Vijdon – insonga xos yuksak ma’naviy fazilat, kishining oʻz xatti-harakati, qilmishi, yurish-turishi uchun odamlar, jamoatchilik oldidagi mas’uliyat hissini anglatuvchi tushuncha. Vijdonli inson har bir qilgan ishi, odamlar bilan boʻlgan muloqoti, faoliyati va fikrlarini sarhisob qiladi. Nohaqlikka, adolatsizlikka murosasizlik bilan qarshilik koʻrsatadi. Vijdonning shakllanishida ijtimoiy muhit, oila va jamiyatdagi ta’lim-tarbiya, atrofdagi kishilarning madaniyati, axloq-odobi, dunyoqarashi muhim ahamiyat kasb etadi. Bu yuksak ma’naviy-axloqiy fazilat shaxsni ezgu maqsad va amallarga undab, oʻz faoliyatiga xolisona, toʻgʻri baho berishiga xizmat qiladi. Tajribada aslida vijdonsiz kimsaning voyaga yetib, oʻqimishli, katta odam boʻlib yetishganidan keyin vijdonli boʻlib qolganini uchratish qiyin. Vijdon insonning bilim darajasi, moddiy ahvoli, ijtimoiy mavqyei bilan belgilanmaydi, u yuksak ma’naviylik, komillik va tarbiya mahsulidir. Vijdon ma’naviyatdagi ta’sir doirasi gʻoyat keng tushunchalardan biri. Agar uyat hissi insonning tashqi muhit, jamiyatga bogʻliqligini ifodalasa, vijdon uning botiniy olamini, qalb tugʻyoni, ichki ruhiy iztirobini namoyon etadi. Ba’zan jamiyat talablari bilan vijdon oʻrtasida ixtiloflar paydo boʻlishi mumkin. Bunday hollarda jamiyat talablarining oʻtkinchilik xususiyati, ma’lum ma’noda eskirgani yaqqol namoyon boʻladi. Zero, vijdon koʻzga koʻrinmas, lekin ta’siri va ahamiyati jihatidan ulkan ma’naviy-axloqiy hodisadir. Ba’zi hollarda, vijdon tushunchasi oʻrnida iymon iborasi qoʻllanadi. Iymon aslida diniy tushuncha boʻlsa-da, hayotda vijdon tushunchasining sinonimi tarzida qoʻllanadi. Masalan, "iymonli odam" deganda, uning nafaqat diniy e’tiqodi, balki, avvalo, vijdonli, halol, rostgoʻy inson ekani nazarda tutiladi. Shu ma’noda, vijdon va iymonni bir-biri bilan uzviy bogʻliq boʻlgan egizak tushunchalar deyish mumkin. Diniy e’tiqodga munosabat "Vijdon erkinligi" deb yuritilishi ham bu ikki tushunchaning oʻzaro mushtarakligidan dalolat beradi. Ba’zi adabiyotlarda vijdon tushunchasining "subyektiv" hodisa sifatida talqin etilishi hamda adolat, burch, nomus singari tushunchalarning unga nisbatan ustunligini asoslashga urinishlarni uchratish mumkin. Vaholanki, vijdonsiz odamning adolatparvar, sadoqatli, or-nomusli inson boʻlishi amrimahol. Vijdon eng avvalo, oʻzgalarga nisbatan burch va mas’uliyatni teran his etishni taqozo etadi.

Vijdon erkinligi – fuqarolarning istagan dinga e’tiqod qilish yoki hech qanday dinga e’tiqod qilmaslik huquqi. Vijdon erkinligi huquqi BMTning Bosh Assambleyasi tomonidan 1981-yil 25-noyabrda qabul qilingan 36–55-son Rezolyutsiyasida belgilangan insonning asosiy huquqlaridan biri hisoblanadi. Oʻzbekiston Konstitutsiyasining 35-moddasida: “Hamma uchun vijdon erkinligi kafolatlanadi. Har kim xohlagan dinga e’tiqod qilish yoki hech qaysi dinga e’tiqod qilmaslik huquqiga ega. Diniy qarashlarni majburan singdirishga yoʻl qoʻyilmaydi”, deb qayd etilgan. Vijdon erkinligi demokratiyaning ajralmas tarkibiy qismidir; u fuqarolarning dinga munosabatlaridan qat’i nazar, teng huquqligi, barcha diniy konfessiyalarning qonun oldida tengligi, dinga e’tiqod qilish yoki qilmaslikka nisbatan hech qanday majburiyat yoʻqligi, diniy idora ishlariga davlatning aralashmasligi, dindan siyosiy maqsadlarda foydalanish mumkin emasligini ifoda etadi. Vijdon erkinligi dindorlarning diniy his-tuygʻularini haqoratlamagan holda diniy mutaassiblik, jaholatparastlik, da’vat va nizoga, ekstremizmga, qonuniy davlatga qarshi diniy partiya, jamoa, uyushma, harakat va jamgʻarmalar tuzilishiga qarshi tashviqot va targʻibot ishlarini olib borish erkinligini ham kafolatlaydi. Mazkur qonunning 1- va 4-moddalari fuqarolar oʻzlarining dinga boʻlgan munosabatini erkin belgilash, marosim va udumlarni bajarish hamda qonun oldida barchaning dinga boʻlgan munosabatlaridan qat’i nazar tengligiga kafolat beradi. Oʻzbekistonda din va diniy tashkilotlar davlatdan ajratilgan, shuningdek, kuch ishlatishni targʻibot qilish, millatlar va diniy tashkilotlar orasiga nizo solish uchun dindan foydalanish va konstitutsiyaviy tuzum asoslariga qaratilgan harakatlar man etiladi. Rasmiy (qonuniy) maqomga ega diniy tashkilotlarning dinni targʻib etishda OAV va matbuotdan foydalanish erkinligi ham qonun doirasida kafolatlanadi. Masalan, Oʻzbekiston musulmonlari diniy idorasi oʻz gazeta va jurnallariga, nashriyot va kutubxonasiga ega boʻlib, ularni tarqatishda aloqa muassasalaridan bemalol foydalanmoqda. Hozirgi davrda mamlakatimizda 16 ta diniy konfessiya – uyushma mavjud boʻlib, bularning eng yiriklari islom, pravoslav va yahudiylikdir. Ular ixtiyorida masjidlar, madrasalar, sinagogalar, cherkovlar, jurnal va gazetalar bor. Bugun Oʻzbekiston musulmonlaridan minglab fuqarolar haj ziyoratiga, umra safariga bemalol borib kelmoqdalar. Barcha fuqarolar uchun vijdon erkinligi talablari va tamoyillarini amalga oshirish imkoni toʻla ta’minlanib, u jamiyatimiz ma’naviy hayotining tarkibiy qismiga aylangan. Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar masalasi ijtimoiy hayotda muhim va murakkab masala boʻlib, uning zamirida shaxsning huquqi, demokratiya, adolatparvarlik va insonparvarlik kabi ijtimoiy, siyosiy, huquqiy va axloqiy tushunchalar turadi. BMT Nizomidan tortib, barcha xalqaro hujjat va shartnomalarda, hamma mamlakatlarning Konstitutsiyasi va qonunlarida vijdon erkinligi masalasi oʻz ifodasini topgan. Oʻzbekiston davlatining din sohasidagi siyosati ana shu deklaratsiyaning asosiy tamoyillariga mos tushadi.

Dunyoviy davlatimizning din sohasidagi siyosati turli dunyoqarash, e’tiqodda boʻlgan kishilar oʻrtasidagi, davlat bilan din, diniy tashkilotlar bilan davlat oʻrtasidagi munosabatlarning amalda huquqiy ta’minlanishini nazarda tutadi. Davlat qonunlarida diniy e’tiqod har kimning xususiy ishi deb belgilangan.  Ayni vaqtda “Diniy tashkilotlar davlatdan ajratilgan hamda qonun oldida tengdirlar. Davlat diniy tashkilotlarning faoliyatiga aralashmaydi. Davlat qonunda belgilangan tartibda faoliyat koʻrsatayotgan diniy tashkilotlar faoliyatining erkinligini kafolatlaydi” (67-modda). Asosiy qonunimiz Oʻzbekiston fuqarosini millati, irqi, jinsi va dinidan qat’i nazar, teng huquqli deb biladi, shuningdek oʻz e’tiqodini erkin namoyon etish, ibodat qilish, urf-odat va milliy an’analarini davom ettirish va ularni hurmat qilishni kafolatlaydi. Konstitutsiyada belgilangan ushbu qoidalar “Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar toʻgʻrisida”gi Qonunda yanada kengroq ifodasini topdi. Ushbu qonuniy hujjatlarda belgilangan qoidalar dunyoviy demokratik davlatning dinga munosabatini aks ettiradi. Zero, Oʻzbekistonda mustaqillik qoʻlga kiritilgandan keyin barpo etilgan milliy davlat bu – dunyoviy xarakterdagi davlatdir.