Dil (jon, qalb, yurak, ko'ngil) – ma'naviyatning g'oyat muhim ruhiy-ma'naviy omili, unsuri bo'lmish ushbu tushunchalar inson ma'naviyatining tub mohiyatini ifodalash uchun xizmat qiladi. "Qalb shunday bir a'zoki, – deydi Forobiy, – u badanning boshqa hech qanday a'zolari bilan idora qilinmaydi. Undan keyin miya keladi. U ham asosiy a'zo sanaladi. Lekin uning hukmronligi ikkinchi darajalidir. U barcha a'zolarni qalb amriga ko'ra boshqaradi, idora qiladi. U faqat qalbgagina xizmat qiladi". Demak, kishining asl mohiyatini ifoda etuvchi dil uning barcha boshqa quvvatlarining manbai ekani ayon bo'ladi. Shuning uchun ham tasavvuf falsafasida komillikka erishmoq yo'li qalb yo'li, deya talqin etilgani bejiz emas. Zero, dilni poklash – ma'naviy-ruhiy jihatdan sog'lom bo'lish yo'li, deb tushunilgan. Dilni poklash ikkinchi darajadagi quvvat – qalbga bo'ysundirish orqali amalga oshiriladi. Bu bilan nafs yoki quvvatlar uyg'unligiga erishiladi. O'zbek tilidagi "qalb" tushunchasi yunoncha "anima" va "psyuxe" tushunchalariga mos keladi. Dil faoliyatini o'rganish esa, shunga muvofiq ravishda "psixologiya" deb atalgan. Arastuning "Qalb haqida" nomli maxsus asari bor. Forobiy, Ibn Sino qarashlari Arastu g'oyalariga hamohangdir. Hind falsafasida "qalb" tushunchasi "jivo" tushunchasiga mos kelib, inson qalbi uning tanasiga tutqun deb uqdiriladi. Jon yoki qalbning tanadan qutulish, ozod bo'lish yo'li nirvana hisoblanadi. Abu Hamid o'azzoliy "Kimyoi saodat" asarida "Xudoni tanimoq podshoh dilning sifatidur. Podshoh dilni va aning sifatlarini tanimoq Allohni tanimoq kalitidur. Dil gavhari azizdur, farishtalar gavhari jinsidandur va dilning madani asli Dargohi Ahadiyatdurkim, ul dargohdan kelgandur, ya'ni ul dargohda qaytguvchidir. Dil bu olam manzilgohida g'aribdurkim, musofirlik uchun kelibdur", – deya ta'kidlaydi. Mavlono Rumiy "Ko'ngilga ta'rif bermoq – bandasiga g'oyatda mushkul, ammo uning mohiyatini anglagan kishiga saodat eshiklari ochiladi. Shubhasiz, Haqiqatni anglashning o'zi – Saodatdir", deya ta'riflagan. Allomaning nazdida, dil qanchalik sof bo'lsa, uning ilmu hikmati, jamolining nuri shunchalik tiniq namoyon bo'ladi. Darhaqiqat, inson haligacha kam o'rganilgan xilqat, uning dili, ruhiyati – sir-sinoatga to'la murakkab dunyo. Dil va jon ruh bilan hamnafas bo'lgani uchun xalqimizda "Jon – aziz, dil – mukarram", degan hikmat urf bo'lgani bejiz emas.

Dilozorlik – ko'ngilga ozor yetkazish, diltanglik keltiruvchi xatti-harakat, salbiy xususiyatni anglatuvchi tushuncha. Dilozorlik qo'pollik, jahldorlik oqibatida kishini ranjituvchi so'z yoki xatti-harakat orqali jismonan va ma'nan ozor beruvchi axloqsizlik ko'rinishidir. Dilozorlik – badxulqlik, muayyan axloq me'yorlaridan chetlanish tufayli kishiga noxushlik yetkazish. Dilozorlikning odat tusiga aylanishi insonni asta-sekin axloqan tubanlashuviga olib keladi. Dilozorlikni o'ziga kasb qilib olganlarning ko'ngli zulm yetkazish, o'zgalarga salbiy muomalada bo'lish orqali huzur-halovat topadi. Dilozorlik sababli kishilarning bir-biridan ko'ngli qoladi, gina, araz, nizo, hasad, g'arazgo'ylik kabi salbiy holatlar paydo bo'ladi. Oila, jamoat joylari, umuman, jamiyatdagi xatarli muammolar sinchiklab o'rganilsa, ko'pincha ularning kelib chiqishi oqibatini o'ylamasdan, huda-behudaga o'zgalarni ranjitish, ularga ozor berishga borib taqaladi. Dilovarlik, halimlik, xushmuomalalik, insonparvarlik kabi ijobiy xusyatlar dilozorlikning ziddidir. CHiroyli so'z esa yaxshi muomala, mehroqibat kalitidir. Dilozorlik sababli kishi hech narsa yutmaydi, aksincha yutqazadi, ya'ni yaqin kishilari, qo'ni-qo'shni, mahalladoshlari va hamkasabalarini o'zidan uzoqlashtirib, ularning begonalashuviga olib keladi. Dilozorlik tufayli korxonadan fayz, xushmuomalalik, oiladan esa baraka ko'tariladi. Dilozorlikning muolajasi yaxshi tarbiya, bag'rikenglik, vazminlik, kechiruvchanlik, mehr-oqibat va boshqa fazilatlarni ixtiyor etishdir. Kishida shunday a'zo borki, u tufayli butun vujud pok, sof yoki buzuq bo'ladi. O'sha a'zo insonning qalbidir. Til esa dilning oynasidir. Insonning barcha fazilatlarini birgina dilozorlik barbod qiladi. Dilozorlik ko'rinishlari turli shaklda namoyon bo'ladi: kishilarni so'z orqali ranjitish, jismonan ozor berish, huquqlarini kamsitish, o'zgalarni past ko'rish, iltifotsizlik, moddiy narsalarga zarar yetkazish va hokazo. Dilozorlik ko'rinishlariga Nizomulmulkning "Siyarul-mulk" ("Siyosatnoma") asarida yaxshi misol keltirilgan. Xalifa Ma'mun davrida ikkita amiri xarros (zindon boshlig'i) mavjud bo'lib, ularning ishi jinoyat qilgan kishilarni jazolash edi. Ma'mun o'z nadimi (xodimi) orqali ularning ishini tekshirib shunga amin bo'ladiki, ulardan biri o'limga mahkum bo'lganlarga ham xushmuomalalik va adolat bilan munosabatda bo'lib, aybini tan olayotgan insonning aybini yengillashtirish, ularga gunoh yuklamaslik, hatto qatlga mahkumlarga narigi dunyoni ham chiroyli ko'rsatib, mahbusni xursandchilikda o'z ixtiyori bilan jon taslim qilishiga yordamlashadi, ikkinchisi esa badjahl, dilozor, haybatli, kishilarning yo'q aybini ham bo'yniga qo'yib, majburan tan oldirib, zindonband qilib yuboradigan kimsa bo'ladi. Uning dastidan zindon beayb kishilarga to'lib ketadi. Ma'mun ularning yaxshisini taqdirlab, mukofotlab, yomonini vazifasidan ozod etib haydaydi. Nizomulmulk ana shu misol orqali yaxshi, xushmuomala inson bilan dilozor kimsaning farqini ko'rsatgan. Dilozorlik ba'zan inson o'zi xohlamagan vaziyatda ham sodir bo'ladi. Bunday hollarda dilozorlik keltirgan kishi pushaymonlik va vijdon azobini his etadi. Agar dilozorlikni ixtiyor qilgan kishi o'z qilmishidan pushaymon bo'lsa, bu inson fe'lini to'g'ri yo'lga solish mumkin. Aksincha, dilozorlik fe'l-atvoriga singib ketgan insonni ahloqiy me'yorlarga solish, tarbiyalash amrimahol. Dilozorlik kishilarni bir-biridan yiroqlashtiribgina qolmay, uning ish-faoliyatiga ham salbiy ta'sir ko'rsatadi. Shu ma'noda, dilozorlikga har qanday vaziyatda yo'l qo'ymaslik oqil, fozil, tarbiya ko'rgan kishilarning burchidir.