XX asr adabiyotida o‘zlarining ulkan izlarini qoldirgan, hatto maktab yaratgan “Absurd teatri” sahna tomoshasini “ko‘z tomoshasi”dan “tafakkur va idrok tomoshasi”ga olib chiqqan oqim sanaladi. Ularning dramalari faqat dramaturgiya uchun emas, umuman, falsafa, psixologiya, sotsiologiya uchun ham muhim bir yuksalish davrini o‘zida aks ettiradi, inchunin bu adiblarning jahon adabiyotida o‘ziga xos voqea bo‘lgan mazkur pyesalari bugun milliy kitobxonligimiz (tomoshabinligimiz) uchun faqat shu janr emas, balki nasr va nazmga, adabiy jarayon, jurnalistika va sotsilogiyaga katta turtki berishiga ishonaman. Albatta, bu kitoblar o‘qilsa, o‘zbek tafakkuriga singsa, tahlil qilinsa. Milliy tafakkurning yangi qopqalari ochilishiga ta’sir qiladigan har qanday asar, fikr milliylashishi shart. Shunda milliy tafakkur bashariy tafakkurning maromiga moslashadi.

XX asr badiiy tafakkurida keskin burilish yasagan, yangi oqim sifatida butun dunyoda shov-shuv qo‘zg‘agan “absurd teatri” o‘z davrining, umuman, drama janrining yangi bosqichi, yangi pog‘onasi edi: teatr ifoda uslubiga yangi yo‘nalish olib kirishgani va sahna haqidagi mavjud qarashlarni dovdiratib qo‘ygani bilan ahamiyatli. Bu esa tomosha sahnasiga nisbatan yangi munosabat davri boshlanganini bildiradi.

Natija va mulohazalar

Yangi bosqichning asoschilari safida Bekket nomi birinchilardan qayd etiladi. Bekket tomoshabinning hislariga emas, zakovatiga murojaat etadi va o‘quvchining idrok sahnasi, har bir o‘quvchi o‘zining dunyoqarashi, didi, saviyasidan kelib chiqadigan tasavvur sahnasini yaratadi. Tasavvur qilishga zakovati yetmaganlar uchun Bekket asarlari shunchaki cho‘pchak bo‘lib qoladi. Nomini butun dunyoga mashhur qilgan “Merfi”, “Molloy”, “Malonning o‘limi”, “Ismsiz” kabi romanlari, “Teatr I”, “Teatr II”, “Falokat”, “Elefteriya”, “O‘yin”, “O‘yinning oxiri” pyesalarida (jami 11 ta roman, 20 ta dramatik asarlarida) Bekket insonning mavhumlik bilan yuzma-yuz turgan holatdagi ruhoniyatini tahlil qildi. Xuddi Kafka asarlari kabi bu pyesalarda ham inson umrini beadad sarobga, mavhumotga, o‘zligidan, o‘z qiyofasidan, insoniy xislatlaridan yotlashtirishga xizmat etuvchi, uni mute va qul qiluvchi jamiyat bilan qarama-qarshi turgan inson fojiasi qalamga olinadi. XX asr odami ma’naviy qadriyatlar xarobasi ustida o‘tiribdi, unda o‘z hurligiga intilishdan ko‘ra qullikka, mutelikka moyillik kuchli. U o‘tmishdan ayro qilingan, kelajakka ishonmaydi. Bekket bu holni shunday ifodalaydi: kelajak zulmat ichida, o‘tmish esa olisda. Shu sababli ham uning asarlarida zulmat, olislik, yotlashuv ramzlari qayta-qayta bo‘y ko‘rsatadi.

Bekket nomini dunyoga tanitgan “Godoni kutishyapti” asari shu ma’noda adib ijodida markaziy o‘rinda turadi. Umuman, bu asar dramaturgiyaninggina emas, XX asr dunyo adabiyotining o‘ziga xos nayob hodisasi sanaladi. Alan Shneyder birinchi marta AQShda asarni sahnalashtirganda adibning o‘zidan “Godo kim o‘zi?! Siz Godo orqali nimani nazarda tutayapsiz?!” deb so‘raganida Bekket “Agar Godoning kimligini bilganimda pyesani yozib o‘tirmasdim” degan ekan. Ehtimol, yozuvchi bu yerda biroz adabiy oliftachilik qilgandir? Lekin oliftachilik qilish Bekket tabiatiga xos emasdi. Nima bo‘lganda ham bir narsa ayonki, Godoning sirli bo‘lib qolishining, ya’ni uning kimligi haqida adib hech qanday xulosa qoldirmaganining o‘ziyoq asar haqida har kim o‘zining saviyasidan kelib chiqib xulosa qilish va sharhlash imkonini yaratdi. Asarda hech qanday voqea yo‘q, Estragon va Vladimir katta yo‘l yoqasida, qurigan daraxt ostida Godoni kutib o‘tirishadi, so‘ng ularga yana ikki kishi – Posso va Lakki qo‘shiladi. Godoning kimligi ham noma’lum. Uning kimligini yoki nimaligini hech kim bilmaydi. Biroq asar qahramonlari “Hozir Godo keladi” deb kutib turishaveradi. Godo sahna oxirigacha noma’lum bo‘lib qoladi, u kelmaydi, Estragon va Vladimir yana ertaga Godoni kutish uchun shu yerda uchrashishga kelishib, xayrlashadi. Boshqacha aytganda, inson hayotining bir bosqichi yakun topadi, lekin shu bosqich ertaga ham davom etishiga ishora qilinadi, demak, Estragon va Vladimirlar bir umr Godoni kutib yashashga mahkum etilgan. Bu mahkumlikni fojea sifatida baholash mumkinmi? Mumkin, lekin bu xil sharhlash ham bir tomonlama bo‘lib qoladi.

“Godoning kutishayapti” – xaos, bo‘shliq bilan yuzma-yuz turgan odamlar haqida. Ana shu bo‘shliqda kimdir umid bilan Godoni kutib yashaydi, kimdir esa uni kutishga ham holi yo‘q, ularda kutishga ehtiyojning o‘zi yo‘q.

Bekket bu asarida ham o‘zining bosh aqidasiga sodiq qoladi: G‘arb kishisining ruhiy-ma’naviy dunyosi manzarlarini chizadi, ya’ni odamning hayoti noma’lum va hech qachon tashrif buyurmaydigan Godoni kutish kabi bema’nidir degan fikr bu asarda ham bo‘rtib turadi. Odam hayotdan nima kutayotganini o‘zi bilmaydi. Hayotlari ham o‘zlari kabi, Godo kabi bema’ni kutish, yolg‘on umid bilan o‘tib ketadi, hayotning absurdligi ana shu yerda deydi adib. Godo – asarda umrning timsoli, inson hayotining, to‘g‘rirog‘i, inson mahkumligining timsoli. Boshqa tomondan, bu G‘arb kishisining bo‘shab qolgan ko‘ngil oynasi. Moddiylashgan AQL ilohiy itoatni inkor qildi. Inkor qilingan iloh va ishonch o‘rnini sarob egalladi. Sarob – bu Godo. Sarobga qanchalik yaqinlashsangiz, shunchalik qochadi. Inson mohiyati o‘tgan asrning boshlaridan beri insoniyatdan ana shunday qochib yuribdi. Taraqqiyot ichida yashayotgan inson aqlining “Godo” – ya’ni “ma’no” deb bilgani sarob bo‘lib chiqdi, endi u shu ma’noni izlashga va kutishga hamda abadiy sarsonlikka mahkum etilgan. Bu asar ana shu mahkumlikning kichik bir ko‘rinishi.

Asarda Bekket Posso va Lakki obrazlari orqali mohiyatan hech qanday ma’noga ega bo‘lmagan, lekin inson o‘zi uchun yasab olgan psixologik qoliplarni, ya’ni ezuvchi va eziluvchini, qullik va sohiblikni, soddaroq aytganda, qul va xo‘jayinni, nafs va xudbinlikni timsollashtiradi. Qahramonlar shu darajadaki, ular mohiyat, ya’ni asl kimliklari haqida hatto o‘ylagisi ham kelmaydi, ularning gap-so‘zlari, xatti-harakatlari mohiyatdan chalg‘igan, adashgan, ma’nosi boy berilgan, zavol topgan. Asarda mumtoz dramalarning asosi va suyanchig‘i bo‘lgan hech qanday voqea sodir bo‘lmaydi. Biz an’anaviy sahna asarlarida ko‘radigan Voqea – “syujet” yo‘q. Godoni kutib-kutib, yana ertaga kutish uchun tarqalishadi. Bu abadiy mahkumlik (“Godo” so‘zi ingliz tilidagi “Xudo” so‘ziga ma’nodosh va shakldosh). Bekket bu yerda XX asrning ma’naviy tanazzuli insonning jismi tugul xayoli, fikri, aqli, kechinmalariga ham kishan solgan, uni ham o‘ziga qul qilib olgan, taraqqiyotga ruju qo‘ygan idrok inkor qilingan inson hayoti va umrining ma’nosi bo‘lgan Xudoning o‘rniga ma’nosizlikning, demak, ishonchsizlikning o‘zi chiqib o‘tiribdi demoqchi bo‘lgandir?

Godo haqidagi xabarni bolakay keltiradi. Bu ham o‘ziga xos bir timsol. Bola – bu kelajak timsoli, bola hali amalga oshmagan orzular, umidlar timsoli, bola – hali uyg‘onmagan, o‘zini tiklamagan aql-idrok timsoli. Insonning hayoti qanday bo‘lishidan, kim bo‘lishidan qat’i nazar kelajakni yaratish uchun yashaydi. Uning har bir harakati kelajakka poydevor. Buni biz o‘zbeklar soddaroq qilib, “bolalar uchun yashaymiz” deymiz. Bolaning Godo haqidagi xabarni tashib yurishida ham ana shu kabi ma’nolar borki, ehtimol, xulosa xabarchi bolaning o‘zidadir? Bu asar timsolini hali-hanuz sharhlashyapti, hali-hanuz bir to‘xtamga kelingani yo‘q, hali-hanuz Godoni kutishganday bu asardan ma’no izlashyapti, insoniyat haligacha Godoning kimligini aniqlagani va xulosa chiqargani yo‘q.

Bekket asari insonning faqat fojialari haqida emas. Bu pyesa o‘zini o‘rganayotgan, fojiadan qutulish, xalos bo‘lish yo‘lini izlayotgan, kishanlarni va tafakkurga soya solgan zulmatni parchalayotgan aql-idrok haqidadir. O‘zini o‘rganayotgan, fojiasini taniyotgan mavhumlik yoki mazmunsizlik, aslida, insoniy qiyofasini tiklayotgan, o‘zini, “meni”ni izlayotgan, “meni”ni tahlil qilayotgan, uyg‘ona boshlagan idrokdir. Bekket asarlari aql-idrok va tafakkurni hushyorlikka chaqiruvchi bir chorlovdir.

“Yopiq eshik ortida” pyesasi mutafakkir farang adibi Sartrning eknzistesialistik qarashlari mukammal aks etgan yorqin asarlaridan biri sanaladi. Pyesa Ikkinchi jahon urushi yillarida yozilgan. Shuning uchun ham bu asarda insonga, uning tiynatiga berilgan baho o‘ta keskinligi bilan ajralib turadi. Pyesa besh ko‘rinishdan iborat. Voqea joyi do‘zax. Sahnada kirib-chiqib turgan darbon bolani aytmasa, bor-yo‘g‘i uchta obraz bor. Garsen, Ines, Estel. Uchalasi ham bundan buyon tiriklar uchun “mavjud emas” (Estel: Agar buni qandaydir nomlash shunchalar zarur bo‘lsa… bu holatni, bizni “mavjud bo‘lmaganlar” deb atashni taklif qilaman. Bu mayinroq eshitiladi. Qachondan beri mavjud emassiz? (Sh.Nazarava tarjimasi). “Mavjud emaslik” pyesada garchi hayotdan keyingi hayot holatini tasvirlasa-da, lekin ko‘proq ma’naviy o‘limni anglatadi. Mavjud emaslik – bu o‘lim holatidir. Chunki Kamyu va Sartrga ko‘ra, inson o‘zining mavjudligini isbotlab yashashi – hayot ekanini bildiradi.

Pyesa mumtoz saroylarga xos qurilgan xonaga darbon Garsenni olib kirish bilan boshlanadi. Garsen xonada o‘zi kutgan manzarani ko‘rmaydi. Shu sababli darbondan “Tarozi, alanga, o‘ra” qani deb so‘raydi. Bu savol aslida darbonga emas, o‘ziga beriladi. Chunki u do‘zaxda gunoh-savobni o‘lchaydigan tarozi, gunohkorni tovada qovurib, jazo berishga mo‘ljallangan alanga va gunohi ko‘plarni qiymalab beradigan o‘ra (voronka)ni uchratmaydi. Uning, umuman, jahannamga tushgan har bir qahramonning tasavvurida do‘zax diniy yoki Dante ulgu bergan tarzda tasavvur qilinadi. Bu belgilarning yo‘qligi tomoshabinda ajablanish uyg‘otadi. Keyin adib o‘zining do‘zax haqidagi qarashlarini kichkina asarga jo qilishni boshlaydi. Keyin navbatdagi “mavjud bo‘lmaganlar” – Ines, undan so‘ng tannoz Estel keladi. Asar shu uchta obraz – bir erkak va ikki ayolga qurilgan. Do‘zaxga tushgan uchta qahramonning ham kechirilmas gunohlari bor. Garsen o‘limdan avval besh yil xotiniga do‘zax azobini berib yashagan, aqldan ozish darajasiga yetkazgan. Keyin siyosiy xatti-harakati uchun vatanidan qochib ketayotganda tutib olib, otib tashlangan. Unga o‘n ikkita o‘q tekkan. “O‘n ikki” shunchaki ramziy son. Uni xohlagancha xohlagan o‘lchovga ramzlash mumkin. Ines esa amakivachchasi bo‘lgan, ya’ni deyarli singlisi bo‘lgan qizning yigitini tortib olgan, yigit bunga chidolmay o‘zini tramvay tagiga tashlagan. Amakivachcha qiz – Florensa alamidan o‘zini ham, Inesni ham zaharlagan. Estel esa sharmanda bo‘lishdan qo‘rqib, o‘ynashidan tug‘ilgan bolasini o‘ldirgan. Bu gunoh uni aqldan ozdirgan, oqibatda o‘z joniga qasd qilgan. Bu ularning tiriklikdagi, ya’ni moddiy borliqdagi gunohlari. Adib uchalasini ham ramziy ma’nodagi do‘zax ostonasiga – narigi dunyoning “puli sirotga”ga olib keladi. Ularning gunohi evaz uchun yetarli vaziyat. O‘z gunohlarini o‘zlari bilishadi, shu sababli ular do‘zaxga tushganlaridan ajablanishmaydi.

Uchala qahramon qilmishlariga yarasha yaratganning hukm-u yozig‘ini o‘zlari turgan xonaning bir chetidagi “eshik ortidan” kutib turishibdi. Ular endi diniy nuqtayi nazardan “do‘zax”da, Sartrning adabiy konsepsiyasiga ko‘ra esa “borliq ichingda” tanlovida turibdi. XIX asrdan boshlab ma’lum bir falsafiy va adabiy oqim sifatida shakllanib ulgurgan ekzistensialistik konsepsiyaga ko‘ra, gunoh sodir etilgan paytdan boshlab gunohkor uchun mavjud tashqi borliq tugaydi. Borliq endi uning ichiga o‘tadi. Shu sababli unda yo o‘zi yashab kelgan, lekin o‘zi uchun yo‘qotilgan borliqni yoki ichidagi ruhoniy borliqni tanlash jarayoni boshlanadi. Tanlash – bu o‘zini anglash degani. Ichidagi borliqni tanlaganlar avvalgi borliqni inkor etgan, o‘zligini anglab yetgan bo‘ladi. Shu sababli ham tanlov muhim vaziyat, ongning barometri sanaladi.

Sartrga ko‘ra, qahramonlarning qayerda turgani muhim emas. Do‘zax bu shunchaki ekzistensial holat makoni. Muhimi tanlov. Pyesa qahramonlari ma’naviy jihatdan o‘lik holatida. Ya’ni, ekzistensialistik talqinga ko‘ra, bu vaziyatda inson erkinlik sari tanlov – o‘zidan bu gunohi azimni bartaraf qilishi kerak. Tanlov erkinlikni anglatadi. Ammo pyesada tanlov sodir bo‘lmaydi. Uchala qahramon ham tanlovdan voz kechadi. Ular avvalgi borliq bilan yashashda davom etadi: “Do‘zax” holatida ham bir-birlaridan o‘z qilmishlarini yashiradi. O‘zlarining bu yerga tushib qolishini xato deb bilishadi. (Estel: ... Agar ular mening masalamda xato qilishgan bo‘lsa, sizning borangizda ham adashgan. (Inesga) Sizga nisbatan ham. Biz bu yerga adashib tushib qolganmiz, deb o‘ylasak yaxshiroq emasmi?) Oqibatda Bir-birini o‘z yolg‘onlariga ishontirmoqchi bo‘ladi. Ekzistinsializmga ko‘ra inson o‘zini o‘zi loyihalashtiruvchi va uni amalga oshiruvchi yagona mavjudot. Shu sababli bu oqim tarafdorlari insonni o‘limi bilan yakun topadigan loyiha deb hisoblaydi (Haydegger). Chetdan hech kim aralasha olmaydigan bu loyihada nimaiki yaratilgan bo‘lsa, unga shaxsan insonning o‘zi mas’ul va o‘zi javob berishi, o‘zi tanlov qilishi kerak. U o‘zining mohiyatini chetdan yoki Xudodan emas, o‘zidan izlashi kerak. Uning qilmishi uchun Xudo ma’sul emas. Inson nimaiki qilgan bo‘lmasin, u o‘z qilmishining hosilasi. Shu sababli unda erkinlik yoki yashab kelgan borliqqa mutelik loyihasini tanlash huquqi bor.

Ekzistensialchilarga ko‘ra Erkinlik tushunchasi bu rostgo‘ylik, tabiiylik, samimiyat, o‘ziga va muhitga halol, haqqoniy, rost munosabat bilan o‘zligini, o‘zining mavjudligini isbotlab yashashni anglatadi. Borliqqa bo‘lgan munosabat ham rost bo‘lishi kerak. Mutelik esa bu o‘zini turli yolg‘onlar, illyuziyalar, aqidalar, e’tiqodlar bilan to‘ldirib tashlash, o‘zining ichini o‘zgalar bilan to‘ldirishni, o‘zligiga o‘zida joy qoldirmaslikni bildiradi. Har bir odam o‘zini ana shu ikki qutbga qarab loyihalaydi. Uchalasi ana shunday yangi loyiha qarshisida turibdi. Buning uchun bir-biri bilan rostgo‘y bo‘lib munosabat qilish talab etiladi. Bu talab bajarilmadimi, tanlov sodir bo‘lmadimi, unda odamning o‘zi o‘zi uchun do‘zaxga aylanadi. Uchala obraz ham ana shu jihatlari bilan bir-biriga mahkum etilgan. Ularning har biri boshqasini ayblashga, boshqasini fosh qilishga, boshqalardan ayb va nuqson izlashga, bir-birining gunohlarini o‘lchashga kirishadi. Do‘zax – “Yopiq eshik ortida”, tanlov qilolmaganlar bilan birga, har bir odamning ichida deydi adib.

Ko‘zlari do‘zax alomatlarini ko‘rmagani bilan ularning iztirob va uqubatlari tugagani yo‘q. Ular o‘z yog‘iga o‘zi qovurilishga mahkum etildi. Endi ichlaridagi do‘zax bilan yashashga mustahiq. Uchala obrazning ham gunohi yetarli, ammo ular o‘zlarining gunohlarini yashirish uchun bir-birini so‘roqqa tutib, bir-birini qiynoqqa solishdan zavq olishadi. Ana shu – boshqaning uqubatidan zavq hissi ularning qiyofasida do‘zaxni gavdalantiradi. Aslida ularning bir-birlariga yolg‘on munosabatlarining o‘zi do‘zax. Inson qancha yolg‘onlashsa, soxtalashsa, u o‘zida do‘zaxni aks ettiradi. Shu sababli ham pyesa oxirida Garsen “Do‘zax – bu bir-birimiz” degan asarning asosiy keskin xulosasini aytadi. Ana shunda uch gunohi azimkorlar bir-birlariga qarab, o‘zlarini bir-birida ko‘rishadi. Uchalasi ham bir-biriga oyna bo‘lishadi. Sartr insonning yuzidagi niqoblarni yechib tashlab, o‘ziga o‘zini ko‘zgu qiladi, bir-birini o‘zlariga ko‘zgu qiladi. Bekorga Ines Garsenga “ko‘zgusiz” demaydi. Ines aslida Garsenning o‘ziga “men uchun ko‘zgusiz” deyapti. Bu bilan Sartr odamlar bir-biriga gunoh va savobining ko‘zgusi ekaniga ishora qiladi.

Adibga ko‘ra do‘zax bu har odamning o‘zining ichida. Insonning holatini anglash va tanlash nuqtasi mana shu xulosadan boshlanadi. Do‘zax – narigi dunyoda emas, u ichimizda, u bir-birimizga bo‘lgan munosabatlarda. Qahramonlar bu xonada (makonda) bir-biriga ko‘zgu, jallod, ezuvchi, eziluvchi, rahmon va shayton bo‘lib abadiy yashashga mahkum etilgan. (Ines. Bizning har birimiz boshqamiz uchun jallod vazifasini o‘taymiz (Sukut. Hamma o‘ylanib qoladi). Mana shuning o‘zi do‘zax. (Sh.Nazarova tarjimasi). Bu do‘zaxdan hatto muhabbat ham qutqara olmaydi. Estel bilan Ines o‘rtasidagi munosabat ham ekzistensialcha holat sanaladi. Bu qarash tarafdorlari muhabbatni, erkin munosabatlarni manipulyatsiya qilish, bo‘ysundirish modeli sifatida talqin qiladilar. Sartrga ko‘ra muhabbat – bu odamlar bir-birlarining erkinligini o‘zlariniki qilib olish istagidir. Shunga ko‘ra Ines bilan Estel, Estel bilan Garsen orasidagi “ko‘ngil rozlari” bu qahramonlarning bir-birining erkinligini o‘ziniki qilishni, ya’ni o‘zganing erkini o‘ziniki qilish istagini timsollashtiradi. Sartrga ko‘ra o‘zini erkin qilolmagan, erkinlik tanlovidan o‘tolmagan, rostgo‘ylikni bo‘yniga olmaganlar orasidagi muhabbat – o‘zgani o‘ziniki qilish xohishidan boshqa narsa emas.

Uchala qahramon ham o‘tmishdagi gunohlarini his qiladi, ammo tanlov qilisholmaydi. Ularning tanlov qilishiga, o‘zlarini o‘zlari ozod qilishiga bir-birining bu yerda mavjudligi xalaqit beradi – ular bir-biriga qarab haqiqatni tan olishmaydi. Umuman bu inson tiynatining eng nozik va chuqur haqiqatidir. Tanlov yo‘q joyda inson loyihaga aylanmaydi, uning uchun, xuddi ular tushgan xona eshigi kabi kelajak eshiklari yopiqligicha qoladi. “Yopiq eshik orti” – bu qandaydir diniy yoki moddiy makon emas. Inson ruhiyati, inson tiynati. U yopiq ekan, erkinlik tanlanmagan ekan, Inson o‘z ichidagi do‘zax bilan yashashga mahkum bo‘ladi.

Bu xulosalar Sartr mansub bo‘lgan ekzistensializmning dasturulamali sanaladi.

Nazar ESHONQUL

Adabiyotlar:

Беккет С. Никчемные тексты. Пер. Е. В. Баевской. – СПб.: Наука, 2003. – 338 с.

Эсслин М. Театр абсурда. Пер. с англ. Г. Коваленко. – СПб.: Балтийские сезоны, 2010.

Ионеско Э. Собр. соч. Пер. с фр. – СПб.: Симпозиум, 1999. – 464 с.

Генис А. Беккет: поэтика невыносимого.

Штутина Ю. Сумрачный век. Сто лет Сэмюэлю Беккету.

Maqolaning ikkinchi qismini bu yerda o‘qing.