U Tolibon vahshiyliklari va mamlakatidagi vaziyatni butun dunyoga koʻrsatishga jazm qilib, eng yosh Nobel mukofoti sovrindoriga aylandi. U Varshava gettosidan minglab bolalarni qutqardi. UNESCOning Umumjahon merosi roʻyxatiga kiritilgan natsizm dahshatlarini ham aynan u oqqa koʻchirgan. Miyada jarrohlik amaliyotini oʻtkazib, birinchi neyroxirurgga aylangan va sport olamida oʻrnatgan rekordi hali-hanuz yangilanmagan ham aynan u.

U – ayol! Jasorati, ilmi, oʻrni kelganda, hiyla-nayrangi bilan xayotini xavf ostiga qoʻyib, dunyoni oʻzgartirgan “kuchli jins vakili”. Quyida ularning insoniyat hayotini oʻzgartirishga sabab boʻlgan yutuqlari va faoliyatini sanab oʻtamiz.

Nobel mukofotining eng yosh laureati Malala Yusufzay

Pokistonlik Malala blogi tufayli 11 yoshida butun dunyoga mashhur boʻldi. Oʻshanda Malala qishlogʻini egallagan Tolibonlarning vahshiyligi haqida gapirgan. U shuningdek, Toliblar ayollarning taʼlim olishini cheklayotgani, ularning umuminsoniy huquq va erkinliklarini tan olmasligi haqida qayd etadi.

Bir yil oʻtib jangarilar blog muallifini aniqlab, avtobusda ketayotganda unga oʻq uzadi, qiz va yonidagilar ogʻir jarohatlanadi. Pokistonlik huquq himoyachisi moʻjizaviy tarzda tirik qolib, Buyuk Britaniyaga olib ketiladi va Pokiston milliy yoshlari tinchlik mukofotiga loyiq deb topiladi.

16 yoshida Malala eng yosh laureat sifatida Nobel mukofotini qoʻlga kiritadi.

U 2021-yilda u BMTning Nyu-Yorkdagi shtab-kvartirasida nutq soʻzlab, Livanda qizlar uchun maktablar ochish kabi katta muvaffaqiyatlarga erishgan xolda 24 yoshini qarshi oladi. Shu tariqa Malala tarixda dunyoni oʻzgartirgan buyuk ayol sifatida saqlanib qoladi.

2500 nafar bolani qutqargan "gettodagi farishta" – Irena Sendler

Varshavalik shifokor nafaqat Polshaning milliy qahramoni, balki dunyo tarixini oʻzgartirishga qodir boʻlgan ayol sifatida tilga olinadi.

Ikkinchi jahon urushi vaqtida u Varshava gettosida ishlab, bemor bolalarga gʻamxoʻrlik qilardi. Oʻsha vaqtda turli nayranglar, hujjatlarni almashtirish, qalbakilashtirish orqali Irena 2500 nafar yahudiy bolalarini olib ketishga erishadi. Masalan, bolalarga uyqu dorilari berilib, nafasi boʻgʻilib qolmasligi uchun kichik teshikli qutilarga solinadi va dezinfeksiyalash vositalarini lagerga yetkazib beruvchi mashinalarga joylanadi.

Yana baʼzi bolalar toʻgʻridan-toʻgʻri gettoga qoʻshni uylarning yertoʻlalari orqali olib oʻtilgan. Qochish uchun hatto drenaj lyuklaridan ham foydalanilgan. Boshqa bolalar sumka, savat va karton qutilarda olib ketilgan.

Oʻz hayotini xavf ostiga qoʻyib qutqarilganlar roʻyxatini shakllantirgan Irena, fashizm ustidan erishilgan gʻalabadan keyin Gettodan chiqarib yuborilganlarning hayoti osuda ketayotganini bilish uchun ularning barchasini topadi.

1965-yilda Isroil Xolokost muzeyi Irena Sendlerni maxsus unvon bilan taqdirlaydi.

Dunyoni oʻzgartirgan ayollar tarixi mashhur filmlar uchun syujetga aylangan. Ulardan biri sifatida 2009-yil Qarshilik harakatining asosiy figuralaridan birining jasorati haqida “Irena Sendlerning jasur yuragi” filmi chiqdi.

Dunyoni oʻzgartirgan ayollarning 50 talik roʻyxatidan oʻrin olgan Mariya Sklodovskaya-Kyuri

Insoniyat tarixida Mariya kabi ilm-fanda mashhurlikka erishgan bironta ayol boʻlmagan, deyiladi manbada. Shuning uchun ham u “Dunyoni oʻzgartirgan 50 ayol” kitobida qahramonlardan biri sifatida keltirilgan. Buyuk fizik va kimyogar Kyuri ikki bor Nobel mukofotini olgan yagona ayol sifatida tarixda qolgan.

Birinchi jahon urushi vaqtida Mariya Sklodovskaya-Kyuri allaqachon taniqli olima va Qizil xoch radiologiya xizmati direktori sifatida yaradorlarni tekshirish uchun portativ rentgen apparatlarini jihozlash va ularga xizmat koʻrsatishni boshlaydi.

U ikkala Nobel mukofotidan olgan mablagʻlarining deyarli barchasini oʻsha qurilmalarni yaratish uchun sarmoya qiladi.

Qizigʻi shundaki, keyinchalik uning qiz farzandi ham onasi kabi Kimyo boʻyicha Nobel mukofotini qoʻlga kiritadi.

Qayd etish kerakki, 2018-yilda BBC History Magazine jurnali mutaxassislaridan jahon tarixida muhim ahamiyatga ega boʻlgan va dunyoni oʻzgartirgan 100 nafar ayollar roʻyxatini shakllantirishni soʻraydi. Oʻquvchilar har bir oʻrin uchun nomzodlarni ovoz berish yoʻli bilan aniqlaydi va birinchi oʻrinni Mariya Kyuri egallaydi.

Kosmik fan va texnologiya rivojiga ulkan hissa qoʻshgan Margaret Gamilton

1960-yil boshlarida dasturlash kabi sohalar endi rivoj topayotgandi. Uni oʻzlashtirganlar boʻlsa, mustaqil oʻrganuvchi (samouchka) boʻlgan. Oʻsha vaqtda Gamilton matematikaga qiziqib, eʼtiborini dasturlashga qaratgan va NASAʼning inson parvozlari bilan shugʻullanadigan “Apollon” dasturiga qabul qilingan. Keyinchalik esa Gamilton kosmik loyiha uchun dasturiy taʼminot muhandislari guruhini boshqaradi.

Margaret oʻz ixtirosi bilan dunyoni oʻzgartirgan ayol sifatida XX asr tarixida qoldi – u bort kompyuterida qayta yuklanish sodir boʻlganida “Apollon-11”ni halokatdan qutqarib qoladi. Uning eng mashhur surati ham oʻzi yozgan dasturlash kodining bosma nusxasi oldida tushgan fotosi boʻlgan.

Natsizm dahshatlarini qayd etgan Anna Frank

“Anna Frank kundaligi” natsizm dahshatlarining eng ishonchli va fojiali dalili sanaladi.

Ikkinchi jahon urushi vaqtida Annaning oilasidagi ayollar yertoʻlaga yashirinadi. Anna boʻlsa har kuni atrofida koʻrib-kuzatganlarini oʻz daftarchasiga yozib boradi va bu kundalik moʻjizaviy tarzda saqlanib qoladi: Anna, uning onasi va opa-singillari jangarilar tomonidan yertoʻladan topilib, Osvensimga deportatsiya qilinadi. Ulardan hech kim tirik qolmaydi, kundalikni boʻlsa boshqa bir qiz tasodifan topib oladi, unda oʻqiganlaridan taʼsirlanib qizning qarindoshlarini topib, kundalikni yetkazishga muvaffaq boʻladi.

Anna Frank kundaligi UNESCOning Umumjahon merosi roʻyxatiga kiritilgan 35 obyektdan biri boʻladi. Muallif nomi boʻlsa Pankxyorst Keytning “Dunyoni oʻzgartirgan fantastik ayollar” kitobida abadiylashtirilgan. Kitobdagi qahramon ayollar singari Anna ham yuragiga quloq tutishdan va dunyo haqidagi tasavvurlarni oʻzgartirib qoʻyishdan qoʻrqmagan.

Jasorati qora tanlilar hayotini oʻzgartirgan Roza Li Parks

Oq tanlilar ustunligini tan olishdan ommaviy ravishda bosh tortgan birinchi qora tanli ayol. U katta mamlakat va butun dunyoni oʻzgartirgan, unga erkinlik ruhini olib kirgan kichik qizaloq boʻlib tarixda qolgan:

1955-yil 1-dekabr kuni AQSHning Alabama shtati, Montgomeri shahridagi avtobusda Roza oq tanli fuqaroga joy berishdan bosh tortadi. Roʻzaning bu “gʻalayoni”ni nafaqat boshqa yoʻlovchilar, balki shahar aholisi ham qoʻllab-quvvatlaydi va u “Qora ozodlik atirguli” nomini oladi. Montgomerining barcha qora tanli aholisi Roʻza va uning pozitsiyasini qoʻllash maqsadida 381 kun jamoat transportidan foydalanmaydi.

Shundan keyin 1956-yil 20-dekabr kuni Montgomerida shahar avtobuslarini ajratish qonunan bekor qilingan.

Ekologik toza mahsulotlarga insoniyat munosabatini oʻzgartirgan Ana-Vasilikiya Aslan

Dunyodagi birinchi qarish jarayonini oʻrganuvchi gerontologiya va geriatriya institutiga Ruminiyalik taniqli shifokor Ana-Vasilikiya Aslan asos solgan.

Hammasi 1946-yil, u oddiy shifokor boʻlib ishlayotgan vaqtida koʻrigiga oʻrmonda yashab, 98 yoshiga qadar yelkasida yirik shohlarni tashib yurgan 140 yoshli qariya kelganida boshlanadi. Ana-Vasilikiya uzoq yashash fenomeni bilan qiziqib qoladi va kun tartibi, odatlari va bemorning ovqatlanish ratsionini uning oʻlimiga qadar 4 yil davomida oʻrgana boshlaydi.

Aslan organik oziq-ovqatlarni isteʼmol qilish, koʻp jismoniy faollik va toza havo qarish jarayonlarida hal qiluvchi rolga ega ekanini birinchi boʻlib qayd etgan.

Nobel mukofotining “Tinchlik” nominatsiyasida gʻolib boʻlgan ilk ayol Berta Fon Zutner

1889-yili Berta Fon Zutner “Qurollaringizni tushiring!” kitobini chop etadi. Unda XIX asrning 60-yillaridagi Yevropa janglari tufayli nogironga aylangan yosh ayol hayoti haqida soʻz boradi.

Katta bilim, uzoq kuzatuvlar zaxirasi asosida yozilgan kitob ayol, ona, oilalar va jangdan jabr koʻrganlar nuqtai nazarida protest deb baholanadi va muallifga katta mashhurlik olib keladi.

Kitobni Alfred Nobelning oʻzi oʻqib chiqib, Berta bilan bogʻlanadi va u uchun alohida, yangi toifa – “Tinchlik uchun” nominatsiyasini joriy qilishga vaʼda beradi. Shu tariqa aynan Berta bu nominatsiyaning ilk, Nobel mukofotining boʻlsa ayollar orasida ikkinchi sovrindoriga aylanadi.

Tibbiyot olamini oʻzgartirgan Sofiya Ionesku

Buxarestda tugʻilib, oʻsgan va tibbiyot diplomiga ega boʻlgan Sofiya Ikkinchi jahon urushida xirurg boʻlib ishlaydi. Erkaklar frontga ketgani sababli u klinikada yagona mutaxassis boʻlib qoladi. Hatto bombardimon vaqtida ham klinikadagi faoliyatini davom ettirib, malakasini oshiradi. Shunday kunlardan birida Sofiya ogʻir sharoitda bosh miya jarrohlik amaliyotini muvaffaqiyatli oʻtkazib, bola hayotini saqlab qoladi. Shu tariqa tibbiyot olamini oʻzgartirgan Sofiya dunyodagi ilk neyroxirurgga aylanadi.

Ionesku 47-yil davomda faqat bir klinikada faoliyat yuritadi. Bundan tashqari, u Abu-Dabi shayxining sevimli rafiqasini davolashga ham jalb qilinadi – din qoidalariga koʻra, erkak kishi ayol ustida jarrohlik amaliyoti oʻtkaza olmagan, ayollar orasida boʻlsa mazkur amaliyotni oʻtkazadigan darajadagi boshqa mutaxassis boʻlmagan. Shayx umrining oxiriga qadar Sofiyaga minnatdorlik sifatida qimmatbaho sovgʻalar yuboradi. Neyroxirurg Sofiya boʻlsa, barcha pulini tibbiyotni rivojlantirishga sarflaydi.

Sportdagi rekordi yillardir yangilanmagan Nadya Komanechi

Ruminiyalik mashhur gimnastikachi, besh karra Olimpiada chempioni, Ruminiyadagi eng nomdor va Olimpiada tarixida imkonsiz natijani qayd etgan sportchi Nadya Komanechi oʻz chiqishida 10,00 ballni qoʻlga kiritadi. Biroq tablo 3 ta raqam uchun moʻljallangan boʻlgani uchun Nadya yiqqan 10,00 ball 1.00 ballga aylanadi va tomoshabinlar gʻazabiga duchor boʻladi. Lekin hakamlar vaziyatni tushuntirib beradi va Nadya Komanechi nomi sport olamida afsonaviy tarzda saqlanib qoladi. U qayd etgan rekord bugunga qadar yangilanmagan.