Глобаллашув даврида миллий ўзликни асраш масаласи дунё олимлари диққат-эътиборидаги мавзулардан бири бўлиб қолмоқда. Муҳожирлар мамлакати саналган АҚШда ҳам бу мавзуда салмоқли тадқиқот ва изланишлар олиб борилмоқда. Ўтган асрнинг 90-йилларида тамаддунлар тўқнашуви хусусидаги назарияси билан шуҳрат қозонган олим Самюэль Ҳантингтон “Биз киммиз? Америка миллий ўзлигига таҳдидлар” деб аталган китобида айни шу долзарб масала теграсида сўз юритган (Samuel P. Huntington. Who Are We? The Challenges to America’s National Identity. New York, Simon & Schuster, 2004).

Муҳофазакор бўғинга мансуб сиёсатшунос С.Ҳантингтон Лотин Америкаси ҳамда Осиёдан кўчиб келган кўп сонли муҳожирларни АҚШ ўзлигига таҳдид ўлароқ баҳолайди. Хусусан, испанзабон мексикаликлар яхлит давлатни пароканда қилаётганидан баҳс этади.

С.Ҳантингтон таъкидича, АҚШда яшовчи турли миллат вакилларини жипслаштирувчи қадрият бу – инглиз-протестант маданиятидир (59-бет). Яъни муаллиф инглиз протестантизмидан ўсиб чиққан насронийлик таълимотини американча миллий ўзликнинг асоси деб билади. Янги юзйилликда Ғарб давлатларида, жумладан, Қўшма Штатларда насронийлик ҳамда черковнинг таъсири сусайгани маълум. Ҳантингтон буни рад этиб жумладан шундай ёзади: “Дин американча ўзликнинг жавҳари бўлган ва шундай бўлиб қолади. Америка давлати диний тафаккурга таяниб барпо этилган. Америкаликлар саноати ривожланган бошқа давлатларга қараганда диний эътиқодда собитроқдир” (19-бет).

Сиёсатшунос АҚШдан қўним топган муҳожирлар инглиз тили ҳамда протестант маданиятини қабул қилмаётгани, ассимиляция жараёни суст кечаётганини танқид қилади. Унинг фикрича, АҚШ давлатчилиги негизида инглиз тили, Инжил ўгитлари, шунингдек, қонун устуворлиги, ҳукмдорларнинг ҳисобдорлиги, индивидуализм, меҳнат ахлоқи ва Ерда жаннат барпо этишга қатъий ишонч каби қадриятлар ётади. Американча ўзликнинг тамали саналган бу қадриятлардан йироқлашув лисоний ва маданий бирликка рахна солиши уқтирилади. Америка маданиятининг устун эканини бот-бот таъкидлаган С.Ҳантингтон муҳожирларнинг ақл-заковати, касбий кўникмасини савол остига олади, кўпроқ уларнинг жамиятга келтираётган зиён-зарари ҳақида фикр юритади.

XX асрнинг иккинчи ярмида АҚШда мультикультурализм таълимоти кенг тарқалди. Бағрикенглик тамойилига таянган ушбу концепция турли миллат, маданият вакиллари ягона сиёсий маконда ҳаёт кечирар экан, этник озчилик мансублари ҳам ўзлигини сақлаб қолишга ҳақли деган ғояни илгари суради. “Биз киммиз?..” китоби муаллифи эса мультикультурализм сиёсатини наинки инглиз-протестант маданияти, АҚШ давлатчилигига ҳам таҳдид деб атайди (171-бет).

С.Ҳантингтон фикрича, глобаллашув долғаларида қолган АҚШ олдида уч йўл бор:

1. Космополитизм йўли. Бу йўл чегаралардан воз кечиб глобал очиқ жамият қуришни назарда тутади. Миллий, диний, ирқий хилма-хиллик ҳукм сурган космополитик жамиятда миллий ўзлик йўқолади.

2. Империяча бошқарув йўли. Қўшма Штатлар етти иқлимда ҳукмронлик қилади. Бу ҳолатда ҳам жаҳонгирлик йўлини танлаган давлат миллий ўзлик талабларидан воз кечишига тўғри келади.

3. Миллий бошқарув модели. Бунда давлат Америка миллий ўзлигига таянган ҳолда идора этилади. АҚШнинг “бетакрорлиги ва беназирлиги”га заррача шубҳа қилмаган Ҳантингтон айни шу учинчи йўлни ёқлайди.

Қайд этиш жоизки, “Биз киммиз?..” китобида баён қилинган баҳсли фикрларга Америка илмий жамоатчилиги раддиялар берган. Хусусан, муҳожирларнинг ақлий салоҳиятига шубҳа билдирилгани ксенофобия, яъни ўзга миллат, ирқ ва дин вакилларига нисбатан нафрат ўлароқ қораланган (Kevin R. Johnson, Bill Ong Hing. National Identity in a Multicultural Nation: The Challenge of Immigration Law and Immigrants. Michigan Law Review. Volume 103. Issue 6. 2005. P.1347).

Сиёсатшунос Алан Вулф инглиз-протестант маданияти миллий ўзлик асоси деб белгиланишига эътироз билдириб, ушбу маданият мансублари ўртасида ҳам ички зиддият, тафриқалар мавжудлигига эътибор қаратган (Alan Wolfe. Native Son: Samuel Huntington Defends the Homeland. // Foreign Affairs. 83. May 1, 2004).

Бошқа бир гуруҳ тадқиқотчилар эса профессор С.Ҳантингтон миграция феноменини салбий бўёқда тасвирлашга зўр бериб, унинг АҚШ иқтисодиётига улкан фойдасидан кўз юмганини қайд этган.

АҚШда муҳожирларнинг “гетто”лари вужудга келаётгани, турли этник гуруҳ намояндалари умумий тил, муштарак маданиятдан айро қолаётгани ижобий воқелик эмас, албатта. Айни чоқда, Оқ уйга қадар кириб борган ўнг қанотга мансуб сиёсатдонларнинг АҚШдаги миллионлаб муҳожирларни ўз ватанига бадарға этиш ташаббуси ҳам оқилона ечим бўлолмайди. Чунки “бургага аччиқ қилиб, кўрпага ўт қўйиш” на инсонийликка, на мамлакат қонунчилигига тўғри келади.

Хўш, АҚШда миллий ўзлик қай тартиб-тамойилларга асосланиши керак? Бу борада атоқли файласуф ва сиёсатшунос Фрэнсис Фукуяманинг нуқтаи назари жўяли кўринади. “Қўшма Штатларга (этник) хилма-хиллик улкан фойда келтирганини эътироф этган ҳолда, (этник) хилма-хиллик миллий ўзлик асоси бўла олмаслигини таъкидлаш лозим. Ўзлик (идентлик) конституциявийлик, қонун устунлиги, фуқаролар тенглиги каби ғояларга таяниши керак. Зотан, барча америкаликлар бу ғояларни ҳурмат қилади”, деб ёзади олим (Francis Fukuyama. Identity: The Demand for Dignity and the Politics of Resentment. New York, Farrar, Straus and Giroux, 2018. P. 137-138).

АҚШнинг этник харитаси шиддат билан ўзгармоқда. Сўнгги тадқиқотларга қараганда, 2021 йилда оқтанли америкаликлар 192,2 миллион кишини (умум нуфуснинг 58 фоизи), қоратанлилар, испанзабонлар, осиёликлар ва бошқа этник гуруҳ мансублари 141,1 миллион кишини ташкил этган бўлса, 2050 йилга бориб янги авлод муҳожирларнинг сони оқтанлилардан ортиб кетади (Multicultural Americans to become majority population by 2050: Report. // The Hill. January 17, 2024. https://thehill.com/homenews/4412311-multicultural-americans-majority-population-2050/). Шу тариқа этник озчилик этник кўпчиликка айланади. Бу сира демографик ўзгаришлар ҳам Ҳантингтон илгари сурган ўзлик концепциясини амалга ошириш душвор эканидан далолат беради.

Собиржон ЁҚУБОВ,

мустақил тадқиқотчи

“Тафаккур” журнали, 2025 йил 1-сон.

“Ўзликнинг жавҳари нима?” мақоласи

Фото: Мадина Аъзам