“Bu faqat bolalar uchun emas, balki har birimizning ichimizdagi bola uchun. Farqi yo‘q, olti yoshdamizmi yoki oltmish.” Mazkur so‘zlarni Uolt Disney o‘z animatsion tasvirlarini dunyoga taqdim etganida aytgan edi. Haqiqatan ham shunday. Bolaligimizning eng yorqin xotiralari orasida albatta kamida bitta Disney ertagi bor. O‘sha ertakni birinchi ko‘rganimizda yuragimiz hayajonlangan, hayot va sevgi haqidagi tasavvurlarimiz shakllangan edi.

Sehrli o‘pich bilan uyg‘ongan Uyqudagi Malika, dengizdagi hayotini tark etib inson sevgisi uchun ovozini qurbon qilgan Ariel (Suv parisi), qahrli maxluq qo‘lini ushlagan Bel... Bular bizning yoshligimizning qahramonlari edi. Ammo bugun Disney filmlarini tomosha qilar ekansiz, g‘alati bir tuyg‘u paydo bo‘ladi – “Shu yerda nimadur yetishmayapti...”

So‘nggi o‘n besh yillikda Disney studiyasi ajoyib o‘zgarishni boshdan kechirdi. “Ular uzoq va baxtli hayot kechirdilar” yoki “birinchi ko‘rishda sevib qolish” kabi an’ana asta-sekin yo‘qolib, o‘rniga yangi tushunchalar paydo bo‘ldi: shaxsiy kuch, oilaviy rishtalar, do‘stlik va o‘zligini anglash.

Bu o‘zgarishlar ortida nimalar turibdi? Nima uchun Disney o‘zining eng mashhur formulasidan voz kechdi?

Romantika: Kecha va bugun. O‘tmishda qolgan sehr

Disney filmlarining oltin davri bir sehrli formulaga asoslangan edi: go‘zal yosh qiz, unga oshiq bo‘lgan bahodir shahzoda va ularni ajratuvchi to‘siq. Bu chiroyli, oddiy va ishonchli formula turli avlodlarning yuragini zabt etdi.

“Sindrella”ni eslang: kambag‘al, qiynaladigan qiz shahzoda bilan raqsga tushadi, so‘ngra oyoq kiyimini tushirib qo‘yadi. Shahzoda butun qirollikni kezib, uni izlaydi. Nima uchun? Chunki ularning taqdiri birlashishi kerak. Yoki “Oppog‘oy”ni olaylik: unda zaharli olmadan o‘lib qolgan qizni faqat “haqiqiy sevgi o‘pichi” qutqaradi. Bu filmlarning asosiy g‘oyasi shunday edi: “Haqiqiy sevgi har qanday to‘siqni yengadi”.

Bu ertaklarda qizlar faol emas, ular passiv. Ularning baxtli hayoti shahzodaga bog‘liq. Sevgi esa oldindan belgilangan, taqdir tomonidan yozilgan, birinchi ko‘rishdayoq yuzaga keladigan mo‘jiza sifatida tasvirlanadi.

Bugunning yangicha qahramonlari

Yangi Disney qizlari bizning zamonamiz qizlari kabi: mustaqil, kuchli, o‘z taqdirini o‘zlari belgilashni istaydigan. 2010-yillardan boshlab Disney filmlarida jiddiy o‘zgarish yuz berdi. Romantik sevgi hikoyalari ikkinchi planga tushib, boshqa mavzular ko‘tarildi:

“Muz Yurak” (Frozen - 2013) – Disney an’anaviy sevgi hikoyasini butkul o‘zgartirdi. Anna dastlab shahzoda Hansni birinchi ko‘rishdayoq sevib qoladi, ammo bu sevgi uning halokatiga sabab bo‘ladi. Film bu holatni tasvirlash orqali an’anaviy ertaklarni parodiya qiladi. Hans xoinona kulib: “Seni kimdir chin dildan sevganida edi....” deydi. Ammo asl “haqiqiy sevgi” Anna va Elsa o‘rtasidagi opa-singillik rishtasi bo‘lib chiqadi. “Muz Yurak” “birinchi ko‘rishda sevgi” konsepsiyasini rad etadi.

“Moana”da (2016) romantik syujet umuman yo‘q. Moana o‘z qishlog‘ini qutqarish va o‘zligini anglash uchun sayohatga chiqadi. Uning hech qanday romantik sherigi yo‘q. Maui bilan munosabati esa ustoz-shogird yoki do‘stlik munosabatidir, romantik emas. Film qahramonning o‘z kuchini topishi va qabiladoshlarini qutqarishi haqida hikoya qiladi.

“Enkanto” (2021) – bu oilaviy hikoyada romantik sevgi deyarli uchramaydi. Mirabel oilasidagi har bir a’zoning muammolari va qobiliyatlarini o‘rganib, ularni yaqinlashtiradi. Film oila birligini tiklash, o‘zaro tushunish va har bir insonning o‘ziga xosligini qabul qilish haqida.

Nega biz “mening oq otdagi shahzodam” iborasini eshitmay qo‘ydik?

Shunday qilib, ushbu formula yetarli muvaffaqiyat keltirgan bo‘lsa-da, Disney nega romantik sevgidan voz kechdi? Bu evolyutsiyaning to‘rt muhim sababi bor:

1. Jamiyatimiz ko‘zgusi

Bolaligimiz ertaklaridagi romantika 1930–1950-yillardagi g‘arb jamiyatiga mos edi. O‘sha davrda ayollarning asosiy roli oila qurish, turmushga chiqish va ona bo‘lish bo‘lgan.

Bugun esa dunyo o‘zgardi. Ayollar mustaqil, o‘z maqsadlariga erishishga intilmoqda. Endi “malika shahzodasi bilan baxtli yashadi” yetarli emas. Zamonaviy qizlar uchun baxt faqat sevgi bilan cheklanmaydi.

2. Global dunyo, turfa qadriyatlar

Disney endi faqat Amerika uchun emas, balki butun dunyo uchun hikoya qiladi. Turli madaniyatlarda sevgi va romantikaga bo‘lgan qarashlar farq qiladi. Masalan, ba’zi jamiyatlarda “birinchi ko‘rishda sevgi” tushunchasi umuman mavjud emas. Shuning uchun Disney oila, do‘stlik, o‘zini anglash va shaxsiy o‘sish kabi universal qadriyatlarni oldinga surmoqda.

3. Hamma uchun, faqat qizlar uchun emas

Eski Disney filmlari asosan qizlar auditoriyasiga mo‘ljallangan edi. Ammo endi studiya bolalarni umumiy qamramoqda.

Tajribalar ko‘rsatadiki, o‘g‘il bolalar romantik syujetlarga kamroq qiziqadi, lekin sarguzasht, do‘stlik va qahramonlik hikoyalari hamma uchun jozibali bo‘lishi mumkin.

4. Yangi avlod, yangi qadriyatlar

Bugungi bolalar uchun “doim qutqaruvchi shahzoda” g‘oyasi zamonaviy emas. Ular ekranda “Men o‘zimni o‘zim qutqara olaman”, “Men kuchli va mustaqilman” degan fikrlarni ko‘rishni xohlashadi.

Shunday qilib, Disney mahsulotlari bolalarning yangi dunyoqarashini shakllantirishga yordam berishi mumkin. Shuningdek, ko‘plab psixologlar faqat romantik sevgiga asoslangan filmlar bolalarda munosabatlar haqida noto‘g‘ri tasavvur shakllantirishini ta’kidlashadi.

Romantika o‘ldimi yoki o‘zgardimi?

Disney romantik sevgidan butunlay voz kechdimi? Yo‘q, faqat uni kengaytirdi, qayta shakllantirdi, murakkabroq va rangbarang ko‘rinishda taqdim etdi.

Sevgining yangi qiyofalari

Bugungi Disney sevgining ko‘p qirrali ekanligini ko‘rsatadi:

Oilaga muhabbat – “Enkanto”da Mirabel o‘z oilasini tushunishga va birlashtirishga harakat qiladi. “Koko”da esa Migel bobo-buvilarining sevgisi bilan bog‘lanadi va bu bog‘lanish uning hayotini o‘zgartiradi. Film oilaviy rishtalarning kuchini, avlodlar o‘rtasidagi bog‘liqlikning ahamiyatini ko‘rsatadi.

Do‘stlik sevgisi – “Luka”da ikki bola o‘rtasidagi do‘stlik sevgisi markaziy o‘rinda turadi. Ular bir-biriga yordam beradi, qo‘llab-quvvatlaydi, va oxir-oqibat bir-birining haqiqiy do‘sti bo‘lib qoladi. Bundan tashqari, “Qalb” (Soul)da Jo va 22 bir-birini tushunib, o‘zaro yordam beradi. Ular o‘rtasidagi do‘stlik hayotning ma’nosini anglashga yordam beradi.

O‘zini sevish – “Moana”da qiz o‘z yo‘lini topadi, Ummon bilan birlashadi va o‘z qobiliyatlariga ishonadi. “Muz Yurak”da esa Elsa o‘z kuchini his qilishni o‘rganadi va o‘zini qanday bo‘lsa shunday qabul qilgandan so‘ng, u boshqalarga ham haqiqiy sevgini ko‘rsata oladi.

Romantik sevgi yo‘qolmagan, lekin u endilikda sevgining yagona shakli emas. Bu xuddi jamiyatdagidek, bizning hayotimizda ham har xil sevgi bor va ularning har biri o‘z o‘rniga ega.

Romantikaning yangi modeli

Agar Disney yana romantik sevgi hikoyalariga qaytsa, ular ancha boshqacha ko‘rinishda bo‘ladi:

Qizlar va o‘g‘illar teng huquqli sheriklar sifatida tasvirlanadi;

Sevgi faqat tashqi go‘zallikka emas, balki shaxsiy fazilatlar va o‘zaro tushunishga asoslanadi;

Birinchi ko‘rishdagi sevgi emas, balki vaqt o‘tishi bilan rivojlanadigan hissiyotlar ko‘rsatiladi;

Qahramonlar avval o‘zini topish, keyin sevgini izlash tamoyiliga amal qiladi.

“Muz Yurak”dagi Anna va Kristof munosabatlari bunga misol. Ular darhol bir-biriga oshiq bo‘lmaydilar. Avval birgalikda sarguzashtlarni boshdan kechiradilar, do‘st bo‘ladilar, bir-birini taniydlar va keyin sekin-asta sevgi paydo bo‘ladi.

Disney sevgi ertaklari evolyutsiyasi

Disney sevgi ertaklaridan voz kechmadi, balki ularni yangi avlod uchun moslashtirdi. Bu o‘zgarish dunyoqarashimizning, qadriyatlarimizning o‘zgarishini aks ettiradi. Bolaligimizda eshitgan “Mening shahzodam kelar bir kun” qo‘shig‘i o‘rniga (Oppog‘oydan), bugungi kunda “O‘z hayotimni o‘zim yaratarman” degan yangi qo‘shiq yangrayapti (Muz Yurakdan).

Disney sevgi ertaklari yo‘qolmadi – ular bizning o‘zimiz kabi rivojlanmoqda. Bolaligimizda shahzodalar qizlarni qutqarar edi, bugun esa qahramonlar avval o‘zini qutqaradi, o‘z kuchini his qiladi va keyin to‘laqonli sevgiga tayyor bo‘ladi.

Bu yangi ertaklar bolalarimizga nimani o‘rgatadi? Balki hayotimizdagi eng katta sarguzasht – o‘zimizni anglash va sevishni o‘rganishdir. Ehtimol, bu barcha ertaklarning eng sehrli sabog‘idir.

Bu yangi saboq bolaligimizning sehrli ertaklaridan ham ko‘ra chuqurroq, hayotimizdagi haqiqiy sevgiga yaqinroq bo‘lishi mumkin. Balki, aynan shu sababli Disney o‘z tarixida yangi sahifani ochmoqda.

Samandar ERKINJONOV