Buddizm (Budda nomidan olingan) – diniy-falsafiy ta’limot, vujudga kelishi jihatidan ilk jahon dini. Buddizm asoschisi – shahzoda Siddxartxa Gautama (miloddan avvalgi 567–488 yillar) vafotidan so‘ng “Haqiqat najotkori” – “Budda” deb atala boshlagan. Yagona ta’limot sifatida shakllangan buddizm 18 ta maktabga bo‘linib ketgan. Bir necha bor uni birlashtirishga urinishlar natijasiz yakunlangan. Milodiy I asrda buddizm xinayana (kichik aravacha yoki najot topishning tor yo‘li) va maxayana (katta aravacha yoki najot topishning keng yo‘li) oqimlariga bo‘linib ketgan. Hindistonning Shimoliy-Sharqida vujudga kelgan buddizm keyinchalik Xitoy, Tibet, Janubiy-Sharqiy Osiyo, Yaponiya, Mo‘g‘iliston va boshqa davlatlarda keng tarqalgan. Kushoniylar davrida buddizm Markaziy Osiyoda ham davlat dini maqomiga ega bo‘lgan. Hozirgi davrda buddizmga 400 mln.dan ziyod e’tiqod qiluvchilar va 1 mln. rohiblar mavjud. Buddizm falsafasi vedalar matnlari asosida yaratilgan. Siddxartxa o‘z ta’limotining asosiy qoidalarini Banorasdagi targ‘ibotida “to‘rt oliy haqiqat” shaklida bayon etgan:

1) azob-uqubat haqidagi ta’limot;

2) azob-uqubat sabablari haqidagi ta’limot;

3) azob-uqubatlardan xalos bo‘lish haqidagi ta’limot;

4) azob-uqubatlardan qutulishning najot yo‘llarini topish haqidagi ta’limot.

Bu so‘nggi ta’limotning yechimi “Najotning olijanob sakkizlik yo‘li”da o‘z ifodasini topgan: taqvodorlik e’tiqodi, qat’iyati, so‘zi, ishi, turmush tarzi, taqvodorlikka intilish, taqvodorlikni orzu qilish, taqvodorlik fikru xayoli bilan yashash. Bu yo‘lga amal qilgan odam oqibatda yuksak kamolotga erishadi, ya’ni u arxatga (chin haqiqatni anglab yetgan avliyoga) aylanadi va nirvanaga o‘tadi. Buddizmda najot bu dunyodan, ya’ni sansaradan nirvana (ro‘shnolik)ga o‘tishdir. Buddizmda olam uch bosqichli deb ta’riflanadi. Uning birinchisi eng yuqori (arupaloka) nirvana. Nirvana mutlaq osoyishtalik hukm suradigan olam. U yerda inson barcha turmush tashvishlaridan xalos bo‘ladi, uning hayotiy istaklari ham, tuyg‘ulari ham, ehtiroslari ham bo‘lmaydi. Nirvana – qayta tug‘ilishlar silsilasining olis qismi, insonning boshqa qiyofalarga kirishining to‘xtashi (ya’ni, jonning ko‘chib yurishi). Boshqa jahon dinlaridan farqli o‘laroq, buddizm talqinicha, jon abadiy emas. Ikkinchi olam (rupaloka) – bodisatva, ruhiy mavjudotlar bilan to‘lgan jannat. Unda Amitabha (5 oliy Buddaning biri, jannatning yaratuvchisi) hukmronlik qiladi. Bu olamda ruh gunohidan xalos bo‘lgan, lekin eng oliy olamga ko‘tarilmagan avliyolar yashaydi. Olamning shu qismidan kishilarga to‘g‘ri yo‘lni ko‘rsatish uchun Budda ta’limoti yuboriladi, deb hisoblanadi. Uchinchi olam (kamolaka) – bu eng quyi olamdir. Unda odamlar va hayvonlar yashaydi. Olamning bu qismida ruh qafasda yashaydi. U changaldan qutulish va yuqori olamga ko‘tarilishga harakat qiladi. Ruh yuqori olamga o‘z-o‘zidan emas, balki odamlarning savobli ishlari orqaligina ko‘tarilishi mumkin. Agar odamlar buddizmga e’tiqod qilsalar, ularning joni bir necha bor qayta tug‘ilishdan so‘ng jannatga va undan so‘ng nirvanaga ko‘tariladi. Yomon kishilarning ruhlari esa quyi dunyoda azoblanib, qafas ichida yuraveradi, yuqori olamga ko‘tarila olmaydi. Agar inson hirsiy his-tuyg‘ularga berilib ketsa, undan qutula olmasa, uning ruhi bir necha bor qayta tug‘ilishdan so‘ng do‘zaxga tushadi.

Buddizm ta’limotiga ko‘ra, o‘lim insonni hayot azob-uqubatlaridan xalos eta olmaydi. Sansaraning og‘ir azob-uqubatlaridan faqat uzoq qayta tug‘ilishlardan so‘ng arxat holatiga erishgan kishilargina xalos bo‘lishi mumkin. Tirik mavjudot qayta tug‘ilishi natijasida nafaqat insoniy, ayni paytda hayvon, o‘simlik, yomon ruh, Xudo qiyofasida ham namoyon bo‘lishi mumkin. Lekin, arxat va nirvanaga faqat insongina ko‘tarila oladi. Arxat holatiga erishish va undan nirvanaga o‘tishning yagona yo‘li – bu “Najotning olijanob sakkizlik yo‘li”dan insonning o‘z kuchiga tayangan holda ongli harakat qilmog‘idir. Agar insonning o‘zi harakat qilmasa, hech kim va hech narsa uning bu dunyo azob-uqubatlaridan xalos bo‘lib nirvanaga o‘tishiga yordam bera olmaydi. Inson hatto xudolarga ham umid qilmasligi lozim. Xudolar insonlarni xalos etolmaydi. Zero, ularning o‘zlari ham bunday azob-uqubatlardan xoli emas. Xudolarning o‘zlari ham sansara qonunlariga bo‘ysunadi. Faqatgina Budda haqiqiy yo‘lni topgani uchun xudolardan yuqori turadi. Biroq u ham odamlarni nirvanaga o‘tkaza olmaydi. U faqatgina insonlarni haqiqatdan xabardor qiladi, azob-uqubatlardan xalos bo‘lishning to‘g‘ri yo‘lini ko‘rsatadi, bu yo‘lda har bir inson o‘zi mustaqil ravishda bormog‘i lozim. Miloddan avvalgi III–I asrlarda Buddaning xalos bo‘lishi haqidagi g‘oya dxarmalarning olam va inson shaxsi haqidagi ta’limotida falsafiy jihatdan asoslab berilgan edi. Ularning fikriga ko‘ra, insonning xalos bo‘lishi Xudo marhamatiga bog‘liq, bunga muqaddas suralarni takrorlash bilan erishish mumkin. Bu yangi oqim an’anaviy mazhab xinayanadan farqli ravishda, maxayana, deb nom olgan. Maxayana asoschilari Budda ta’limotiga jannat to‘g‘risidagi ta’limotni ham qo‘shganlar. Bu ta’limot oddiy dindorlar uchun nirvanaga qaraganda ancha tushunarli edi. Gautama yagona Budda emas. Bunday Buddalar maxayanada 1000 nafarni tashkil etadi. Ularning eng mashhurlari Gautama Siddartxa, ya’ni Buddaning asoschisi; Mayteriya – kelajak Buddasi, u kelgusida dunyoni boshqarayotgan Buddaning vorisi; Manjushri-Budda – donolik timsoli; Aribudda – dunyoning yaratuvchisi; Amitabha (Amitaba) – jannatning yaratuvchisi va hukmdori. Maxayananing hozirgi davrdagi eng muhim ko‘rinishi – lamaizmdir. U XV asr oxiri XVI asr boshlarida Tibetda vujudga kelgan (tibetcha lama – eng ulug‘, oliy Budda rohibi) Buddaning barcha aqidalarini qabul qilgan lamaizmda inson faqat lamalar yordamida najot topadi, gunohlardan poklanadi. V asrda Buddaning alohida oqimi – vajrayana (“olmos aravacha”) shakllangan. Vajrayana falsafasining xarakterli jihati yoga amaliyotini hisobga olgan holda Buddaning barcha g‘oyalarini umumlashtirishga intilishdan iborat. Xitoyda buddizm Dao Tzi ta’limotiga moslashgan, daosizm bilan hamohang holda rivojlangan bo‘lsa, Yaponiyada bunday holat sintoizm bilan bog‘liq. Hozirgi davrda Buddaning ko‘zga ko‘ringan nazariyotchisi va faylasufi Suzuki hisoblanadi.

Buddaning muqaddas matnlari va manbalari quyidagilardir: a) “Lalitavistara” (“Budda hayoti”), “Tripitaka” (“Uch savat donolik”) va Vinoyapitaka (ahloqiy me’yorlar); b) Suttapitaka (duolar); v) Abxidxammapitaka (diniy-falsafiy masalalar bayoni), “Dxammapada” (Budda fikrlari, g‘oyalari). Buddizmda dxarmalarning norealligi yoki shunyot (bo‘shliq) haqidagi ta’limot Nagarjuna (II asr) tomonidan asoslangan. Nagarjuna risolalari barcha maxayana suralaridan mantiqiy isbot qilinishi va izchilligi bilan farq qiladi. Nagarjuna ratsionalizmi Budda mantig‘i rivojida muhim o‘rin tutgan. Uning tafakkurning norealligi va mutlaq intuitiv bilim to‘g‘risidagi ta’limoti keyinroq paydo bo‘lgan maktablar (madxyamika, vijnyavanada), ayniqsa, dzen-buddizm ta’limotiga asos sifatida xizmat qilgan. Dzen-buddizm ta’limoti VI asrda Xitoyda paydo bo‘lib, ayniqsa, Yaponiyada keng tarqalgan. Buddaning va barcha vujudlarning yagona mohiyati haqidagi tabiiy yo‘l bilan barcha nazariy usullardan yuqori turadigan dao (yo‘l, tariqat) to‘g‘risidagi tasavvur dzen-buddizmning asosini tashkil etadi. Boshqa maktablardan farqli o‘laroq, dzen-buddizm “yilt etib ko‘rinish” tamoyilini targ‘ib qiladi. Buddaning muhim ta’limotlaridan yana biri Kalachara (“Vaqt g‘ildiragi”) hisoblanadi. Uning mohiyati inson va koinotning o‘zaro aloqadorligida namoyon bo‘ladi. Dastlab diniy marosimlarni rad etgan buddizm o‘z tarixiy taryoti mobaynida ularni tan olishiga to‘g‘ri kelgan. Oqibatda sangxa (rohiblarning mehnat jamoalari) asosida monastirlar, cherkovlar, ruhoniylar iyerarxiyasi shakllangan. Buddizm oila, turmush, bayramlarni ham qamrab olib, buddizm tarqalgan mamlakatlar xalqlari turmush tarziga hozirgacha ta’sir ko‘rsatib kelmoqda. Buddizmning jahon madaniyati taraqqiyotiga ta’siri ham beqiyosdir. Buddizmga asoslangan madaniyat o‘z falsafasi, me’morchiligi, tasviriy san’ati, adabiyoti, tafakkur shakli bilan o‘ziga xos ruhiyat dunyosini vujudga keltirgan. 1950 yilda Umumjahon Buddistlar birodarligi tashkil etilgan.