Jahon madaniyati – butun dunyo xalqlari madaniyati, insoniyatning tarixiy taraqqiyot davomida yaratgan va yaratayotgan moddiy va ma’naviy boyliklari majmuini ifoda etadigan tushuncha. "Madaniyat" atamasi jahon ilmiy adabiyotlarida rangbarang ma’nolarda ifodalanadi. Arabchada "madaniy", "shaharlik" ma’nosini anglatadi, qadimgi Rimda "hayotni ma’naviy jihatdan yanada yaxshilash va tozalashga qaratilgan g‘amxo‘rlik" degan mazmunni ifodalagan. o‘arbiy Yevropada madaniyat tushunchasi XVIII asrning oxiridan boshlab hozirgi mazmunini kasb etgan, jahon ilmiy adabiyotlarida unga nihoyatda xilma-xil ta’riflar berilgan. Turli talqinlarga qaramay, madaniyat tushunchasi qadimdan to bugungi kungacha o‘z mohiyatini yo‘qotmagan umuminsoniy hodisadir. Jahon madaniyati moddiy va ma’naviy sohalar – tasviriy va amaliy san’at, teatr, kino, musiqa, raqs, qo‘shiqchilik, me’morchilik, adabiyot, ilm-fan, axloq, din, siyosat, mafkura, falsafa va hokazodan iborat. Jahon madaniyati fanda ibtidoiy, an’anaviy, o‘rta asr va texnogen kabi davrlarga bo‘lib o‘rganiladi:

1. Ibtidoiy davr (tosh asri)da tosh qurollar, sodda ro‘zg‘or buyumlari yaratildi, oddiy turar joylar qurildi, olov kashf etildi, ovdan oldingi va keyingi mashqlar jarayonida marosim, teatr san’ati, musiqa, raqs, qo‘shiqchilik, tasviriy san’at, mifologiya paydo bo‘ldi. Din shakllari (totemizm, animizm, fetishizm, shamanizm va hokazo) hamda olam haqidagi dastlabki tasavvurlar shakllandi. Nutq, yozuv paydo bo‘ldi.

2. An’anaviy madaniyat qadimgi Sharq (Markaziy Osiyo, Xitoy, Hindiston, Misr, Old Osiyo, Eron), antik davr (Egey, Yunon va Rim) madaniyatlarini o‘z ichiga oladi. Qadimgi Sharq madaniyati kashfiyotchi va asoschi sifatida tarixda qoldi. Yozuv ishlab chiqildi, davlatchilik poydevori qurildi. Ibtidoiy davr mahsuli – mifologik tafakkur kengaydi. Qadimgi Sharq madaniyatida an’analarga tayanish ustun turadi. Markaziy Osiyoda 3–2-mingyilliklarda yirik shaharlar yuzaga kela boshlaydi. Miloddan avvalgi 1-mingyillikda Zardushtiylik dini va uning muqaddas kitobi "Avesto" paydo bo‘ladi. Markaziy Osiyoning ilk davlatlari Baqtriya, So‘g‘d va Xorazm hisoblanib, tadqiqotlar bu davlatlarda murakkab ijtimoiy tuzilma va madaniyatning yuqori rivojlanganidan darak beradi. Miloddan avvalgi VI asrning II yarmida Ahmoniylar podsholigi tarkibiga kirgach, 200 yil mobaynida uning ta’sirida bo‘ldi. Shaharsozlik, turizm ravnaq topdi. Mahobatli me’morchilik, haykaltaroshlik, kulolchilik rivojlandi. Miloddan avvalgi IV asrlarda Sharq ellinistik madaniyati shakllandi. Bo‘rtma tasvirlar bilan bezatilgan tanga zabt etish yo‘lga qo‘yildi. Teatr san’ati va musiqa rivojlandi. Yunon-Baqtriya davrida savdo-sotiq ishlari, shahar qurilishi, tasviriy va amaliy san’at gullab-yashnadi. Me’morchilik, tasviriy va amaliy san’atda mahalliy uslublar va yunon san’ati namunalari uyg‘unlashib ketishi kuzatiladi. Parfiya davlati davrida bu an’analar yanada rivoj topadi. Yunon-Baqtriya davrida Dalvarzintepa, Yorqo‘rg‘on, Afrosiyob, Tahtisangin, Saksanoxur va Oyxonum kabi shaharlar qurildi. Milodiy IV asri boshlarida Kushonlar davrida Buddizm dini keng tarqaldi. Bir qator shaharlar qurildi. Buddizm dini bilan bog‘liq bo‘lgan me’morchilik yuzaga keldi. Metall buyumlar yasash va ularning yuzasini bo‘rtma tasvirlar bilan bezash san’ati rivojlandi.

Qadimgi Hindiston madaniyati miloddan avvalgi 3–2 ming yillikdan milodiy VII asrigacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Bu davrda matematika, tibbiyot, falsafa ravnaq topdi. Noldan foydalanib o‘nlik sanoq tizimi yaratildi, "son", "tub son", "sinus" kabi atamalar paydo bo‘ldi. Me’morchilik, haykaltaroshlik, rassomchilik rivojlandi. Tosh ibodatxonalar qurildi. Yog‘och me’morchilik ravnaq topdi, yirik shaharlar paydo bo‘ldi. Hunarmandchilik gullab yashnadi. Miloddan avvalgi 1-mingyillikning II yarmida dastlabki davlatlar paydo bo‘ldi. Braxmanizm – jamoani tabaqalashtirish yuzaga keldi. Buddizm – birinchi jahon dini paydo bo‘ldi. "Veda" yaratildi. Dramaturgiya rivojlandi, "Mahobhorat", "Ramayana" dostonlari dunyoga keldi. Qadimgi Xitoy madaniyati miloddan avvalgi 4–3-ming yillikdan milodiy III asrigacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Bu davr madaniyati bizga ko‘proq kulolchilik buyumlari orqali yetib kelgan. Tasviriy san’at, haykaltaroshlik rivojlangan. Miloddan avvalgi 2-mingyillikda Xuanxe daryosi vohasida birinchi davlat paydo bo‘ladi. Bu davlatni Shan dinastiyasi boshqaradi. Miloddan avvalgi IV–III asrlarda Buyuk Xitoy devori qurilgan. Konfusiylik, daosizm va boshqa falsafiy ta’limotlar yuzaga kelgan. Shaharlar va serhasham maqbaralar qurilgan. Qog‘oz, chinni, ipak, porox, kompos, seysmograf ixtiro qilingan. Yangi taqvim joriy qilingan. Xitoy astronomlari Quyoshda dog‘lar mavjudligini kuzatganlar. Tibbiyotda igna ukoli, nuqtali davolash kashf etilgan. Xitoy matematiklari birinchi bo‘lib hisobda manfiy sonni qo‘llaganlar Qadimgi Misrda matematika va geometriya, astronomiya, tibbiyot, kimyo ravnaq topgan. Nodir san’at namunalari – Ehromlar yuksak did va aql-zakovat bilan yaratilgan. Beqiyos ibodatxonalar qurilgan. Tasviriy san’at, haykaltaroshlik gullab-yashnagan. Qadimgi Misr yozuvi ko‘plab yozuvlar uchun asos bo‘ldi. Din va unga e’tiqod yuksalgan. Misrliklar xudolarga, tirik Xudo – Fir’avnga sig‘inishgan, jonivor, o‘simlik, tuproq, suv, Nilni muqaddaslashti rishgan. Old Osiyo madaniyati miloddan avvalgi 5–4 mingyillikdan milodiy VI asrigacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Bu davrda Shumer, Akkad, Ossuriya, Bobil, Urartu kabi davlatlar mavjud bo‘lib, ular jahon madaniyati rivojiga katta hissa qo‘shganlar. Qadimgi Old Osiyoda mahobatli me’morchilik rivojlangan. Hashamatli saroy va ibodatxonalar qurilgan. Devoriy surat va bo‘rtma tasvirlar yaratilgan. Miloddan avvalgi XXIV–XXII asrlarda Akkad podsholigi davrida Old Osiyo yerlari yagona davlatga birlashtirildi. Ayni shu davrda Shumer dostoni "Gilgamish afsonasi" shakllandi. Tasviriy san’atda realizm ustunlik qildi. Akkad davri haykal va relyeflari hayotiyligi bilan xarakterlanadi. Qadimgi Eron (ahmoniylar) madaniyati miloddan avvalgi VI asrdan boshlanib, miloddan avvalgi V asrda gullab-yashnaydi. San’at, madaniyat ravnaq topadi. Nafis devoriy suratlarga ega hashamatli saroylar, mustahkam maqbaralar qurildi. Matematika va astronomiya rivojlangan. 60 bo‘lakli vaqt va burchak o‘lchovi, oy fazalarini bo‘lish tizimi yaratildi. Antik davr madaniyati miloddan avvalgi 3 mingyillikdan milodiy V asrigacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. U Egey yoki Kritmiken madaniyati bilan boshlanadi. Egey madaniyatining eng gullagan davri miloddan avvalgi 2-mingyillikka to‘g‘ri keladi. Mahobatli me’morchilik, tasviriy va amaliy-dekorativ san’at namunalari yaratildi. Saroy qurilishida yog‘och ustunlardan keng foydalanilgan. Toshtaroshlik, zargarlik san’ati va kulolchilik rivojlangan. Toshdan vazalar, bo‘rtma tasvirlar ishlangan. Kulolchilik buyumlari maxsus bo‘yoqlar bilan sirlangan. Qadimgi Yunon madaniyati miloddan avvalgi XI asrdan to miloddan avvalgi I asrgacha davom etadi. Qadimgi Yunon madaniyati mifologiya va diniy marosimlar bilan bog‘liq holda rivojlandi. Falsafa shakllanib, Suqrot, Gerodot, Demokrit kabi buyuk tarixchi va faylasuflar yetishib chiqdi. Gomerning "Iliada" va "Odisseya" dostonlari yuzaga keldi. Me’morchilik, mahobatli haykaltaroshlik yuksaldi. Hunarmandchilik, kulolchilik ravnaq topdi. Ilmiy fikrlar, tibbiyot, astronomiya, geografiya, matematika, tarix, adabiyot, teatr rivojlandi, yunon yozuvi paydo bo‘ldi. Miloddan avvalgi V–IV asrlarda Yunon klassikasiga asos solindi. Ellinizm davri madaniyati o‘zining serhashamligi, dabdabaliligi, Sharq va Gʻarb sintezi, san’at maktablarining bir-biridan farq qilishi, yo‘nalish larning rang-barangligi bilan xarakterlanadi. Qadimgi Italiya madaniyati miloddan avvalgi 3–2 mingyillikdan milodiy V asrgacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Qadimgi Rim madaniyatida me’morchilik yetakchi o‘rin egallaydi. Ko‘pchilikka mo‘ljallangan binolarning qurilishi, betonning ixtiro qilinishi, ark, qubba, egri ravoqning keng qo‘llanishi jahon madaniyatida yangilik bo‘ldi. Dastgoh san’ati, portret janri ravnaq topdi. Savdo-sotiq rivojlandi. Ser hasham binolar, mustahkam mudofaa devorlari, ko‘priklar, osma suv quvurlari, fontan va hovuzlar qurildi. Qadimgi Rimning eng katta binolaridan biri Kolizey amfiteatridir.

3. O‘rta asrlar madaniyati turli mamlakatlarda turlicha boshlangan va davom etgan. U Yevropaning ayrim mamlakatlarida IV asrda Konstantin podsholigi davrida boshlanib XIV asrgacha, ayrimlarida esa VII–VIII asrlarda boshlanib XVII asrning oxirigacha davom etgan. Sharq mamlakatlarida o‘rta asrchilik birmuncha erta boshlangan va XIX–XX asrlargacha davom etgan. O‘rta Osiyoda shaharlar atrofi mudofaa devori bilan o‘ralib, ichkarisi betartib qurilgan uylar va tor ko‘chalardan iborat bo‘lgan. Uylar xom g‘isht va paxsadan qurilgan. Ko‘shklar, qo‘rg‘on-qasrlar qurilishi yo‘lga qo‘yilgan. Hunarmandchilik, san’at, ilm-fan rivojlandi. Matematika, astronomiya, falsafa, tibbiyot, adabiyot taraqqiy etdi. Abu Ali ibn Sino, al-Beruniy, al-Xorazmiy, al-Forobiy, al-Farg‘oniy, Yassaviy, Imom al-Buxoriy, Rudakiy, Firdavsiy kabi allomalar yetishib chiqdi. Amir Temur davrida O‘rta Osiyoning mustaqil bir butun davlat qilib birlashtirilishi mamlakatning madaniy taraqqiyotiga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. Ilm-fan, san’at va adabiyot, hunarmandchilik va me’morchilik rivojlandi. Bu davrda ko‘plab yirik va hashamatli inshootlar qurildi, shahar va qishloqlar obodonlashtirildi. Amaliy-dekorativ san’at, rangli bezak o‘zining cho‘qqisiga chiqdi. Amir Temur va Temuriylar davrida Bibixonim jome’ masjidi, Temuriylar maqbarasi, Ulug‘bek madrasasi, Oqsaroy, Ahmad Yassaviy, Zangi ota, Shayxontohur, Shohizinda me’morlik majmualari, Ulug‘bek rasadxonasi qurildi. Angor kanali qazildi. Kulolchilik eng sertarmoq soha hisoblangan, naqsh, hattotlik yo‘lga qo‘yilgan, miniatyura san’ati yuksalgan, shishasozlik rivojlangan. Savdosotiq yanada kengaytirilgan. Temuriylar davrida Mirzo Ulug‘bek, Qozizoda Rumiy, o‘iyosiddin Jamshid, Ali Qushchi, Lutfiy, Alisher Navoiy, Kamoliddin Behzod, Xondamir, Mirxond, Mirzo Bobur kabi buyuk tarixiy shaxslar yashab, ijod qildilar. Hindistonda ilk o‘rta asrlarda katta toshlarni yo‘nib va g‘orlarga ibodatxonalar qurganlar. Ibodatxona devorlari bo‘rtma tasvirlar bilan ishlangan. Me’morchilikda haykaltaroshlik muhim rol o‘ynaydi. Bobur va uning avlodlari hukmronlik qilgan davrlarda Hindiston madaniyati gullab-yashnaydi. Islom dini davlat diniga aylanadi. Yangi shaharlar (Agra) vujudga keladi. Shohjahon davrida Agrada oq marmardan nodir durdona – Tojmahal (1632–1650), Dehlida Jome’ masjidi quriladi. Miniatyura san’ati rivojlandi. Uyg‘onish davri – Renessans madaniyati insoniyat taraqqiyotidagi muhim bosqich sanaladi. Dunyoviy san’at va madaniyat misli ko‘rilmagan darajada ravnaq topdi. Bu davrda gumanistik g‘oyalar ilgari surilgani bois "gumanizm asri" deb ataldi. Reallikka, go‘zallikka intilish kuchaydi. Rangshunoslik, yorug‘-soya nazariyasi, anatomiyada katta yutuqlarga erishildi. Ko‘p qavatli uylar, yangicha shakldagi inshootlar qurildi. O‘rta asrlar keyingi jahon xalqlari milliy madaniyatining rivojida muhim bosqich bo‘ldi. Bu davrda Yevropada dastlab Varvarlar madaniyati vujudga keldi. Binolar yog‘ochdan qurilib, o‘ymakorlik bilan bezatilgan. Ornamental-dekorativ san’at keng yoyilgan. VIII–IX asrlarda Korolinglar madaniyati vujudga kelib, markaziy qubbali cherkovlar qurilishi yo‘lga qo‘yilgan. Bronzadan haykallar ishlangan. X–XII asr larda Roman asri madaniyati vujudga kelgan. Me’morchilik keng rivojlangan. Binolar birmuncha past, devorlari qalin va mustahkam, ko‘rinishi jiddiy, ulug‘vor qilib qurilgan. Ular toshdan yaratilib, haykaltaroshlik san’ati bilan bezatilgan. Bino tomi gumbaz tarzida yopilgan. Qasrlar qurilishi urf bo‘lgan. Tasviriy san’atda voqelik real shakllarda, aniq nisbat va fazoviy kenglikda berilmaydi, balki asosiy e’tibor asar g‘oyasini tomoshabinga yetkazish va ritm go‘zalligi qonuniga qaratiladi. O‘rta asrlar madaniyatining yaratuvchisi xalq bo‘lib, xarakter jihatidan ommaviy madaniyat hisoblanadi. Madaniyat keng omma ichiga singa boshladi. Ko‘plab mahalliy maktablar paydo bo‘ldi. Xalq san’ati, amaliy-dekorativ san’at, san’atda sintez masalalari ravnaq topdi. Me’morchilik kompozisiyalarining tabiat bilan uyg‘unlikda ishlanishi, yog‘och va tosh o‘ymakorligi, rang yorqinligi, metalldan shakl va buyumlar quyish, ikona san’ati shular jumlasidandir. O‘rta Sharq mamlakatlarida o‘rta asr madaniyati rivojlandi, machitlar qurildi, keyinchalik ma halliy me’morchilik an’analari bilan boyidi. Amaliy-dekorativ va miniatyura san’ati rivojlandi. Minorasimon, gumbazsimon qilib ishlangan maqbaralar qad rostladi.

4. Texnogen (zamonaviy) madaniyat davrida ilm-fan, texnika taraqqiyoti yuksaldi, geografik kashfiyotlar, yangi qit’alar, dengiz yo‘llarining kashf etilishi jahon xalqlarining o‘zaro yaqinlashishi va madaniyatning jadal rivojlanishiga olib keldi. Fanda bilish, yaratish, ixtiro, loyiha tuzish yo‘lga qo‘yildi. Madaniyatda yangi yo‘nalishlar, san’atda yangi tur va janrlar yuzaga keldi. Ichki va tashqi savdo kengaydi, shaharlar ko‘paydi. Ratsionalizm, ma’rifatparvarlik paydo bo‘ldi. XX asr o‘rtalaridan boshlab fan-texnikaning kuchli taraqiyoti tufayli OAV jadal rivojlandi. Hozirgi davrda axborot texnologiyalari, universal kommunikatsiyalar va internet kabilar jahon madaniyatining tarkibiy qismiga aylandi.