ўргилсин, ҳали бир куёв бўл, етти маҳаллани чақириб, катта тўй берамиз, тўйингда рўмолим бошимдан тушгунча ўйнайман, болам”, деб юзларини силаб ўтирдим. Тонгда жўнаб кетди, шу-шу, қайтмади. Ҳалигача йўл қарайман, ҳозир эшикдан кириб келадигандек бўлаверади.

Эломоннинг қулоқларимга пичирлаётган сўзлари:

– Кўксимга теккан ўқдан кўз олдим бир муддат қоронғилашди, ҳамма нарса кўз ўнгимдан ўта бошлади. Оғриқдан ўзимга келдим, барибир омон қолмайман. Менинг юрагимни эзаётган туйғу эса ўлимдан ҳам оғир эди. Ҳозир жимгина ўлимга бош эгсам-у, дўстларимнинг бошига ҳам менинг куним тушса, бундан ёмони йўқ. Ўзимни тутдим, қўлимга қуролимни олмоқчи бўлдим-у, кўтаролмадим. Одам тирик экан, ҳаммасига қодир, дедим. Душманлар мен томонга яқинлашиб келаётганини кўриб турибман: соч-соқоли ўсган, бошида салласи, кўзларида инсоний туйғулардан зарра ҳам йўқ. Рацияни олдиму, кўрганларимни сўзлай бошладим. Кўз ўнгим қоронғилашиб кетар, икки олам орасида эдим, гўё. Ёдимнинг бир бурчида ота-онам жонланиб турибди. Кўзим яна очилиб, террорчилар менга анча яқин қолганига гувоҳ бўламан. Бор кучимни тўплаб, қуролимга ёпишдим, энди ҳолим бармоқларимни қимирлатишга ҳам етмасди. Отам, онамдан хабар ололмаслигимни ўйлаш ҳаммасидан оғир эди. Қайтаман, деган ваъдамни бажаролмаганим кўнглимни тилка-пора қилмоқда. Улардан хабар олиб туринг!

Ватанимни яхши кўраман,

Ҳаммангизни яхши кўраман.

Мана, курагимга яна ўқлар келиб тегди. Осмоннинг кўзлари менинг кўзларим-ла бирлашиб, оқлик аро сингиб кетмоқдаман.

Эломон мардларча жон беради. Сариосиё тоғлари, арчазорлари, ҳар гиёҳ, ҳар майса бу мард йигитнинг хунини олгиси келгандек туюлаверади менга. Кейин юрагимдан шу мисралар отилиб чиқа бошлади:

Елкасидан ўқ еган дарахт,

Чап кўксида доғи бор ўрик,

Бағри қонга беланган шафақ,

Милтиғингнинг кўзида йиринг.

Ўч олади, тўлатар товон,

Сен кўнглингни тўқ қил, Эломон!

Болаликни эсла, майсазор,

Капалаклар учар гуллардан.

Варрагингни учириб шамол,

Юлдуз санаб ётган тунларда.

Сенга ҳам жой ажратди осмон,

Юлдуз бўлиб порла, Эломон!

Сен борарсан олдинда мағрур,

Кипригингга юқтирмай ҳасрат.

Пистирмада ётганча малъун,

Ўқ узмоқда кўксингга номард.

Бир бошингга минг бир оломон,

Бош кўтариб келар Эломон!

Сен бошингни эгмайсан, оға.

Ёвга кўксинг этганча қалқон.

Тепангдан ўқ ёмғири ёғар,

Пичирлайсан бўлиб яримжон.

Ватанимни асранг соғ-омон,

Ватанимни асранг соғ-омон.

Бу дунё яралгандан бери қанча мард йигитнинг кўкси номардлар ўқига қалқон бўлмади дейсиз. Тўртта шеър ёзиб, мардлик ҳақида оғиз кўпиртиришдан нарига ўтолмаган мендек ижодкорлар бу йигитнинг қаҳрамонлигини ибрат қилиб олса, арзийди. Мен ишонаманки, бу Ватаннинг Эломонлари ҳали жуда кўп. Энди улар Ватан учун жон бериб эмас, кези келганда жон олиб юртга хизмат қилади.

Муҳаммадали ҒАФФОРОВ