Aql (lotincha rationalis, yunoncha nus, fronesis; arabcha al­ aql – asoslangan, maqsadga muvofiq) – inson uchun oʻylash, fikrlash, anglash va xotirlash, xulosa chiqarish imkonini beradigan qobiliyat, noyob maʼnaviy hodisa. Aql va aqliy faoliyat tushunchalari qadimgi yunon falsafasiga borib taqaladi. Aql tushunchasi Aflotun va Arastu falsafasida keng ishlatilgan. Arastu nazariy va amaliy аqlni nus va fronesis, sust va faol shakllarga ajratadi. Arastu talqiniga koʻra, aql avvaliga ilk moddiy negizga oʻxshab shakl siz boʻlgan va voqelikni idrok qilish jarayonida doimiy faol aql shakllanib, taraqqiy etib borgan hamda voqelikni anglashning samarali vositasiga aylangan. Oʻrta asrlardagi Yaqin va oʻrta Sharq falsafiy tafakkuridagi aql toʻgʻrisidagi taʼlimotlar Aflotun, Arastu va Plotinning falsafiy merosidan taʼsirlangan va shakllangan. Aql kalom, tasavvuf va peripatetik falsafiy taʼlimotlarda turlicha maqomlarga ega boʻlgan. Kalom aqlning cheksiz imkoniyatlarini inkor etmaydi, chunki uningcha, Allohning oʻzi oliy aql va donishmandlikning yagona sohibidir. Uning aqli oldida oddiy insonning aqli ojizdir. Shunday ekan, Allohning aqli va Alloh toʻgʻrisidagi bilim bir-biridan tubdan farq qiladi. Ammo inson aqlining mavqei muhimdir. Aql tufayli inson oʻz his-tuygʻularini, olingan xabarlarni muayyan tartibga keltiradi, ularning chin yoki yolgʻon ekanini aniqlaydi, Xoliq tomonidan yaratilganni (xalqni) bilib boradi. Lekin kishi muammolar mohiyatiga chuqur kirib borar ekan, unda aqlning imkoniyatlariga shubha paydo boʻla boshlaydi. Bu esa, iymon-eʼtiqod uchun xavflidir.

Tasavvuf tariqatlari aqlning imkoniyatlarini zohiriy jarayonlarni bilish bilan chegaralab qoʻyadi. Botinni, Haqni anglashga faqat qalb, qalbning holati daʼvo qila oladi, deb uqtiradi tariqat namoyondalari. Masalan, Gʻazzoliy Alloh va ilohiylik bilan bogʻliq masalalarni toʻla-toʻkis idrok etishga aql ojiz ekanini taʼkidlaydi. Chunki Allohni, gʻayb ilmlarini faqat naql va ilohiy tuygʻu orqali bilish mumkin. Inson oʻz aqli bilan hamma narsaning mazmun-mohiyatiga yetishga imkoni boʻlganida vahiy orqali zarur ilohiy koʻrsatmalar kelishiga hojat qolmagan boʻlar edi. Gʻazzoliy “Aql oʻzining ojiz va notavonligini tushunib yetish uchungina kerak xolos”, degan xulosaga keladi. Forobiy, Ibn Sino, Ibn Rushd falsafasida aql tushunchasi muhim maqomga ega. Ularga koʻra, inson aqli dastavval sust aql koʻrinishida namoyon boʻladi. U ashyo va hodisalarni bilish jarayonida orttirilgan aql sohibiga aylanadi. Bunday holatda uning qarshisida hech qanday gʻov boʻlishi mumkin emas. Jonli mulohaza oddiy narsa va hodisalarning muhim boʻlmagan ayrim xossa va xususiyatlari (aksidensiya – araz)ni kashf etish bilan chegaralansa, aql esa, aksincha, ularning tub mohiyatini anglashni maqsad qilib qoʻyadi. Aqlning qarshisida oʻtmish, hozirgi davr va kelajak bab-barobardir. Aql makon va zamonda cheksizdir.

Forobiyning fikricha, ezgu fikr, donishmandlarning durdona gʻoyalariga mangulik muhri bosilganidek aql ham abadiydir. Alisher Navoiy asarlarida aql bilan bogʻliq quyidagi iboralarni uchratamiz: aql ahli – hushyor ong egalari; aql dehqoni – tushuncha va mulohaza egasi, tajribali, ongli kishi; aql koʻyi – aql-idrok yoʻli; aql mezoni – ong, aqlning oʻlchovi – tarozisi; aql muhandislari – donishmandlar, olimlar, bilimdonlar; aql oldida – ongli tushunish boʻyicha, aqlan; aql piri – tafakkur ustozi, farosatli kishilar; aql sarrofi – zargari, aqlning baholovchisi; aql uyi – miya, fikru xayol; aql xirmoni – aql mujassamligi; aql chiri – aqlning kuchi, aqlning quvvati; aql eshigi – aqlning yoʻli, ongli yoʻl; aql oʻti – zehn oʻtkirligi, hushyorlik; aql hushi – bunga izoh hojat emas; aql hisobi – ong doirasi, chegarasi; aqldan begona – telba; aqli javohirshunos – yetuk, komil va soʻzning yashirin sirlarini yaxshi tushunadigan noziktaʼb kishilarning idroklisi; aqli zoyil – aqli ketgan kishi; aqli zulmoniy – xira aql, oʻtmas zehn; aqli kuni – eng yetuk aql; aqli maslahatbin – maslahat koʻrsatuvchi, toʻgʻri yoʻl va toʻgʻri fikrga yoʻllovchi aql; aqli musharraf – sof, sharafli aql; aqli mustaqim – ikkilanmaydigan, toʻgʻri aql egasi, qatʼiy fikrli odam; aqli musohib – fahm-farosatli kishi; aqli oz – aqldan adashmoq; aqli saloh – toʻgʻri, sogʻlom fikr; aqli sarkash – itoatsiz, oʻjar, qaysar, boʻyin tovlovchi aql; aqli sitamkora – jabr-zulm qiluvchi, jafo yetkazuvchi; aqlu fahmi xurdadoi – nozik aql-fahm; aqli xudbin – faqat oʻzini oʻylaydigan shaxs; aqli xurdabin – oʻtkir, sezgir, nozik aql va hokazo.

Alisher Navoiy oʻz asarlarida aql soʻzini 27 oʻrinda qoʻllab, uning 27 darajasi va 27 sifatini koʻrsatib bergan. Demak, aqlning oʻzi bitta, lekin odamlarning aqliy darajasi koʻpdir. Barcha odamlar aqlga ega ekanliklari bilan bir xildir, lekin ular aqliy darajasiga koʻra bir-biridan farq qiladi. Yer yuzida qancha odam boʻlsa, hammasi aql darajasi bilan ozgina boʻlsada, bir-biridan farq qiladi. Dunyoda nekbin aql egalari va xudbin aql egalari bor. Nekbin aql egalaridagi aql insoniyatga ezgulik keltiradi, xudbin aql egalaridagi aql esa faqat oʻz egasiga naf keltiradi. Aql bobidagi misollarni boshqa mutafakkir va allomalar asarlaridan ham koʻplab keltirish mumkin. Oʻrta asrlarda Sharq mamlakatlari falsafasida “Aql alfaʼol” degan tushuncha qoʻllangan. U islom dunyosida hozir ham muomalada Forobiy, ibn Sino, ibn Rushdning falsafiy taʼlimotlarida “Aql al-faʼol” olamning vujudga kelishida – dunyoviy aql shaklida birinchi sabab – Allohdan kelib chiqadi. Bu dunyoviy aql insondagi individual aqlning yuzaga kelishi va rivojiga taʼsir etib turadi. Har bir inson aqli oʻz navbatida dunyoviy aql bilan birlashishga intiladi. Insonning shaxsiy aqli olamni borgan sari chuqurroq bilib, bir necha bosqichlarni bosib oʻtadi. U mutlaq bilimlar, yaʼni olamning ibtidosi va asosi haqidagi bilimlarni oʻzlashtirgandan soʻng dunyoviy aql bilan birlashadi, uni boyitadi. Shaxsiy aqliy bilim bilan boyigan dunyoviy aql yana inson aqlining rivojiga ijobiy taʼsir koʻrsatadi

Sharqning ilgʻor mutafakkirlari “Aql al-faʼol” taʼlimoti asosida aqlning qudratini, uning obyektiv mazmunini, olam taraqqiyotidagi ahamiyatini isbotlashga harakat qiladi. Dunyoviy aql bilan inson shaxsiy aqlining munosabati haqidagi taʼlimot jamiyat maʼnaviy madaniyatining uzluksiz boyib borishi, inson aql-zakovatining ilm-maʼrifatga qoʻshgan hissasi bilan mangulikka erishishi, har kim tirikligida kelgusi avlodlarga ilm-madaniyat sohasida meros qoldirishi uchun intilishi zarurligi haqidagi fikrlarni ifoda etadi. Hozirgi zamon falsafiy tafakkurida ratsionalizm (aqlga urgʻu berish) va sensualizm (jonli mushohadaparastlik) kabi yoʻnalishlar bir-biridan farq qiladi. Aql bilan jonli mushohadani bilish jarayonining zarur bosqichi va vositalari sifatida talqin etish va ulardan samarali foydalanish muhimdir. Bugungi kunda inson aqlini oʻrganish, u bilan bogʻliq sir-sinoatlarni tadqiq etishga nihoyatda katta ahamiyat berilmoqda. Dunyo globallashib borayotgan, axborot oqimi muttasil kuchayayotgan hozirgi davrda faqat aql idrok, ezgu gʻoyalarga eʼtiqod va yuksak maʼnaviyat insonning asl tabiatini saqlab qolishi mumkin ekani tobora yaqqol ayon boʻlmoqda.