Ўзбек миллий каштадўзлик халқ ҳунармандчилик санъатининг энг қадимий турларидан бўлиб, у халқнинг ўз турмушини гўзал қилиш истаги натижасида юзага келган. Кашта кийимлар ва буюмларни безашда ҳамда рўзғор безак буюмлари тайёрлашда қадимдан қўлланилади.

Каштачилигимиз санъати нафақат мамлакатимизда, балки чет элларда ҳам шуҳрат қозонган. Ўзбек чевар усталари қўллари билан тикилган кирпич, сўзана, зардевор, гулкўрпа, чойшаб кабилар Франция, Италия, Япония, Германия, Белгия, Америка, Ҳиндистон каби хорижий, шунингдек Республикамизнинг Фарғона водийсида фақат хонадонларда эмас, балки амалий санъат музейларида кўп намуналари тўпланиб, доимий экспозитсияга айланиб қолган.

Ҳозиргача буюмлар ўзига хос гўзаллик, нафис безакларнинг ранг-баранглиги билан кишиларни ҳайратга солиб келмоқда. Бадиий каштачилик узоқ тарихга эга, буни археологик топилмалар ва ёзма манбалар исботлаб бермоқда. Ўзбек каштачилиги иқлими, табиий шароит, муҳит билан боғлиқ ҳолда барча касб-ҳунарлари билан биргаликда ривож топган. XIV-XV асрларга мансуб миниатюралар орқали каштачиликнинг жуда қадимдан ривожланганлигини кўриш мумкин. Испан элчиси Руи Ганзалем де Клавихо Амир Темур саройида ўзбек миллий кашта безакларини кўрганини кундалигида ёзиб қолдирган.

Ўзбек каштачилиги қўшни халқлар каштачилиги таъсирида бойиди ва ривожланди. Ўзбек кашталарига эътибор берсак, унда ҳинд, хитой, рус, қозоқ, қирғиз ва тожик каштачиликларининг усулларини учратамиз.

Каштачилик санъатида ҳар бир миллатнинг ўзига хос энг кўп қўллайдиган нақшлари бўлади. Шулардан бири ўзбек миллий сўзаналаридир. Сўзаналар ХIX аср охири, Шахрисабз. Ўзбекистон ва Тожикистон ҳудудида кенг тарқалган. Самарқанд, Бухоро, Тошкент, Шахрисабз ва бошқаларда ўзига хос тарзда тайёрланган сўзаналар каштаси, нақши, ранги жиҳатдан хилма-хил бўлиб, улардан намуналар республика ва хорижий мамлакатлар музейларида, хусусий тўпламларда сақланади.

Сўзанадаги ранг тасвирлар аслида қадриятлардан, урф-одатлардан сўзлайди. Ҳар бир ўзбек ё тожик оиласида қиз бола туғилиши билан унинг сепини созлаш илинжида узоқ муддатни талаб қилувчи сўзаналар тикилади. Кейинчалик қиз бола улғайгач, унинг ўзи ҳам кашта тикиб, сепини тиклайди. Оналар ё бувилар томонидан ёш қизларга ўргатиб келинган наққошлик касби ҳам бу сўзаналар яратилишида муҳим ўрин тутган.

Наққошлар, яъни қаламкаш аёллар кашта тарҳини ташлаб беришса, каштадўзлар унинг устидан нақш солишган. Ўз пайтида, аёллар уйда ип йигиришган ва ундан тўқилган дағал, аммо пишиқ матоларни сўзана учун ишлатишган.

Улар, шунингдек, пилла тутишдан бошлаб, ипак эшишгача бўлган жараённи ҳам ўзлари эплаганлар. Энг якуний маҳсулот - кашталар эса маъно-рамзларга тўла. Ҳали тўла очилмаган гулғунча нақшлари, уясини қуриш учун оғзида хас келтираётган қуш тасвирлари ёш келинчак орзу-умидларини, тикланаётган янги оилани рамзлантиради.

Қатъий исломий ва миллий анъаналарга хос чекловлар билан яшаган ХIX аср ўзбек ва тожик аёллари ўз диллари изҳорини ҳам худди ҳис-туйғулари каби мажозий маънодагина ифодалашлари лозим бўлган. Дейлик, ҳали тўла етилиб, ёрилмаган анор меваси ва балиқ тасвири каштадўз қизнинг ўз бола-чақаси кўп бўлиши ҳақидаги орзу-ҳавасини намоён этади.

Тумор ва пичоқ суратларини солган қизлар эса ўз оилаларини бало-қазолардан, кўз-кинадан асрашни мақсад қилганлар.

Бу орқали эса ўзбек ва тожик аёллари учун оиланинг ўрни нақадар муҳим бўлгани, улар нафақат анъаналар, балки фаровонлик ҳамда тотувликни асрашда ҳам катта ўрин тутишганини англаш мумкин.