Anchadan buyon oʻylantirib yurgan baʼzi ilmiy mulohazalar, savollar yechimini topish maqsadida ilmiy jamoatchilikda oʻz oʻrniga ega, allaqachon ustoz maqomiga chiqqan kamtarin inson, yetuk olim Jabbor Eshonqul bilan suhbatlashish vaqti ayni ustozning 60 yillik yubiley kunlariga nasib etgan ekan. 

Ustoz, agar vaqtni orqaga qaytarish imkoni boʻlganida, qaysi davrga qaytar edingiz?

– Hech ikkilanmasdan bolalikka, deb javob bergan boʻlardim. Bu shunchaki balandparvoz gaplar emas. Men hozir ham baʼzan oʻzimni boladek his qilaman. Kattalarning ichiga adashib tushib qolgandek tuyilaman goho oʻzimga. Jismimda ikkita “men” yashaydigandek. Biri hozirgi, ikkinchisi bolalikda qolib ketgan “Men”. Bolalikda qolib ketgan “Men” toʻgʻrisoʻz, samimiy, hamma vaqt bor gapni shartta yuzga aytib tashlaydi. Qoniqmagan narsadan qoniqmadim, deydi, jahli chiqishi ham, kulgisi ham samimiy. Bugungi “Men”da esa soxtalik koʻpdek, vaziyatga, odamlarga qarab tuslanadi, mavjud ramkalardan tashqari chiqmaslik kerak, oqimga qarshi suzish kerak emas, deb oʻylaydi. Xullas, bolalikdagi “Men”ning tamomila teskarisi. Oʻzining huzur-halovatini koʻproq oʻylaydiganlardan biri. Shu sababmi, odamning bolalik paytga qaytgisi kelaveradi. Bolalik begʻubor, samimiyati ham, arazi, doʻq va dushmanligi ham samimiy boʻladi, nazarimda. Odam yolgʻonni, ikkiyuzlamachilikni, xullas, jamiki riyokorlikni ulgʻaygandan keyin oʻrganadi.

Biz umr boʻyi nimadir izlaymiz, nimagadir intilamiz. Aslida, shu umr boʻyi izlagan, intilgan narsamiz bolalik xotiralarimiz, bolalikdagi mehr-oqibat, samimiyat va begʻuborlik ekanini vaqtida anglab yetavermaymiz. Ota-onamizning har bir soʻzi, har bir dakkisi keyinchalik yuzlab kitoblarni varaqlab topolmaydigan hikmat boʻlganini kech tushunamiz.

Otam mullo, bugungi til bilan aytadigan boʻlsak, savodxon ziyoli boʻlgan. Oʻsha paytlari ziyoli boʻlish hammaga ham nasib etavermagan. Sanoqli odamlargina shu nomni koʻtarib yurishga munosib edi, nazarimda. Otam arab, fors tilidan xabardor, kechki paytlari doim Qurʼoni Karimni tilovat qilardi, boshqa qoʻlyozma kitoblarni oʻqirdi. Akam ikkalamizni maktabga bormasimizdan oʻzi ustozlik qilib “Haftiyak”ka solgan, xat-savodni oʻrgatgandi. Afsus, biz bu ilmni keyin davom ettirmadik, befarq boʻldik. Oʻzimizcha “dunyoviy” bilimning izidan quvdik. Biroq, endi bilyapmanki, bizda ozgina ilmga havas uygʻongan boʻlsa, biror narsani anglagan boʻlsak, bu ota-onamning, keksa momomning oʻsha payti bizga bergan saboqlari natijasidir.

Momoni biz ena derdik. Enam oʻziga toʻq xonadon qizi boʻlgan. Shoʻrodan oldin otxonasida ishlagan otboqarlar shoʻrodan soʻng hukumat odamiga aylanishgan. Nazar akamning “Shamolni tutib boʻlmaydi” hikoyasi, “Urush odamlari”dagi Biydi va Bayna momolar osmondan olib yozilmagan. Bu obrazlar badiiy toʻqima mahsuli, biroq xamirturushi – hayotiy boʻlgan. Yuz yetti yoshida vafot etgan enam dunyoning eng donishmand ayoli edi. Men shunday, deb oʻylayman. Agar bolaligim qaytib kelganda, enamning har bir soʻzini qogʻozga muhrlagan, ota-onamning chizgan chizigʻidan chiqmagan, dunyoni kezib, kitoblarni titkilab topmoqchi boʻlgan hamma narsamiz aslida ularning soʻzi, koʻzi, mehrida ekanini, buni hech bir narsaga almashtirib boʻlmasligini anglagan, bu muhitni, bu davrani hech qachon tark etmagan boʻlardim.

Togʻda, Tersotada yashagan paytimiz yoz kelganda oʻtov tikib, qirga chiqardik. Yozdan to kuz boshiga qadar shu oʻtovda yashardik. Oʻtovning chongʻorogʻidan tortib, uvuqlari, beldovlarigacha har lahza, har daqiqa sening kimligingni, milliy qadriyat va anʼanalarni senga eslatib turadigan, atrof-olam va koinot bilan bogʻlab turadigan makon boʻlganini endi-endi tushunyapman. Bugun Ovrupoda aqlli uy juda urfga kirgan. Aslida bunday uylarni ajdodlarimiz qadim zamonlarda yaratib, farzandlarini shu yerda tarbiya qilgan. Oʻtov – oʻtmishning ham, kelajakning ham aqlli uyidir. Undan mukammalini, tabiiysini topish mushkul. Oʻtovda hamma narsa hisobga olingan. Eng muhimi, odam tabiatning bir boʻlagi, koinotning bir zarrasi ekanini, kim eding-u, kim boʻlishing kerakligini har bir buyum yodingga solib turadi. Bolalik ana shunday shirin xotiralarga toʻla. Qanday qilib u damlarni qoʻmsamaslik mumkin?! Biz koʻpincha oyogʻimiz mustahkam turgan zaminni nazarga ilmay, juda ham olislarga koʻz tikamiz, murodni uzoqlardan izlaymiz. Aslida, biz izlagan makon, orzular ushaladigan Vatan kindik qoni toʻkilgan tuproq ekanini yoshimiz oʻtgandan soʻnggina anglaymiz.

Sizningcha, oʻzbek folklorshunosligi tarixining mundarijasi qay tarzda boʻlishi kerak?

– Hech mubolagʻasiz, biz hech bir mamlakatda boʻlmagan ulkan va boy merosga egamiz. Haqiqatda, Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi Oʻzbek tili, adabiyoti va folklori, Sharqshunoslik, Sanʼatshunoslik institutlari, Alisher Navoiy nomidagi Davlat adabiyot muzeyi fondlarida saqlanayotgan qoʻlyozma va ovozli qaydlar tengi yoʻq meros hisoblanadi. Yana bir muhim jihat – qadim anʼanalarning hozirgacha jonli ijroda yashab kelayotgani. Chunki, qadim anʼanalarning, ayniqsa, dostonchilik sanʼatining mohiyatini anglashda bu juda ham ahamiyatli boʻlib, bir vaqtning oʻzida ham gʻurur bagʻishlaydi, ham juda katta masʼuliyat yuklaydi.

Siz aytgan masalaga keladigan boʻlsak, faqat bizda emas, qardosh oʻlkalarda, hatto butun dunyoda folklorshunoslikning asl masalalaridan ogʻish bordek taassurot uygʻotadi menda. Folklor materiallarni tadqiq etish boʻyicha koʻplab metodlarga suyanib ish koʻrilyapti. Bu bir tarafdan juda ham yaxshi. Chunki har qanday folklor manbasi turlicha qarash va metodlar orqali tadqiq etilishi zarur. Qaysi metod yoki yondashuv material mazmunini ochib bera olsa, shularning barchasiga suyanib ish koʻrish lozim boʻladi. Faqat, biz bir narsani – folklor manbalarning oʻziga xos xususiyatlarini hech qachon yoddan chiqarmaslik kerak. Har bir manbaga yondashayotganda shu mezondan kelib chiqib yondashish zarur. Bu borada ustoz Hodi Zarifov va Toʻra Mirzayevlar belgilab bergan yoʻl, yoʻnalish eng toʻgʻri va maqbuldir. Ular har bir masalaga folklorning asl oʻzagi, mohiyatidan kelib chiqib yondashgan. Qay bir janr tadqiq etilmasin ana shu oʻziga xoslik masalasi, yaʼni, folklor materialining faqat va faqat oʻzigagina xos boʻlgan xususiyatlardan tashqariga chiqmasligimiz kerak.

Hodi Zarif va Toʻra Mirzayevlar tajribasi shuni koʻrsatadiki, kabinetda oʻtirib, nazariy adabiyotni titkilab, qancha urinmang folklorshunos boʻla olmaysiz. Ehtimol, boshqa sohada olim boʻlib yetishish mumkindir. Biroq, folklorshunos boʻlish uchun nazariyaning oʻzi kamlik qiladi. Folklorshunos oʻzi amaliy jarayonlarni boshdan oʻtkazmaguncha, olim boʻla olmaydi. Folklorshunoslikning murakkabligi ham shunda.

Folklorshunoslikda asarning olis tarixi, adabiy manbalarga koʻchishi, yozma adabiyotga taʼsiri, ayni paytda yozma adabiyotning aks taʼsiri, oʻtgan asrning boshlaridan to bugungi kungacha boʻlgan jarayonlar yaxlitlikda olib qaralishini taqozo etadi. Biror bir manbaning bitta variantiga qarab xulosa chiqarib boʻlmaydi. Uning koʻplab variant va versiyalariga, tarixiy, adabiy manba, arxeologik topilmalarga qiyoslab oʻrgangandan soʻnggina maʼlum bir xulosalarga kelish mumkin.

Bugun fanlar kesimida degan yoʻnalish urfga kirmoqda. Bu folklorshunoslikda Hodi Zarifdan boshlangan, “Choʻloq boʻri” ertagi misolida folklor materialini arxeologik, tarixiy va boshqa manbalarga qiyoslab, qanday nazariy xulosalarga kelish mumkinligi tahlil qilib berilgan. Olim birgina ot obrazi tahlili misolida folklorshunos masalaga qanday yondashishi kerakligi haqida “mahorat darsi”ni oʻtib ketgan. Toʻra Mirzayevning baxshi sanʼati, uning tarixi, ustoz shogirdlik anʼanalari, “Alpomish”, “Goʻroʻgʻli” dostonlari tadqiqi, variant va versiyalari boʻyicha olib borgan tadqiqotlari ham biz uchun ibrat maktabidir.

Toʻgʻri, folklorshunoslikdagi koʻpgina nazariy masalalarni folklorning bugungi holatidan kelib chiqib qayta koʻrib chiqish kerak. Faqat folklordagi tur va janrlar, har bir janrning oʻziga xos hamda lokal xususiyatlaridan kelib chiqqan holda. Bu yangi qarashlar, nazariy xulosalar faqat va faqat folklor namunalarining jonli ijro holati, ovozli yoxud qogʻozga tushirilgan matniga asoslanishi kerak.

Bugun dunyo boʻyicha olib borilayotgan tadqiqotlarda folklorning sof nazariy masalalaridan uzoqlashish bordek. Bugungi folklorshunoslikda hamma narsa bor: turli metodlar, turlicha qarash, turlicha yondashuvlar. Biroq, eng muhim xususiyat – folklorning oʻziga xosligi, uning yozma adabiyotdan farqli yaratilish qonuniyati mavjudligi unutib qoʻyilayotgandek. Shu narsa xavotirga soladi odamni. Boshqacha aytganda, bugungi dunyo boʻyicha yaratilayotgan tadqiqotlarda hamma narsa bor, faqat folklor yoʻq boʻlib qolayotgandek. Folklorshunoslik mundarijasi belgilanayotganda folklorning umuminsoniy miqyosi bilan, milliy, oʻzigagina xos boʻlgan yaratilish qonuniyati mavjudligini, buni boshqa sanʼatlardan, yozma adabiyotdan farqlanishini esdan chiqarmasligimiz zarur.

Folklorshunosligimizda hozirgacha ham “Alpomish” koʻp oʻrganiladi. Nima deysiz, hali ham dostonning jahon folklorshunosligidagi oʻrni, mifologik asoslari, badiiy qatlamlari takror oʻrganilishni talab etadimi?

– Toʻgʻri aytyapsiz, “Alpomish” dostoni koʻp oʻrganildi. Bu borada ham Hodi Zarifov, Toʻra Mirzayev kabi ustoz folklorshunos olimlarimizning tadqiqotlarini alohida taʼkidlab oʻtishni istardim. Ularning tadqiqotlari yurtimizda emas, qardosh hamda dunyo xalqlari folklorshunosligida allaqachon oʻz eʼtirofini olgan va bu jarayon davom etmoqda. Bir misol aytay: rossiyalik mashhur olim Boris Putilov oʻzining “Baxshi” nomli 300 sahifalik kitobining 200 dan oshiq oʻrnida Hodi Zarifov va Toʻra Mirzayev tadqiqotlariga havola beradi. Bu nimadan darak beradi? Oʻzbek olimlarining “Alpomish” dostoni umuman baxshichilik sanʼati borasidagi izlanishlarining ilmiy qimmati baland ekanidan.

Germaniyalik mashhur olim Karl Rayxl, turkiyalik Fikrat Turman, Selami Fidakor, koreyalik Ing Yong O va qozogʻistonlik, qirgʻizistonlik olimlar ham ustozlarning “Alpomish” borasidagi izlanishlarini nihoyatda qadrlashadi. Bunday misollarni koʻplab keltirish mumkin. Biroq, “Alpomish” shunday dostonki, uni har oʻqiganingda yangidan yangi qirralarini kashf etaverasan. Bundan oʻn yilcha oldin uning 40 dan oshiq varianti bor deyilgan boʻlsa, bugungi kunga kelib ularning soni ellikdan oshdi.

Bugun ham “Alpomish”ni Toʻra Mirzayev kabi barcha variantlarini qiyoslab oʻrganish ehtiyoji bor. Masalan, nima uchun dostonning Fozil Yoʻldosh oʻgʻli varianti bugungi kungacha eng mukammal variant boʻlib qolmoqda? Faqat variantlar ichidagina emas, uning barcha versiyalari ichida ham aynan Fozil Yoʻldosh oʻgʻliniki har jihatdan mukammalligi bilan ajralib turadi. Bu oʻrganilishi va asoslab berilishi kerak boʻlgan mavzulardan biri. Bu oʻrinda Shomirza Turdimovning dostonni yangicha talqin qilish borasidagi izlanishlarini ham alohida urgʻulab oʻtish lozim. Bunday izlanishlar koʻpayishi kerak.

Men dostonning Fozil Yoʻldosh oʻgʻli variantini har gal oʻqiganimda hayratga tushaman va har gal oʻzim uchun bir yangilikni kashf etaman. Yana bir narsa, ayrim baxshilar faqat bir, nari borsa, ikki yoxud uch dostonni zoʻr ijro etgan boʻladi. Biroq, Fozil Yoʻldosh oʻgʻlining barcha dostonlari mukammal, deb ayta olamiz. Bu uning chechanligidan, yuksak ijodkorligi, tengi yoʻq badihagoʻyligidan dalolat beradi. “Alpomish” dostoni bular ichida ayricha ahamiyatga ega. Doston mifologik qatlamning qadimiyligi, struktura, syujet, obraz va motivlar talqini, ruhiy psixologik holatlarning berilishi nuqtai nazaridan juda mukammal. Uni istagan dunyo eposining nodir namunalari bilan bemalol qiyoslash mumkin. Shu maʼnoda bugun “Alpomish” dostonini hindlarning “Mahobhorat”, “Ramayana”, Gomerning “Odisseya” dostonlariga, yozma adabiyot namunalariga qiyoslab oʻrganish zarurati mavjud. Mening nazarimda, “Alpomishshunoslik” degan fanning yuzaga kelish vaqti yetib keldi.

Hodi Zarifov dostonlarni tasniflaganda besh turga boʻladi. Siz dostonlarni tasniflashda necha turga boʻlar edingiz?

– Ustozlarning oʻzbek dostonlarini besh guruhga ajratgan holda tasnif qilishi oʻz davri uchun toʻgʻri boʻlgan, deb oʻylayman. Ularning qoʻlidagi mavjud materiallar shunday xulosaga kelish imkonini bergan. Biroq, bugungi holatdan kelib chiqib, dostonlarni besh guruhga emas, uch guruhga ajratib tasnif etish toʻgʻri boʻlardi, deb oʻylayman. Chunki oʻzbek dostonlarining matn tadqiqi ularni shunday guruhlashtirish mumkinligini koʻrsatadi. Bular: qahramonlik, romanik va kitobiy dostonlar.

Eʼtibor qilsak, jang sahnalari qahramonlik va ayrim romanik dostonlarimizda jangnoma dostonlariga qaraganda koʻproq berilgan. Shunday ekan, faqat jang-u jadal voqealari tasvirlangani uchungina jangnoma deb alohida turkumlikka ajratishga hojat yoʻq, deb oʻylayman. Eposda tarixiylik masalasiga kelsak, u barcha dostonlarga xos. Biror bir doston yoʻqki, u xalqning tarixi, tushuncha va tasavvurlari bilan bogʻliq boʻlmasin. Shu oʻrinda bir narsani aytib oʻtish kerak, folklor tarixiy voqelikni toʻgʻridan toʻgʻri aks ettirmaydi. Tarixiy voqealar, jarayonlar bilan bogʻliq tushuncha va tasavvurlarni badiiy yetkazadi. Shuning uchun folklor namunalari xalqning badiiy tarixi hisoblanadi. Shunday ekan, tarixiy shaxs yoxud tarixiy voqelik aks etgan dostonlarni alohida turkumlikka emas, mavzusi, aks etgan voqelikka munosabatiga qarab yo romanik yoki kitobiy dostonlar guruhiga kiritish mumkin.

Oldimizda turgan masalalardan biri, dostonlar tasnifini bugungi mavjud materiallar, jahon folklorshunosligidagi yetakchi tamoyillar asosida, biroq, yuqorida taʼkidlaganimizdek, folklorning oʻziga xos xususiyatlari, matndan kelib chiqqan holda qayta koʻrib chiqishmiz zarur boʻladi.

Biz jahon tajribasiga suyanishimiz zarur. Biroq, ustozlar sabogʻi shuni urgʻulaydiki, xorijda yaratilgan istalgan qarashni shunday olib, milliy folklorimizga tatbiq eta olmaymiz. Garchand jahon tajribasi, koʻpgina mamlakatlarda eʼtirof etilgan boʻlsa ham. Misol uchun, amerikalik olim Albert Lord kitobiy dostonlar mavjudligini inkor etadi. Garchand A.Lordning ilmiy nazariy qarashlarini qattiq hurmat qilsam-da, uning hamma fikrlarini ham qabul qilib boʻlmaydi, deb hisoblayman. Jumladan, kitobiy dostonlar borasidagi qarashlarini. Nazarimda, M.Perri va A.Lordlarga qoʻlidagi mavjud materiallar shunday xulosaga kelish imkonini bergan. Boshqacha aytganda, kitobiy dostonlar bilan bogʻliq bizdagi mavjud materiallar ularning qoʻlida boʻlmagan. Boʻlganda, tamomila boshqa xulosalarga kelgan boʻlardi. Fozil Yoʻldosh oʻgʻli kuylagan “Farhod va Shirin”, “Layli va Majnun” dostonlari mumtoz adabiyot taʼsirida yuzaga kelgan, biroq ogʻzaki ijod qonuniyati asosida yaratilgan dostonlar hisoblanadi. Xullas, dostonlar borasidagi hal etilishi lozim boʻlgan nazariy masalalar hali talaygina.

Hozirgi kunda hayotingizni folklorsiz tasavvur eta olasizmi?

– Tasavvur eta olmayman desam, balandparvoz gap boʻladi. Biroq, biz shu millatning vakili ekanmiz, garchand oʻzimizni folklorga aloqasi yoʻq deb hisoblasak-da, bu anʼana va qadriyatlar bizning qonimizda, genimizda, ruhiyatimizda yashaydi. Inson tugʻilgan chogʻidan to hayotining soʻnggi damigacha shu qadriyatlar ichida yashaydi. Shunday ekan, hayotimiz folklordan tashqarida deya ayta olamizmi? Menimcha, yoʻq. Bizni qurshab turgan muhitning hamma tomoni folklor. Faqat biz oʻzimiz buni anglashimiz, shu anglam orqali bu merosga loyiq munosabatda boʻlishimiz kerak deb oʻylayman. Hali yozuv kashf qilinmasdan oldin ajdodlarimiz boshidan oʻtkazgan buyuk tarixni, hayotiy tajriba, bilim, koʻnikma, oʻgitlarini muqaddas soʻzga muhrlagan. Bu soʻzlar asrlar osha ajdodlardan avlodlarga jonli holda, ogʻzaki tarzda yetib kelgan, millatning koʻnglini tarbiyalagan, ruhiyatini ulugʻlagan. Qisqacha qilib aytganda, folklor xalqning oʻziday qadim, teran va buyuk bir meros. Bu meros keyingi avlodlarga ham bus-butun holda yetib borishi kerak. Bunga biz hammamiz masʼulmiz.

Nomzodlik va doktorlik dissertatsiya mavzularingizni oʻzgacha deyish mumkin: “Oʻzbek folklorida dev...”, “Oʻzbek folklorida tush...”. Mavzularni tanlashda sizga nima turtki boʻlgan?

– Jurnalistika fakultetini bitirayotganimda ustoz Najmiddin Komilov rahbarligidagi diplom ishim Gabriel Garsia Markes ijodi boʻyicha, yana ham aniqrogʻi, mifologik talqini haqida edi. Folklor boʻlimi aspiranturasiga qabul qilinganimda ustoz Toʻra Mirzayev oldiga kelib, mifologiya boʻyicha ishlayman, deganimda, kulib yuborgandilar. Chunki ustoz koʻplarga mifologiyani mavzu qilib bergan, ular esa bu dargohga qaytib kelmagan ekan. Oʻzbek folklorida mifologik obrazlardan biri – dev obrazini oʻrganish taklifi ustozdan chiqqan va menga ham maʼqul boʻlgandi. Keyingi mavzu tush motivi bilan bogʻliq. Bu ikkala mavzular aslida bir-biri bilan chambarchas bogʻliq. Ikkalasi ham ajdodlarimizning mifologik tasavvurlariga borib taqaladi. Talabalik paytimda Z.Freyd, K.Yung va E.Frommning tadqiqotlari men uchun tamomila bir yangi olam edi. Keyinchalik bildimki, bu olimlar tadqiqotlaridagi aytilgan fikrlar, faktlar oʻzimizning ertak va dostonlarimizda mukammal ravishda bayon qilingan ekan. Oʻzbek ertak va dostonlari matni, “Irq bitigi” “Taʼbirnoma”, mumtoz adabiyot namunalari, Gʻazzoliy, Ibn Xaldun asarlari, Hodi Zarif, Toʻra Mirzayev, Komiljon Imomov, Ibrohim Haqqul, Boqijon Toʻxliyev, Asqar Musaqulov, Mamatqul Joʻrayev, Nasimxon Rahmonov, Shomirza Turdimov kabi olimlarning izlanishlari bu fikrlarimni yanada mustahkamlagan.

Z.Freyd odamlarning tushi orqali ularning kasaliga tashxis qoʻygan. Shu orqali fanda yangi kashfiyotlar qilgan. Uning bu izlanishlarini dunyo tan olgan. Vaholanki, Z.Freyddan sakkiz asr muqaddam Yusuf Xos Hojib “Qutadgʻu bilig” asarida koʻrilgan tushga qarab odam qanday kasal boʻlishi mumkinligi aytadi. Ikkala mavzu ham xalqimizning mifologik tasavvurlari va uning badiiy ifodasi bilan bogʻliq. Faqat doktorlik mavzusi tasdiqlanayotganda ayrim olimlar tomonidan eʼtirozlar boʻlgan. Kengashga raislik qilayotgan Izzat Sultoning qatʼiyati va jasorati tufayli bu mavzu tasdiqlangan. Men ustozlar ishonchini qanchalik oqlay oldim, buni bilmayman.

Nega o‘xshash tushlar ko‘ramiz? Karl Yungning arxetiplari 

Soʻnggi paytlarda yozma adabiyot tadqiqiga doir maqolalar eʼlon qilyapsiz. Bunda, albatta, urgʻuni folklorning yozma adabiyotga taʼsiri masalasiga qaratyapsiz. Folklor va yozma adabiyot munosabati borasidagi qarashlaringiz qiziq?

– Folklorning yozma adabiyotga taʼsiri masalalari alohida oʻrganilishi kerak boʻlgan mavzulardan biri, nazarimda. Turkiy xalqlarning folklori namunalarini jahon adabiyotining eng nodir durdonalari bilan qiyosiy oʻrganish payti yetib keldi. Misol uchun J.G.Bayron ijodiga turkiy xalqlar folklori namunalari qanchalik taʼsir koʻrsatgan? Lotin Amerikalik yozuvchi X.L.Borxes ijodiga-chi? “Alpomish” dostoni va Gomerning “Odisseya” hamda J.Joysning “Uliss” romanlarini qiyosiy tadqiq etish fursati-ku allaqachon yetib kelgan. Bu asarlarning qiyosiy oʻrganilishi folklorshunoslik uchungina emas, adabiyotshunoslik, adabiyot nazariyasi uchun muhim nazariy xulosalarni bera oladi. Faqat biz qulochni kengroq olishimiz, nazariy masalada teranligimizni chuqurlashtirishimiz kerak.

Inson hayoti davomida koʻp sinovlarga duch keladi, adashadi, aldanadi, shunday paytda yashab oʻtgan umriga nazar soladi. Siz umrning qiymati nimada deb oʻylaysiz?

– Oʻzini, insonligini asrab qololganida. Ibtidodan to bugunga qadar odamzod birgina savolga javob izlaydi: Men kimman? Bu dunyoga nega keldim? Umrning mazmuni shu savolga toʻgʻri javob topishda. Doston va ertaklarimizda biror bir jasorati tufayli qahramonga ikkinchi ism beriladi. Bu qadim mifologik tasavvurlar bilan bogʻlanadi. Bugungi tilga oʻgiradigan boʻlsak, inson oʻzining dunyoga kelganini, ismiga loyiq ekanini isbotlab ketishi kerak. Aslida, hayotning har bir kuni inson uchun bir sinov, bir tuzoq. Adashishlar, iztirob va sinovlar hammaning taqdirida bor. Umrning mazmuni shu sinovlardan qanday omon chiqish, odamiylikni qanday saqlab qolishda.

Barno MIRZAYEVA suhbatlashdi