Bundan atigi yuz yil avval yashab oʻtgan ota-bobolarimizning ovozi saqlanib qolmagan, fotosurati ham yoʻq. Ularning qiyofasini, feʼl-atvorini koʻrgan-bilganlarning hikoyalari orqali uzuq-yuluq tasavvur qilamiz. Biz oʻsha otalarning bolasimiz, deymiz. Ammo har bir soʻzi, ishi ibratli boʻlgan ulugʻ siymolar bor. Oradan necha asr oʻtsa ham, ular xayolimizda tirikday. Millat ularni sogʻinadi, xotirasida tiriltirishga urinadi. Qiyofalarini oʻsha davrda yashagan shaxslar yozib qoldirgan qaydlar orqali tiklashga harakat qiladi. Garchi bus-butun ijod mahsuli ekanini bilib tursak ham, qay bir rassom yo haykaltarosh yaratgan qiyofani qabul qilamiz, chunki boshqa tayanadigan narsamiz yoʻq…

Amir Temurning boʻy-basti, rang-roʻyi qandayligini unga zamondosh muarrixlar bayon qilgan. Chunonchi, uni oʻz koʻzi bilan koʻrgan tarixchi Ibn Arabshoh Sohibqironni “…baland boʻyli, qadimiy pahlavonlarday ulkan qomatli, yelkalari keng, boshi shernikiday katta, barmoqlari yoʻgʻon, oq-qizil tiniq yuzli, yoʻgʻon ovozli, ikki koʻzi bamisoli ikki yoniq shamday olovli, badani pishiq, xuddi toshday qattiq, oʻlimdan qoʻrqmaydigan, iztirobsiz, vazmin odam edi”, deb taʼriflagan. Bundan Amir Temurning qad-qomati, xarakterini birmuncha tasavvur etish mumkin, ammo afsuski, yuz qiyofasi qanday boʻlgani oydinlashmaydi. U kezlarda portret chizish shakllanmagan, rassomlar kishi yuzini tasvirlashda realistik yoʻlda emas edi. Miniatyuralar ham kishi qiyofasini tiklashda asqatmaydi. Yevropa rassomlari esa oʻz tasavvurlari asosida Sharq kishisiga mutlaqo oʻxshamaydigan portretlar yaratgan. Turli davrlarda, turli mamlakatlarda chizilgan bu rasmlar bir-biriga hatto oʻxshamaydi ham.

Va nihoyat, XX asr oʻrtalariga kelib antropolog Mixail Gerasimov kishi yuz qiyofasini skelet qoldiqlariga qarab qayta tiklash metodini taklif etdi. Professor Gerasimov oʻtmishda yashab oʻtgan yuzlab mashhur kishilarning portretini ularning kalla suyagi shakliga qarab yasashga muvaffaq boʻldi. Jumladan, u Amir Temur qiyofasini ham oʻsha metod asosida tikladi. Sohibqironning bugungi barcha rasmlari va haykallariga Gerasimov yasagan oʻsha byust asos boʻlgan. Garchi ular Gerasimov portretiga qaraganda xiyla ishlov berib, rang indirib, “jozibali”, “jonli” holga keltirilgan boʻlsada, hammasi oʻsha talqinga tayanadi. 

Gerasimov yasagan portretlar (jumladan, Amir Temur qiyofasi) aslidagiga monand ekaniga shubha yoʻq. Chunki bu olim unga qadar yasagan byustlar koʻp sinovdan oʻtgan va har gal tasdiqlangan. Hatto ikki-uch asr avvalgi kalla suyaklari berilganida (rassomlar naturadan chizgan portret boʻlgan, ammo Gerasimovdan ataylab bekitilgan) u tayyorlagan byust asliga juda oʻxshash boʻlibgina qolmay, rassomlar aks ettira olmagan yoki atay tasvirlamagan baʼzi hollarni (yuzida kinoya aks etib turishigacha) tiklagan. Buni qarangki, oʻsha odam chindan ham zaharxandaga moyil boʻlgan ekan.

Shuning uchun ham, bugungi baʼzi “millatim”chilarning, Amir Temur xunuk qilib tasvirlangan, Gerasimov buni ataylab qilgan, degan iddaolariga qoʻshilish qiyin. Olimning unaqa maqsadi boʻlmagan va hech kim unga ajdodlarimiz qiyofasini xunuk qilib tasvirlashga buyruq bermagan. Qolaversa, umri jangda oʻtgan XIV – XV asr odamining qiyofasi mullayona muloyim boʻlmasligini ham hisobga olish kerak. Gerasimov talqini ilmiy aniq ekaniga yana bir dalil shuki, u Amir Temur portretini yasagach, baʼzi mutaxassislar, moʻylovini uzunroq qilib qoʻyibsiz, biz musulmonlarda soqol uzun, moʻylov esa kalta qoʻyilgan, koʻpincha qirdirib ham yurilgan, deb eʼtiroz bildiriladi. Ammo Gerasimov bunga qoʻshilmaydi va portretga oʻzgartish kiritmaydi. Keyin maʼlum boʻlishicha, sarkardalar moʻylovni uzun qoʻyishi taomil ekan. Demak, olim yuz va moʻy qoldiqlarigacha eʼtibor bergan. Ushbu maqola Amir Temurning Gerasimov tayyorlagan portreti haqqoniyligiga daxl qilish uchun yozilgan emas, gap boshqa yoqda.

1941-yil iyun oyida Stalin topshirigʻiga koʻra Samarqanddagi Goʻri Amir xilxonasida qazish ishlari boshlangan. Amir Temur va boshqa temuriy hukmdorlarning daxmalari kovlanishiga “sabab” esa oʻzimizdan qidirib topilgan: “Ulugʻ oʻzbek shoiri Alisher Navoiy tavalludining 500-yilligi munosabati bilan, u yashab ijod qilgan temuriylar davri haqida yanada toʻlaroq maʼlumot olish uchun XV asrda yashagan tarixiy shaxslarning (Amir Temur, Shohrux mirzo, Mironshoh, Ulugʻbek va Muhammad Sulton – Z. I.) qabrlarini kovlab ochish amalga oshirildi”, deb yozilgan edi hukumat komissiyasining shu haqdagi dalolatnomasida. Qarang, Navoiy ijodini oʻrganish uchun oʻsha davr hukmdorlarining qabrini ochish zarurati paydo boʻlgan emish! Qolaversa, qabr kovlashga kirishilgan iyun oyida Navoiyning tavallud sanasi (9-fevral) allaqachon ortda qolgan edi.

Bu ishga OʻzSSR Xalq Komissarlari kengashi raisining oʻrinbosari, professor Toshmuhammad Qoriniyoziy boshchilik qilgan. Ekspeditsiya tarkibida atoqli adib Sadriddin Ayniy, sharqshunos olim Aleksandr Semyonov, kishining tashqi qiyofasini uning bosh chanogʻi suyaklari asosida qayta tiklash metodining ijodkori – antropolog, arxeolog, haykaltarosh Mixail Gerasimov, taniqli arxeolog Mixail Masson va boshqalar boʻlgan. Arxeolog Vasiliy Shishkin, Yahyo Gʻulomov, folklorshunos Hodi Zarif, yozuvchi Mixail Sheverdin, antropolog Lev Oshanin ham mazkur roʻyxatga kiritilgan. Qabrlarni qazish jarayonini tasvirga olish yosh kinooperator Malik Qayumovga topshirilgan. 

Malik Qayumovning eslashicha, moʻmiyolangani bois Sohibqironning yuz terisi oradan qariyb besh asrlik muddat oʻtgan boʻlsada, butun saqlanib qolgan ekan. Ammo daxma ochilgan chogʻdagi qimirlash va shabada tekkani sababli bir lahzada duv etib toʻkilib tushgan. Bunday holat koʻzda tutilmaganidan kinoapparatlar ishga tushirilmagan, binobarin, Amir Temurning qiyofasi tasmaga muhrlanmay qolgan. Basharti, oʻsha onda kinouskuna ishlab turganida, yanada haqqoniy portretga ega boʻlar edik. Gerasimov Sohibqiron bosh suyagini Moskvaga, laboratoriyasiga olib ketib, bizga maʼlum byustni yasaydi.

Ushbu komissiya aʼzolari ichida eng yoshi boʻlgan Malik Qayumov oradan koʻp yillar oʻtgach, Amir Temur sagʻanasini ochish tafsilotlarini bayon qilib, jumladan, bir necha cholning “Ochmanglar, aks holda urush-qirgʻin boshlanadi!” degan gaplarini keltirgan. Daxma bari bir ochiladi, ertasiga esa urush boshlanadi. M. Qayumov frontda marshal Georgiy Jukov bilan uchrashganida unga bu voqealarni aytgach, Sohibqironning bosh suyagi daxmaga qaytariladi, oʻsha kunlari urushda ham burilish yuz beradi… Garchi bu tafsilotlar ayrim olimlar tomonidan rad etilgan boʻlsada, Amir Temur daxmasi 1941-yil 21-iyunda ochilgani, Malik Qayumov esa urushda kinooperator boʻlib xizmat qilgani, Jukov bilan koʻrishgani, Sohibqironning bosh suyagi Samarqandga 1943-yilda qaytarilgani, bunga davlat rahbarlari izn bergani kabilar – bor gap, tarixiy fakt.

Gerasimov har bir tarixiy shaxsning kalla suyagi asosida byustini yasashga kirishishdan oldin u haqdagi maʼlumotlarni sinchiklab oʻrgangan. Masalan, Rudakiyning (858 – 941) ming yillik qabrini ochgach, ustuxon chindan ham unga tegishlimi yo boshqa odamning skeletimi ekanini aniqlab olgan. Yaʼni, suyak yoshi saksondan oshgan er kishiga tegishlimi, uning koʻzi koʻr boʻlganmi, islomiy taomil asosida koʻmilganmi kabi oʻndan ortiq maʼlumotni daqiqlik bilan tekshirgan. Kalla suyagida boyagi shartlar mavjudligi aniqlangach, Sadriddin Ayniy topgan qabr haqiqatan ham Rudakiyniki ekani tasdiqlangan va shoir portreti yasalgan. Kalla suyagiga qarab unga “et” yopishtirish va tugal portret holiga keltirish – uzoq jarayon. Dastlabki koʻrinishlarda unda soch va soqol umuman boʻlmaydi. Eng oxirida esa tayyor byustga oʻsha tarixiy davr va u kishining ijtimoiy holatiga qarab, “libos” kiydiriladi.

Boya aytganimizday, Amir Temurning soqol-moʻylovi uning hayotligida qoʻygan soqol-moʻyloviga uygʻun keladi. Ammo Sohibqironni “kiyintirish”da olim yanglishgan. Daxma ochilganida Amir Temurning bosh kiyimi yoʻq edi, albatta (bizda marhum yalangʻoch holda kafanga oʻrab koʻmiladi, kiyimi boʻlmaydi). Gerasimov esa, u davlat rahbari boʻlgan, deb Amir Temur byustiga toj kiydiradi. Biroq, bu toj… Yevropa hukmdorlariniki kabi chambar shaklida edi. Chunki Gerasimov yevropalik edi, u Sharqda podshohlar chambar toj emas, sallaning old qismiga ukpar qadab yasalgan toj kiyganini bilmagan. Hukmdormi, demak chambar toj kiygan, deb ishongan.

Kamiga, antropolog uning old qismiga qanot yozib turgan burgutsimon bir bezakni ham qoʻshib qoʻyadi. Bu uning yana bir xatosi edi. Olim chizgan rasmda qushning boshi va ikki yoqqa kerilgan qisqa qanoti tojdorning peshonasida xoch – krest turganday boʻlib koʻrinadi. Farqi, xoch Yevropa toj­dorlarining boshi ustida boʻlsa, bu but “toj”ning peshona qismiga qadab qoʻyilganday. Maktab daftarlari muqovasiga tushirilgan rasmda esa uning salibga monandligi yanada seziladi.

Ehtimol, baʼzilar buni mayda masala deb oʻylar. Ammo aynan shu – milliy masalada oʻta loqaydligimiz, hatto eng ulugʻ hukmdorimizga taalluqli ishlarga ham eʼtiborsizligimizning ochiq-ravshan bir dalili. Biz oʻtmish hayotini tez unutuvchi xalqmiz. “Ellik yilda el yangi” degan maqolimiz bor va u oʻzimizga juda mos. Oʻtmishni tez unutib, uni bilmay, his etmay qolishimiz bois, oʻzgalar bizga nimani taqdim etsa, quloq qoqmay olaveramiz. Buning yana bir isboti, aksar sheʼriy kitoblar muqovasida gʻoz pati – qadimda ruslar ishlatgan peroning rasmi chizib qoʻyiladi. Holbuki, bizda pat emas, qamish qalam tutilgan.

Siz Amir Temurning Samarqanddagi haykalini koʻrganmisiz? Taxtda oʻtiribdi, boshida oʻsha toʻgarak toj. Tojning chambarida – oʻntacha kungura. Bu – Gerasimov fantaziyasi mahsuli ekani, aslida Amir Temur toj kiymagani, taxtga oʻtirmagani, oʻzini xon yo podshoh deb emas, amir deb atashlarini buyurgani birovning esiga ham kelmaydi. Taxtga chingiziy Suyurgʻatmishxon chiqarilgan, uning nomida tanga zarb qilingan. Ammo biz Amir Temurni taxtga majburan oʻtqizamiz, boshiga toj qoʻndiramiz, shu maʼqul tuyuladi bizga. Sohibqironning “amir” maqomi podshohlikdan ortiqroq ekanini esa anglagimiz kelmaydi. Toshkentdagi Temuriylar tarixi muzeyi binosiga razm solsangiz, uning tarhi ham chambarak shaklidagi “Amir Temur toji”dan ulgi olib chizilganini koʻrasiz. Ushbu kungurali toj bizda ommalashib, jami portret va haykallarda Amir Temurning oʻzi ekanini dalillaydigan detalga aylangan goʻyo. Holbuki, bunaqa haykallar Yevropada gʻij-gʻij.

Shoh, podshoh, xon, sulton emas, amir deb atash taomilini temuriylar uzoq davom ettirdi. Masalan, garchi Bobur “…tarix sekkiz yuz toʻqson toʻqquzda Fargʻona viloyatida oʻn ikki yoshta podshoh boʻldum”, deb yozgan boʻlsa ham, bu oʻrinda hukmdor maʼnosi qoʻllangan, rasman podshoh deb atalmagan va toj kiymagan, taxtda oʻtirmagan. Bobur xiyla keyin oʻzini podshoh deb atashni buyurgan. Boburning otasi – Amir Temurning evarasi Umarshayx ham hukmdor edi, ammo mirzo (amirzoda) atalgan.

Gerasimov Sohibqiron boshiga qirollar tojini oʻrnatgach, unga ergashib oʻzbek rassom va haykaltaroshlari Amir Temurni shunaqa tojli qilib tasvirlashga tushib ketdi, bu byust goʻyo rasmiy maqom oldi. Afsuski, biz tarixiy haqiqatni emas, oʻzimiz istagan haqiqatni tan olamiz, oʻshani aksiomaga aylantirib, majburan boʻlsa-da, amalga oshiramiz.

Yaxshiyamki, musavvir Vladimir Kaydalov bor ekan, u Oʻzbekistonga kelib yashadi, oʻzbek xalqining doston va ertaklarini oʻrgandi, Alpomish va Barchinning suratlarini chizdi. Nihoyat, oʻn besh yildan soʻng – oʻzbek milliy hayotini yana-da teran oʻrganib, Alisher Navoiyning bebaho rasmini yaratdi. Yoʻqsa, bugun qay bir xorijlik nusxakashning oʻzbek qiyofati yoʻq bir “shedevr”ini Navoiyning rasmi deb eʼzozlab yurarmidik…

Alisher Navoiy portretining reproduktsiyasi, rassom Vladimir Kaydalov asari. 1948-yil

Albatta, Kaydalov shoirning Mahmud Muzahhib qilqalamiga mansub miniatyuraviy rasmini ham tadqiq etgan. Undan qay bir izlarni saqlab qolishga intilgan. Qahramoni qiyofasi jonli chiqishi uchun ayrim oʻzbek ulamolari va boshqa odamlarning navoiyona qiyofalaridan qay bir jihatlarni olgan. Ana shundan soʻng shoirning maqbul va manzur portretini ishlagan. Navoiy portretini ishlashga jazm etgan haykaltarosh va rassomlar V. Kaydalov chizgan, tarix ruhi barq urib turgan, shu bilan birga lirik hissiyotga toʻliq ijod namunasiga mudom taassub qilib keladi.

Amir Temur, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur kabi shaxslarning portret va haykallari – faqat shu shaxslarning emas, ayni choqda butun oʻzbek xalqining yuzi, millatning qiyofasi. Shuning uchun ham bu tarixiy siymolarning rasm va haykallarida ularning hayot tarziga begona detallar boʻlmasligiga diqqat qilishimiz shart. Afsuski, Navoiyning portretlari orasida (kim chizgan ekan, bilmadik) oʻta nafis, oʻta nazokatli bir surat ham borki, u oʻzbekman degan har bir odamga erish tuyulishi turgan gap.

Alisher Navoiy yovqur odam boʻlgan, saroyni egallab olgan Yodgorni tutgan kishilarning old safida turgan, belida qilich osigʻliq yurgan. Ammo mana bu suratdagi “Navoiy”ga sinchiklab qarang. Xayolan uning soqol-moʻylovini olib tashlasangiz, qarshingizda amir Navoiyning emas, tegmanozik malikaning – qoshi qaldirgʻoch bir ayol kishining qiyofasi namoyon boʻladi. Holbuki, Navoiy har jihatdan barkamol bir er kishi boʻlganini Xondamir qaydlaridan oʻqiganmiz.

Boburning XVII asr boshida chizilgan bir portreti borki, bu rasm Vizantiyada chizilgan, degan maʼlumotlar uchraydi. Boshida ulkan salla, kursida oʻtirib kitob mutolaa qilayotir. Bobur pahlavon yigit boʻlgan, goho ikki askar yigitni qoʻltigʻiga qisib, Agra shahri devori ustida yugurgan, deb naql qiladilar. Jismoniy kuchi bisyor boʻlgan ekanda. Biroq bizga taqdim etilayotgan oʻtmish adiblarining rasm va haykallarida faqat “nazokatu nafosat”ni koʻramiz, ularda boyagi shijoatdan, yovqurlikdan nishon ham yoʻq.

Obraz balki u qadar yomon emasdir, biroq boshidagi salla oʻn ikki buram, bu esa uni shia mazhabi vakiliga oʻxshatib qoʻygan (oʻn ikki buram salla – oʻn ikki imom sharafiga). Holbuki, Bobur sunniy musulmon edi. U “Boburnoma”da Sulton Husaynning xotini Xadichabegimning qusurlarini bayon qilar ekan, “shia va rofiziya” ekanini ham qayd etganini esga olaylik. Bas, maʼlum boʻladiki, bu rasm Boburning eʼtiqodiga zid. Ammo, afsuski, bugun aksar surat va haykallarda Boburning boshida – oʻsha oʻn ikki buramli savatday salla.

Umuman, ajdodlarni bir xilda xushbichim, chiroyli qilib tasvirlash shartmi? Joʻnroq, odamiyroq qiyofada boʻlsalar, ibrat olmay qoʻyamizmi? Manbalarda yozilishicha, alloma Abu Rayhon Beruniy bir yilda faqat ikki hayit kuni koʻchaga chiqqan, ertayu kech xontaxta yonida oʻtirib ishlagan. Shu sabab qorni katta odam boʻlgan ekan. Beruniy kabi ulugʻ olim dunyo tarixida juda kam, balki monandi yoʻq. U zotning bashariyatga qoldirgan ilmiy merosi hali koʻp asrlar oʻrganilishi shubhasiz… Ammo Malik Nabiyevning talqinida Beruniy ham qirchillama qariya qiyofasida.

Bizda biron olim, davlat arbobi, muhandis, qahramon rasmi chizilsa, haykali qoʻyilsa, u albatta pahlavonkelbat, qarashlari yovqur, qaddi raso, oʻzi nurli kelajakka boqib turgan boʻladi. Hammasi monumental, bironta badiiy haykalni koʻrmaysiz. Qaragan odamning doʻppisi tushib ketsin uchun ular yerga emas, ikki metrli baland postamentga oʻrnatiladi. Bu haykal-odamlarning yuzi shior aytishga, hayqirishga shay turganday.

Bokuga borganimda, Kaspiy dengizi yoqasidagi istirohat parkida mashhur bir davlat rahbarining haykali shundoq yerga oʻrnatilganini koʻrdim, odamlar u bilan “qoʻl berib” soʻrashadilar, birga rasmga tushadilar. Choʻlponota shahri yaqinidagi “Ruhsaroy”da esa Chingiz Aytmatovning skameykada oʻtirgan haykali bor. Yoniga oʻtirasiz, “suhbatlashib” selfi tushasiz. Bari oddiy, odamshavanda…

Biz shunchaki bir aholi hududida emas, oʻzbek mamlakatida yashaymiz. Unda hamma narsa oʻzbekona boʻlsin. Shunchaki doʻppi va belbogʻ atributini emas, ruhan milliy boʻlishni soʻrayapmiz. Bu talabning baynalmilallikka, shu yurtdagi boshqa el-elatlarga ziyoni yoʻq. Asl milliy xossalar, qaysi elga tegishli boʻlmasin, umuminsoniy-ku!

Bas, doim koʻzimiz tushadigan, ulugʻ qadriyat sanalgan bisotimizni bir qur milliylik elagidan oʻtkazib, ular chindan ham oʻzimizga xosmi-yoʻqmi, aniqlab olaylik. Amir Temurning, amir Navoiyning, mirzo Boburning rasm va haykallarini oʻzbek hukmdoriday qilib yarata oladigan, begona atribut yopishtirmaydigan rassom-haykaltaroshlar ham topilar!.. “Bu portret va haykallar allaqachon qabul qilinib, tasdiqlangan, endi ularni oʻzgartib boʻlmaydi”, degan eʼtiroz esa oʻrinsiz, tagi puch gap. Nega oʻzgartish mumkin emas? Rasmlarni, haykallarni “qabul qiladigan” qandaydir komissiyaning qarori hayot haqiqatidan ham ustun boʻladimi?

Gerasimov yasagan qiyofani asos qilib olgan holda, toj va xochdan xoli, salobat, viqor bilan oʻtirgan hukmdor Amir Temur rasmini yasay oladigan musavvirlar ham bordir? Axir, biron oʻzbek rassomi Ivan Grozniy yoki Pyotr I ning rasmini sallali toj bilan chizib taqdim etsa, ruslar maʼqul topib, biz kabi indamay oʻtiraverarmidi? Sira ham!

Har bir mafkuraning, madaniyatning negizida milliylik turadi. Oʻzbekona milliylikka begona har qanday holat, oʻz koʻlamiga qarab, davlatchiligimiz, mafkuramiz va madaniyatimizga ozroq yo koʻproq putur yetkazadi. “Qurama madaniyat” deganlari milliy turmush tarzini yemirishga tushgan hozirgi davrda farzandlarimizni bundan ogohlantirib, oʻzbekona milliy ruh nima, uning belgilari qanaqa – barini anglatishga kirishaylik. Biz bunga beparvo boʻlsak, bolalarimiz bizga begona boʻladi.

Zuhriddin ISOMIDDINOV,

adabiyotshunos olim, filologiya fanlari nomzodi

“Tafakkur” jurnali, 2024-yil, 2-son

“Har ashyoda milliylik zohir” maqolasi