Bir paytlar oddiy sichqoncha – Mikki Maus bilan boshlangan Disney sarguzashti bugungi kunda inson tasavvurining eng yuksak cho‘qqilarini zapt etdi. 1937-yilda “Oppog‘oy va yetti gnom” filmi ilk bor ekranlarda paydo bo‘lganda, hech kim bu kichik animatsiya studiyasi butun insoniyat madaniyatini aks ettiruvchi sehrli ko‘zguga aylanishini tasavvur ham qilmagan edi.

Avvalgi maqolamizda Disney filmlaridagi sevgi va romantikaning qanday o‘zgarganini tahlil qilgan edik, ammo bu faqat hikoyaning bir qismi xolos. Disney filmlari – bu nafaqat muhabbat qo‘shiqlari va sehrli ertaklar, balki jamiyat qiyofasi, qadriyatlarimizning o‘zgarishi aks etgan ulkan bir mozaikadir.

Disney dunyosi vaqt o‘tishi bilan o‘zgarishda davom etdi. Sehrlangan o‘rmonlardan okean sohillarigacha, Yevropa qal’alaridan Janubiy Amerika tog‘larigacha – bu nafaqat geografik, balki madaniy jihatdan ham katta sayohat. Keling, filmlardagi shu rang-barang o‘zgarishlarni birma-bir o‘rganib chiqamiz.

Oq rangdan kamalakkacha: Disney qahramonlarining rang-barang dunyosi

Bir zamonlar Disney olami oppoq edi, xuddi abadiy qor yog‘ayotgan qirollikka o‘xshardi. Eng birinchi malikalar: Oppog‘oy, Sindrella, Uyqudagi malika – barchasi Yevropa afsonalaridan kelib chiqqan, yevropacha yuz tuzilishi va ko‘rinishga ega edi.

Ammo ellik yildan keyin, studiyada boshqa ranglar ham paydo bo‘la boshladi. 1992-yildagi “Olovuddin” va 1995-yildagi “Pokaxontis” filmlari boshqa madaniyatlarni aks ettirish yo‘lidagi dastlabki qadamlar edi. Biroq bu filmlar hali haqiqiy madaniyat tasviridan ko‘ra, g‘arb ko‘zi bilan ko‘rilgan sharq ertaklari edi.

Keskin o‘zgarish 2009-yilda “Malika va qurbaqa” bilan boshlandi. Tiana – Afro-amerikalik qiz Disney malikalarining rasmiy ro‘yxatida birinchi qora tanli qahramon bo‘ldi. Haqiqiy inqilob esa keyingi o‘n yillikda yuz berdi.

“Moana” (2016) filmida Polineziya madaniyatining qadimiy merosi, “Koko”da (2017) Meksikaning “O‘liklar kuni” bayramiga singdirilgan falsafa, “Raya va so‘nggi ajdarho”da (2021) Janubi-sharqiy Osiyo madaniy merosining nozik jihatlari, “Enkanto”da (2021) esa Kolumbiyaning turmush tarzi va oilaviy qadriyatlari chuqur hurmat, aniqlik va san’atkorona tafsilotlar bilan aks ettirilgan.

Disney mahsulotlarining madaniy asosini yanada ishonchli va haqqoniy qilish uchun jiddiy izlanishlar olib bormoqda. Masalan, “Moana” filmini ishlash jarayonida Okeaniya madaniyatining mutaxassislaridan iborat maxsus maslahat kengashi tashkil etilgan, “Enkanto” yaratuvchilari esa Kolumbiyaga sayohat qilib, mahalliy urf-odatlar va turmush tarzini chuqur o‘rgangan.

Dastlab Disney dunyosi asosan oq rang bilan cheklangan edi. Bugungi kunda esa u tobora rang-barang tus olmoqda. U nafaqat tashqi xilma-xillikni aks ettiradi, balki turli madaniyatlarning ichki falsafasi, dunyoqarashi va hayotni tushunish usullarini uyg‘un tarzda ifodalashga intilmoqda.

Go‘zallik nimada? – Standartlar o‘zgarmoqda

Disney qahramonlarining tashqi qiyofasi jamiyatdagi go‘zallik tushunchasining qanday o‘zgarayotganini aks ettiradi. Ilgari go‘zallik standartlarini o‘rnatgan ushbu studio endilikda ularni qayta ko‘rib chiqmoqda va yanada realistik tasvirlarga o‘tmoqda.

Dastlabki malikalarni eslaylik: Oppog‘oy, Sindrella, Uyqudagi malika – ularning qiyofasi o‘sha davr ayol idealiga mos edi. Nozik bel, katta ko‘zlar, himoyaga muhtoj va muloyim fe’l-atvor – ularning go‘zalligi aynan shu zaiflikda edi. 1990-yillarga kelib, Disney qahramonlari biroz faolroq bo‘la boshladi. “Suv parisi”dagi Ariel dengizga bo‘lgan ishtiyoqi bilan, “Sohibjamol va maxluq”dagi Bel esa kitoblarga bo‘lgan muhabbati bilan ajralib turadi. Ammo ularning tashqi qiyofasi hanuz klassik standartlarga mos edi: ingichka bel, uzun oyoqlar va katta ko‘zlar.

2012-yil bu borada haqiqiy burilish nuqtasi yuz berdi. “Sheryurak qiz” (Brave) qahramoni Merida – jingalak, tartibsiz sochlari, yuzidagi sepkillari va mukammal bo‘lmagan qomati bilan an’anaviy go‘zallik tushunchalariga qarshi chiqdi. Merida kamondan o‘q uza oladi va ot minishni biladi, hamda film oxirida o‘z taqdirini o‘zi belgilaydi. Shuningdek, “Muzyurak”da (Frozen, 2013) esa Elsa va Anna avvalgi malikalar bilan taqqoslaganda ancha realistik tasvirlangan. “Enkanto”dagi (2021) Mirabel ham butunlay boshqacha – ko‘zoynak taqadi, bo‘yi pastroq, qomati oddiy, biroq uning go‘zalligi ichki kuchi va hayotga ijobiy munosabatida namoyon bo‘ladi.

O‘zgarishlar faqat ayol qahramonlargagina taalluqli emas. Dastlabki Disney shahzodalari ideal erkak qiyofasini aks ettirgan: baland bo‘yli, keng yelkali, mushakdor va mutlaq mukammal. Vaqt o‘tishi bilan ular ham yanada jonli va realistik bo‘la boshladi. “Mulan” (1998) filmidagi Li Shang hanuz kuchli jangchi, ammo u faqat jismonan emas, emotsional jihatdan ham rivojlangan. “Atlantida” (2001) qahramoni Milo Tatch esa butunlay boshqacha – ozg‘in, ko‘zoynakli va zakiy. “Luka” (2021) qahramoni nafaqat nozik jismoniy qiyofasi, balki samimiy va hissiyotlarga boy fe’l-atvori bilan ajralib turadi.

Qahramonlik nimada?

Qahramonlik jang maydonidagi g‘alabadami yoki aql va yurak donishmandligida? Disney bu savolga javobini ham vaqt o‘tishi bilan o‘zgardi. Dastlabki filmlarda – masalan, “Robin Gud”dagi (1973) Robin yoki “Uyqudagi malika”dagi (1959) Shahzoda Filiplarning qahramonligi asosan jismoniy kuch, jasorat va mohirona qilichbozlik bilan belgilanardi. G‘alaba qozonish uchun bosh qahramon raqibidan kuchliroq bo‘lishi kerak edi.

Ammo “Toshdagi qilich”da (1963) Disney o‘zgacha yondashuvni tanladi. Artur – oddiy, ozg‘in bola, qilichni ham ko‘tara olmaydi. Ammo aynan u o‘zining aql-zakovati va donoligi tufayli qilichni toshdan sug‘urib, Angliyaning kelgusi qiroli bo‘ladi. Bu film ilk bor qahramonlik faqat jismoniy kuchga bog‘liq emasligini ko‘rsatdi.

Bu g‘oya keyinchalik “Mulan”da (1998) yanada rivojlandi. Mulan jismonan kuchli emas, ammo aql, ayyorlik va mantiqiy fikrlash orqali dushman ustidan g‘alaba qozonadi. U tog‘da qor ko‘chkisini yuzaga keltirib, butun Xun qo‘shinini atigi bitta o‘q bilan tor-mor qiladi. Bu yangi qahramon obrazini yaratdi – kuchli emas, balki aqlli va topqir.

“Muzyurak” (2013) filmida kuch tushunchasi yanada chuqurlashdi. Elsa jismonan baquvvat emas, ammo sehrli qudratga ega. Biroq asarning asosiy g‘oyasi shundan iboratki, haqiqiy kuch – qo‘rquvni yengish, o‘zini tushunish va qabul qilishda. Elsa o‘zligiga ishonch hosil qilgach, kuchlarini boshqarishni o‘rganadi.

Hamma yovuz tug‘ilmaydi: Disney antagonistlari

Har bir qahramonga qarshisida turgan raqib, dushman kerak. Ammo Disney yovuzlari ham vaqt o‘tishi bilan oddiy qora-oq tasvirdan chiqib, ko‘p qirrali shaxslarga aylandi. Ilk filmlarda antagonistlar odatda sof yovuzlik timsoli edi – ular shunchaki yomon edi. Malefisenta, Kruella de Vil yoki Sindrellaning o‘gay onasi – ularning qanday yovuz bo‘lib qolganligi tushuntirilmasdi. Tomoshabin esa ularni bir qarashdayoq tanib olishi kerak edi: qora kiyim, sovuq nigoh va shafqatsiz xarakter.

Biroq 1990-yillardan boshlab Disney yovuzlari murakkablasha boshladi. “Olovuddin”dagi (1992) Jafar va “Gerkules”dagi (1997) Had shunchaki yovuz emas, balki aqlli, ayyor va hatto hazilkash personajlar edi. Tomoshabin ularni nafrat bilan emas, balki ularning o‘tkir aqliga tan berib kuzatardi.

2000-yillarga kelib, “Sheryurak qiz” (2012) kabi filmlarda an’anaviy yovuz qahramonlar umuman yo‘q bo‘la boshladi. Endi asosiy qarama-qarshilik yovuz kuch emas, balki tushunmovchilik, qadriyatlar to‘qnashuvi va oilaviy kelishmovchilik atrofida qurildi. Meridaning dushmani – aslida onasi emas, balki ular orasidagi tushunmovchilik edi. Bu esa tashqi emas, ichki kurash – shaxsiy o‘sish va qadriyatlar o‘rtasidagi ziddiyatga aylandi.

Disney 2014-yilda yanada dadil qadam tashladi. “Malefisenta” klassik yovuz qiyofasini butunlay qayta talqin qildi. Endi u shunchaki yovuz emas, balki o‘z tarixiga, chuqur jarohatlarga ega murakkab personaj bo‘lib chiqdi. Film yovuzlik har doim ham shunchaki yovuzlik emasligini, uning ortida og‘riq, aldanish va xiyonat bo‘lishi mumkinligini ko‘rsatdi.

Yosh evolyutsiyasi: voyaga yetish hikoyalari

Disney qahramonlari nafaqat tashqi ko‘rinishi va kuchi, balki yoshi va yetuklik darajasi bilan ham o‘zgarib keldi. Bu o‘zgarishlar zamonaviy tomoshabinlarning ehtiyoj va kutilmalarini aks ettiradi. Shu tariqa Disney qahramonlarining yoshi ham vaqt o‘tishi bilan o‘zgardi. Oppog‘oy 14 yoshda, Ariel va Mulan 16 yoshda edi. Bu yoshdagi qahramonlar hayotning murakkabliklariga tayyor emasdi, ular ko‘pincha tez va oson yechimlar – shahzoda, sehrli kuch yoki mo‘jizalar yordamida muammolarni hal qilishardi.

2000-yillardan so‘ng Disney qahramonlari yoshroq va yetukroq bo‘ldi. “Moana” (2016) 16 yoshli qizning dengiz sayohati, o‘z xalqi va o‘zini qutqarish yo‘lidagi qiyinchiliklarni ko‘rsatdi. Bu film qahramonning “shunchaki turmushga chiqishi” haqida emas, balki o‘z yo‘lini topishi haqida edi.

“Sheryurak qiz” (2012) va “Muz yurak”da (2013) qahramonlar o‘zlikni anglash, oila va jamiyat bilan munosabatni muvozanatlashtirish kabi muammolar bilan yuzlashadi. Bu filmlar yoshlarning voyaga yetish jarayoni, o‘z ovozini topish va mustaqil qaror qabul qilish kabi mavzularni yoritadi.

Xulosa

Bir vaqtlar oddiy qiz shahzoda kelishini kutsa, bugun u o‘z taqdirini o‘zi belgilaydi. Bir vaqtlar qahramon faqat jismoniy kuch bilan g‘alaba qozonsa, bugun u zakovati bilan yengadi. Bir vaqtlar yovuz shunchaki yovuz bo‘lsa, bugun har qanday antagonist o‘z tarixiga, o‘z sabab va motivlariga ega.

Disney evolyutsiyasi – bu bizning evolyutsiyamiz va mazkur sayohat shubhasiz hali tugamagan. Kelajak filmlarining qanday bo‘lishini oldindan aytish qiyin, lekin bir narsa aniq: ular ham o‘z davrining ko‘zgusi bo‘ladi, bizning umidlarimiz, qo‘rquvlarimiz, orzularimiz va intilishlarimizni aks ettiradi.

Sehrli ko‘zgu ortida biz o‘zimizni – jamiyat, madaniyat va insonlar sifatida ko‘ramiz. Bu ko‘zgudagi aks qanchalik o‘zgarmasin, doimo bir haqiqatni eslatib turadi: har qanday hikoyaning markazida inson qalbi yotadi.

Samandar ERKINJONOV