Яқин тарихимиз бўлган совет даврида шундай шахсиятлар борки, бир сўз билан баҳо беришнинг иложи йўқ. Манбаларга кўра, улар ўлкада шўро ҳукуматининг қарор топишида фаол иштирок этган, совет бошқарув идораларининг юқори лавозимларида иш олиб бориб халқ орасида коммунистик мафкуранинг ашаддий тарғиботчилари бўлганлар. Хўш, улар ким, хоинми қаҳрамонми? Агар хоин бўлсалар нега шўро тузуми қатағон сиёсатининг қурбонларига айландилар? Жумладан, Акмал Икромов, Файзулла Хўжаев, Абдуллажон Каримов, Султон Сегизбоев, Турор Рисқулов, Султонбек Ходжанов... Бу рўйхатни яна узоқ давом эттириш мумкин. Худди шундай тақдир соҳибларидан бири ҳозирда Қозоғистонда 125 йиллиги нишонланаётган Ўроз Жондўсовдир. 

Ўроз Қийқимович Жондўсов 1899 йил 20 февралда Еттисув вилояти, Каскалин туманида туғилган. 1918 йил Верний (Алмати) шаҳридаги эркаклар гимназиясини тугатади. Еттусув вилоятида совет ҳокимияти мустаҳкамланар экан Ўроз Жондўсов депутатлар кенгашида иш юритувчи бўлди. Туркистон советларининг 3-сьездида маҳаллий аҳоли вакилларини ҳукуматга жалб этиш масаласи илгари сурилди. Ўроз Жондўсов инқилобий-ҳарбий қўмита раҳбари сифатида Верний, Копал, Жаркент, Лепсин уездларида қаршилик ҳаракатини тугатишда фаол иштирок этди. Еттисув миллий ишлар бўлимига раҳбарлик қилар экан, Қозоғистонда иш юритиш ҳужжатларининг маҳаллий тилга ўгириш масаласини илгари суради. 1919 йил май ойида унинг ташаббуси билан биринчи қозоқ оқинлари танлови ўтказилиб, унда Жамбил Жабаев, Кенен Азербаев каби кўплаб маҳаллий оқинлар иштирок этадилар.

1920 йил сентябрь ойида Туркистон компартиясининг 5-қурултойида Ўроз Жондўсов Туркистон Республикаси компартиясининг аъзолигига сайланди. Еттисув вилояти иш ҳужжатларини миллий тилда олиб боришга киришди. Қозоқ тилининг иш юритиш тили бўлишига ҳаракат қилди – иш ҳужжатлар таржима этилди. Вернийни 22 ёшида Алмати деб ўзгартиришга қўл қўйди. Айни пайтда вилоят “Қўшчи” иттифоқига раҳбарлик қилди. Очарчилик йилларида ерларга экин экиб элнинг қўлини нонга етказди. Бу эса Ўрознинг совет тузумига ишонмасдан мамлакат миллий иқтисодиётининг илмий асосларини яратишга жиддий киришганидан дарак беради. У ер-сув ислоҳотини тайёрлаб, унда ислоҳотнинг имкон қадар халқ учун фойдали бўлишига интилган.

“Фарғона” газетасининг 1921 йил сентябрь 40-сонида “Известия” газетасидан олинган “Қозоғистон жумҳурияти ва бошбошдоқлиқ” сарлавҳали мақола босилди. Мақола “Қозоғистон жумҳуриятида етти ойдан буён ҳукм сурмоқда бўлғон бошбошдоқлиқ (бандитизм) натижасида кўплаб шўро хўжалиқлари, ўнларча Тошкент-Масков поездлари таланиб, овқот омборлари куйдирилди. Кўп районлардаги қишлоқ, ҳам давлат шўролари ҳайдалибди. Қишлоқлардаги фирқа бошчилари ҳам, ёшлар иттифоқи аъзолари, жуда кўп оддий, ҳам масъул ишчилар, айниқса овқат ишларини бошқарадурган ишчилар отиб ўлтирилибдурлар. От минуб олғон бошбошдоқлар ўзларига қарши турадурғон отлиқ қизил аскар бўлмавидан фойдаланиб пиёда аскарни хоҳлаганича талаб, ўлдириб поезд остига ташлабдилар” деб бошланади. Шундан сўнг “Ҳозирги кунда иқтисодий аҳволимиз қозоқ бошбошдоқлари ўзидан ўзи тарқолади деб саргардон бўлиб турушқа йўл қолдирмайдур. Қозоқистон жумҳуриятининг ярмида бу йил очлиқ ҳукм сурмоқда, буни устига яна бошбошдоқлар (бандитлар) ҳаракатга бошлабдилар. Улар оч деҳқон, ҳам кўчиб келган одамларни жуда хафа қиладурлар. Оч халқ албатта чорасизликдан бошбошдоққа қатнашиб кетадир. Шундоғ бўлса ҳам халқ бошбошдоқларни хўб кўради деб айтиб бўлмайди. Бошбошдоқлар деҳқонларнинг хўжалиқ асбобларини бузар ҳам отларини ҳайдаб олиб кетадурлар. Бошбошдоқларни бу ҳаракатига баъзи жойлардаги деҳқонлар бетарафлик сақлаб келса, баъзи жойларда душман назари билан қарайдурлар. Қозоқлар эса бу бошбошдоқликни соб қилиш ишига маҳкам равишда ёрдам қиладурлар...” деб мақсадга кўчади ва “Қозоқлар отлиқ аскар учун от берадилар, улар таловчиларнинг йўлларини ва турган жойларини жуда яхши билар ҳам кўргазадурлар. Ҳозирда Қозоғистон ўлкасида кўтарилган бу бошбошдоқлиқ ҳаракати сиёсий бир ранг олмасдан фақат ўғрилар, одам ўлдирувчилар фирқаси бўлсалар ҳам овқот солиғин йиғиш вақтларида кутилмаган равишда ишни бузиб қўйишлари яқин турадир. Ўшал кунда ҳам қишлоқлардаги овқот ишлари хизматкорларини ҳайдаб юбордилар, фалон жойда олиб кетдилар деган дараклар келиб турадур. Бундоғ воқеалар ҳозирга унча кўп эмас, лекин ўрталарида шўролар ҳукуматига қарши қуролланган одамлар бўлиши, кутилмаган воқеаларнинг кўтарилиб кетиши ҳам эҳтимол. Бошбошдоқлик ҳаракатини тездан соб қилишни чорасига киришмаслигимиз, шўролар ҳукуматини деҳқонлар қошида нуфузини йўқотадур. Лекин кетса ўғрилар ўз ўзидан тарқалиб кетар деб қўл қовуштириб туришнинг маъноси йўқ. Вақтинда овқат солиғини йиғиб олиш масаласи жуда аҳамиятлидир. Бу ҳаракат билан курашни қоттиғ чораларига киришилди. Мунинг учун қаҳрамон қизил аскар фирқаси тузилди. Бу фирқа пиёда аскарнинг ёрдами билан бу бошбошдоқларни қийнаб ётадур. Отлиқ аскар фирқаси барпо қилинмасдан илгари бу таловчилар хоҳлаганларини қилардилар. Уларга ҳеч ким қарши туролмади. Ҳозир бўлса отлиқ аскарнинг сифати ва деҳқонлардан таловчиларга ёрдам бўлмови соясида бу ҳаракатнинг тездан так томири билан йўқ қилинажоғида шубҳа йўқ”[1] деб хулоса қилинади. Очларга ёрдам Марказий комиссиясининг ТАССР қирғиз аҳолисига ёрдам ҳақида ёзишмалар номли 1921 йил 20 ноябрь – 8 декабрь ҳолатида 26-ишнинг ТурМИК қошидаги очларга ёрдам Марказий комиссиясининг 1921 йил 10 ноябрь санаси билан имзоланган 1905-сонли ҳужжатида комиссия раисининг талаби қизиқ...[2]

Ўроз Жондўсов 1921–1923 йилларда Туркистон компартияси Марказий қўмитасида тарғибот-ташвиқот бўлими мудири вазифасида иш олиб борди. 1921 йил октябрь-декабрь ойларида Туркистон республикаси Миллий ишлар халқ комиссарининг ходимлар рўйхатига қарасак Туркреспублика Миллий ишлар бўйича халқ комиссари Диманштейн раҳбарлигидаги жамоада номи кўрсатилган 42 нафар аъзонинг 34 нафари европа миллатларига мансуб инсонлар эканидан ҳам комиссарликнинг қанчалик номига мос эмаслигини англаш мумкин. Жумладан, қирғиз бўлими котиби Қодиров, туркман бўлими мудири Ханов, ўзбек бўлими мудири С.Ходжановлар бўлишига қарамай комиссарликнинг ахборот ва ишлар бўлимида бирорта маҳаллий миллат вакиллари ишламаган. Бу ҳолат ҳам юқоридаги фикримизни қувватлайди. Яъни, муассасанинг асосий вазифаси миллатларнинг туб манфаатларини ифодалаш эмас, кўпроқ Марказнинг ғаразли мақсадини амалга ошириш воситаси бўлиб хизмат қилганини кўрсатади[3].

Мавжуд мураккабликларга қарамай Ўроз Жондўсов раҳбарлигидаги жамоа қозоқ тилида ўқув адабиётлар яратиш, ёшларнинг саводини чиқариш мақсадида кўплаб овул мактабларини очиш ишига бош бўлди. 1922 йил 9 март санаси билан Туркистон Республикаси миллатлар ишлари халқ комиссарлиги қирғиз бўлими раиси Қодиров Қирғиз илмий ҳайъати ходимлари Х.Досмуҳаммедов ва Омаровларга мурожаат қилиб, қирғиз тилида зарарли касалликларга қарши эҳтиёт чоралари ва изоҳлар битилган варақалар ишлаб чиқишни сўрайди.

Бунинг учун моддий рағбат ҳамда мусулмон типографиясини жалб этишга оид харажатларни ўз зиммасига олади[4]. Айни пайтда Қирғиз давлат нашриёти мудири томонидан Туркистон Республикаси Маориф халқ комиссари Султонбек Ходжанов номига хат йўлланади. Хатда жумладан, “ТССР Маориф халқ комиссари Ходжановга

Ҳурматли ўртоқ!

Дўст Қирғизистон ва Туркистон республикаларида совет қурилиши учун умуммий бўлган камчилик бу кирил тили (алифбоси)да китоб босиш соҳаси ривожида намоён бўлмоқда. Бу бўшлиқ меҳнатнинг турли кўринишлари, айниқса миллатларнинг кейинги ривожига кескин тўсқинлик қилмоқда. Ҳозирги вақтда Қирғизистон республикаси ҳукумати бунга жиддий эътибор қаратиб, кучли Шарқ босмахонасини ташкил этиш учун катта куч сафарбар этди. Яқин кунларда босмохона ишга тушиш арафасида. Иш ўринлари тўлган ва энди уларнинг таъминоти зарур. Бироқ Оренбургда нон ва бошқа зарурий нарсалар етишмайди. Бироқ нашриётларнинг хўжалик ҳисобига ўтказилиши жиддий тўсқинликни келтириб чиқармоқда. Ишни тўлиқ суратда давом эттириш ва йўлга солиш учун зудлик билан ёрдам...” сўрайди.

1922 йил йил декабрь ойида бўлиб ўтган Туркистон МИК Бутунтуркистон советларининг XI қурултойига Еттисув вилояти вакиллари мандати ва қайднома журналида Ўроз Жондўсов ва Билол Сулиевларнинг номзоди қайд этилди. Уларнинг мантати РССФ Туркреспублика Еттисув вилоят Инқилобий қўмитаси Алма-Ата шаҳрида 1922 йил 15 ноябрь куни №10259 рақами билан тасдиқланган[5].

1922 йилнинг кузида Туркистоннинг бошкенти бўлган Тошкент шаҳрида тузилган “Кўмак” ташкилоти ташаббуси билан ўлкадан юзлаб ёшлар таълим олиш мақсадида Германия, Туркия, иттифоқнинг Петербург, Москва ва Боку шаҳарларига юборилди. Берлинга йўл олган Аҳмаджон Иброҳимовнинг Москва шаҳридаги Тимурязов номли қишлоқ хўжалиги академияси ҳақида ҳамда соҳанинг ўлка тараққиёти учун ўта муҳим аҳамиятга моликлигига қарамасдан унда Туркистон ёшларидан бирор вакил ўқимаётганига қайғуриб ёзган мақоласи жуда машҳур бўлиб кетди. Шундан сўнг, 1923 йил РКП (б) 12-қурултойига делегатлар орасидан ўрин олган Ўроз Жондўсов мазкур академияда таҳсил олади. Бу ҳолат ҳам Туркистон фарзандларининг ягона мақсадда ҳаракат қилганларини кўрсатади.

Ўроз Жондўсов 1924 йил октябрдан 1925 йил апрелгача Сирдарё ва Еттисув губерняларини ўрганиш экспедициясини бошқариб унда янги жараёнларда овулнинг ижтимоий қайта қурилишини ўрганади. Давлатнинг советлар шартлари асосида анъанавий қозоқ ҳаёти ва хўжалик тузилишини ташкиллаштиради. 1924–1927 йилларда Туркистон Республикасининг қозоқ ҳудудларининг Қозоғистон АССРга қўшилиши даврида БКП(б) Ўлкақўмитаси тарғибот-ташвиқот бўлими мудири бўлди. А.Бойтурсун, И.Жансуғуров, М.Жумабойларнинг китобларини бостирди. Қишлоқ иқтисодиёти тадқиқотлар экспедициясига раҳбарлик қилиб қатор илмий тадқиқот ишларини олиб борди. Қатор илмий ишларни ёзади.

1927 йил ноябрдан 1929 йил июнгача Қозоғистон ССР Маориф халқ комиссари бўлиб, унинг раҳбарлигида Қозоғистондаги илк олий таълим муассасалари юзага келди. Тошкентдан профессорларни, С.Асфандиёров, Х.Досмухаммедов, А.Бойтурсун, А.Эрмеков ва бошқаларни ишга чақириб олди. Москва, Лениградлардан ўқув қуроллари келтирди. ҚозДУда дарс берди, “Енбекши казах” газетасининг ўриндош муҳаррири, Қозоғистонни ўрганиш жамияти бошқаруви раиси, республика китоб палатаси мудири, Ўлка илмий ишчилар секцияси бюроси раиси бўлди. 1930 йил қозоқ овулчорва институтини ташкил этиб, унинг биринчи директори бўлди. Институтда Алаш арбобларидан академик Мухтор Авазов қозоқ ва рус тилларидан дарс берган. 1931-1932 йилларда – Қозоқ давлат оммавий кутубхонасининг биринчи директори бўлди. 1933–1934 йиллар Кеген тумани партқўм котиби, 1935–1937 йиллар Алмати вилояти ижроқўми раиси, 1937 йил июлдан қамоққа олингунича Алмати вилояти Қоракамар овулида ишчи факультетини бошқарди.

Ўроз Жондўсов 1924, 1935 йилларда партиявий жазога тортилган. Аслида 1937 йил эмас 1929 йил А.Бойтурсун, М.Жумабойлар қамоққа олингандаёқ аллақачон қора рўйхатга тушиб бўлган эди. Тергов жараёнидаги гувоҳликлар асосида уни ҳам исталган вақтда душман деб эълон қилишга етарли “материаллар” тайёрлаб қўйилганди. Ўроз Жондўсов 1937 йил 13 октябрда қамоққа олиниб, 1938 йил 2 мартда отиб ташланган. 1957 йил 8 июнда эса бошқа сафдошлари қаторида оқланган...

Сталин вафотидан сўнг шўро тузуми ўзининг машъум қатағон сиёсатини тан олиши оқибатида Ўроз Жондўсов ҳам бошқа сафдошлари қаторида оқланди. Бироқ адолат тўлиқ қарор топишига йўл берилмади. Улар оқланганларидан кейин совет тарих институтлари уларнинг ҳақиқий коммунист бўлгани ҳолда сталинча қатағон сиёсатининг қурбонлари эканини исботлашга киришди. Кўплаб китоблар, мақолалар, ҳатто тўла асарлар тўпламларини нашр этиб, уларда ҳақиқат эмас, аксинча, совет мафкураси талаби асосида катта-катта ёлғонлар акс эттирилди. Ҳаммалари учун ягона қолип камбағал батрак оиласида дунёга келган, рус пролетарлари томонидан уларнинг тафаккурида инқилобий кайфият шаклланган, бойларнинг адолатсизликларига нафрати ортган каби афсоналар ўйлаб топилди. Ваҳоланки, уларнинг барчаси ўз замонасининг илғор фарзандлари эдилар. Гарчи, улар имкон даражасида миллатни қизил империя қирғинларидан асраб қолиш, миллий ўзликни сақлаш, миллий маданиятни ривожлантириш, мактаблар очиб элни саводхон қилиш учун жидду жаҳд билан курашувчи инсонлар бўлганлар. Албатта, Қозоғистонда мустақиллик йилларида Ўроз Жондўсовнинг тарихий хизматларини ўрганиш, номини абадийлаштириш ва тарғиб этиш мақсадида кенг кўламли тадбирлар амалга оширилди[6]. Айни пайтда мазкур даврда Туркистонда кечган сиёсий жараёнларни кенг кўламли тадқиқ этиш, бунда тарихий шахсларнинг хизматларини холис ўрганишда ҳамкорликдаги тадқиқотларни кўпайтириш эҳтиёжи мавжуд.

Баҳром ИРЗАЕВ,

тарих фанлари бўйича фалсафа доктори