Қаҳрамонларнинг ташқи қиёфасига таъриф бериш дунё фольклорида кенг тарқалган усуллардан ҳисобланади. Ўзбек халқ оғзаки ижодиётида ҳам мазкур усулдан самарали фойдаланилган кўплаб эртакларни учратиш мумкин. Хусусан, “Фарҳод ва Ширин”, “Гулойим”, “Озодачеҳра” каби эртаклардаги гўзал қизлар “ой деса оғзи бор, кун деса кўзи бор” сўзлари билан таърифланади.

“Камбағал қиз”, “Нигини шоҳи морон”, “Сув қизи”, “Бахт дарахти”, “Ситорахон”, “Сўлмас гул ёки вафодор хотин” сингари эртакларидаги қизлар эса тўлин ойга ўзига хос тарзда (“Қиз ўзининг ҳусни-жамоли билан тўлин ойни ҳам хира қилар экан”) қиёсланади.

Эътиборлиси, ушбу формула, нафақат сеҳрли ва маиший эртакларда, балки “Сичқон билан қўнғиз” номли ҳайвонлар ҳақидаги эртакда ҳам қўлланган. Бизнингча, бу таърифлар эгаси, шубҳасиз пари образидир. Зеро, парилар кўпинча гўзал аёл қиёфасида тасаввур қилинган.

“Авесто”даги “пайрика” – мифологик персонаж номи бўлиб, генетик жиҳатдан пари образининг архаик кўринишларидан бири эканлигини мутахассислар томонидан якдиллик билан эътироф этилган... Масалан, В.Гертернинг фикрича, “Авесто”даги “пайрика” – ғайритабиий ҳусну жамолга эга бўлган соҳибжамол аёл гетералар, ёвуз соҳира, яъни фея маъносида қўлланган.

Қадимий эронийларнинг диний қарашлари ва мифологиясини тадқиқ этган таниқли инглиз олими Г.Гюнтергнинг ёзишича, “пайрика” ҳосилдорлик маъбудаси сифатида аввало ҳис-туйғунинг инкарнацияси, яъни қайта тирилиш ғояси билан боғлиқдир. Шу боис улар сиймосида аёл танасининг барча гўзалликларию жозибаси мужассамлашган.

А.Е.Бертельснинг фикрича, “пари” сўзининг ўзаги ҳинд-европа бобо тилидаги “pery” лексемаси бўлиб, бу сўз зардуштийликдан бурунги мифологияда гўзаллик ва муҳаббат илоҳасининг атоқли оти ҳисобланган.

Ўзбек олимаси А.Мўминованинг ёзишича, қадимги мифологияда парилар одамларни ёвуз кучлар асоратидан қутқарувчи афсонавий халоскор сифатида тасвирланган. Даврлар ўтиши билан пари образи ҳаётийлик касб эта бошлаган; улар оддий одамларга хос белги ва хусусиятларни ўзида мужассамлаштирган гўзаллик тимсолига айланган.

“Дунё халқлари мифлари” (“Мифы народов мира”) номли қомусий рисолада ёзилишича, қадимги антик давр ва ўрта аср тасвирий санъатида кенг ишланган анъанавий образлардан бири, боши гўзал қиз суратида, танаси эса қуш сийратли мифологик жонзотдир. Бу мифологик образ сиренлар деб аталади. Юнон мифологияси талқинича, сиренлар Ахелой деган дарё билан бир фариштадан туғилган демоногик жонзотлардир. Танасининг ярми аёл, ярми қушга менгзалган бу жонзотлар денгиз ўртасидаги серқоя оролларда яшашар, ўзларининг сеҳрли овозлари билан ўтган-кетган кема йўловчиларини мафтун этиб, орол сари чорлашар экан. Мўъжизакор овозга мафтун бўлиб, оролга сузиб келган кишилар сиренлар қўлида нобуд бўлишар, шу боис сиренлар оролининг қирғоқлари одам суякларию қуруқшаб қолган гавдалари билан тўла бўларкан.

Айрим илмий манбалардаги маълумотларга кўра, парилар – Ўрта Осиё халқлари мифологиясидаги демонологик образлардан бири. Улар аксарият ҳолларда антроморфик (инсоний) қиёфада тасаввур қилинади. Шунингдек, қушлар (масалан, каптар), ҳайвонлар ва ҳатто аланга кўринишида бўлиши ҳам мумкин. Шунингдек, осмон жисмларидан бири бўлган ойнинг қачонлардир гўзаллик тимсоли бўлганини ҳам унутмаслик керак.

Фольклоршунослар антагонистларнинг ўзига хос хусусияти тасвирланган ўринларни ҳам алоҳида формула эканини эътироф этишади. Ўзбек халқ эртакларида бундай формулалар унчалик кўп эмас. Масалан, “Кенжа ботир” эртагида “махлуқнинг бўйи бир қарич, соқоли ўн қарич экан”лиги айтилади. “Эркенжа” эртагидаги махлуқнинг “портрети” анча мукаммал чизилган: “Бўйи саксон газ, калласи кападай, танаси тепадай, ҳар қўли паншахадай, оёғи душахадай, бурни паккининг қинидай, кўкрагида ўсган жуни ўттиз серканинг қилидай, кўзи зиғирнинг гулидаймиш”. “Булбулигўё” эртагидаги шаҳзода “бўйи минордек, ҳар кифти чинордек, оғзи ғордек, кўзи эски қопдек, бурни мисли тандирдек” бир нарсани кўриб қолади.

Халқ тасаввурида барча ёвузликларни тарқатувчилар ўзга оламга, ёт мамлакатларга “нариги дунё”га мансуб кучлардир. Халқларнинг бошидан кечган турли қонли урушлар, ёвузликлар ҳам уларнинг хаёлот дунёсига ўз таъсирини ўтказмай қолмаган. Одамлар ёвуз кучларни жирканч, бадбашара ва беўхшов махлуқ тимсолида ифодалаган. Шу тарзда фольклорда гротекс образлар тизими юзага келган.

Фольклордаги ғайритабиий образлар бирор мавжудот ва воқеликнинг ҳаққоний инъикоси эмас, бали қайта идрок ва мушоҳада қилинган ижодий инъикосидир. Жаҳон фольклоршунослари, этнографлари, жумладан, Ж.Фрэзер ва В.Я.Пропп халқ оғзаки ижодидаги антропоморфик образларни ҳайвонларнинг маданийлаштирилиши оқибатида пайдо бўлган деб шарҳлайдилар.

Умуман, ёвуз қаҳрамонлар қиёфаси ҳақида фикр юритганда, А.Афанасьевнинг фикрларига қўшилмасликнинг иложи йўқ. Олим ибтидоий одам тасаввурини борлиқни англашга уринаётган ва ҳар нарсага ҳайрат кўзи билан боқаётган гўдак тасаввурига қиёслайди.

Дарҳақиқат, эндигина дунё билан танишаётган болага япроқнинг шитирлаши ҳам, дарёнинг шовуллаши ҳам, шамолнинг увуллаши ҳам жонли бўлиб туюлади. Момақалдироқ, яшин, сел, бўрон, тун унда қўрқинчли таассурот қолдиради. У буларнинг барини жонли тарзда тасаввур қилади.

Умуман, ёвуз қаҳрамоннинг ғайриоддий кўриниши, аниқроғи, бир образда бир нечта жонзот хусусиятининг бирлаштирилиши ҳам узоқ йиллик тарихий асосга эга. Энг аввало, қурама ва дурагайлик ўша образнинг бу дунё кишиси эмас, балки ўзга олам вакили эканидан далолат беради. Айтувчи антагонист қиёфасини таърифлаш орқали тингловчини янада ғаройиброқ ҳодисаларга – ўша қаҳрамоннинг ажабтовур хатти-ҳаракатларини мантиқ нуқтаи назаридан қабул қилишга руҳан тайёрлаб боради.

“Олмос ботир”, “Бунёд полвон”, “Эрмана мерган” номли эртакларда қаҳрамонга қайишадиган образлар томонидан айтилган “агар саломинг бўлмаганда, икки ямлаб бир ютардим” жумласини кўришимиз мумкин.

Мутахассисларнинг фикрича, бу сўзлар эгаси айнан Ялмоғиз кампир образидир. Зеро, манбаларда бир нечта маъноси мавжудлиги эътироф этилган “ялмоғиз” сўзининг бир шарҳида “ямлаб ютадиган оғиз” таърифи келтирилади. Манбаларда “Она уруғ боши ҳукмронлиги ва муқаддас момо культи таъсирида ташкил топганлиги” уқтирилган, шунингдек, “она йўли билан боғлиқ аждодлар тотемидан бошланганлиги” таъкидланган образнинг салом бериб, ҳурмат кўрсатган (аниқроғи, топинган) одамга ҳомийлик қилиши табиий ҳолдир.

Ялмоғиз образидаги салбий ва ижобий функцияларнинг омихта келиши, шубҳасиз она боши ҳукмронлиги ва ота боши тузумларининг таъсиридандир. Она боши ҳукмронлигида аёлларнинг мавқеи, роли юқори даражада бўлган, ота боши босқичига келиб, бутун ҳукмронлик эркаклар қўлига ўтгани сабабли барча салбий хислатлар аёлларга нисбат берила бошланган, уларга тақаб айтиш урфга кирган. Ибтидоий кишилар ҳаётида содир бўлган бундай ўзгаришлар халқ эпосида ҳам ўз аксини топа бошлаган, албатта.

Ялмоғизга ўхшаш образлар бошқа халқларнинг фольклорида ҳам мавжуд. Хусусан, ҳиндларда Шакини – аёл жинсидаги жин, ажина; немисларда Хольдо – жодугар; кетларда ёмонлик, касаллик, офат келтирувчи тўрт бармоқли аёл; Америка ҳиндуларидаги Ханекаса – қоронғу дунёда яшовчи, учраганларга ўлим келтирувчи аёл; дравидлардаги Амма – қонхўр бўлиб, касаллик тарқатувчи аёлдир; абхазларда одамхўр аёл – Арунап; русларда Баба-Яга; венгерларда – Босокрань; мордвинларда – Вир-Ава; грекларда – бола ўғирловчи Гелло, қозоқларда жез тирноқ; ингуш ва чеченларда – майитлар дунёсига ўтиш жойини қўриқловчи Ешандир.

Фольклоршунос М.Жўраевнинг асарларида қайд этилишича, ўзбек халқ эртакларидаги “ялмоғиз” атамаси икки лисоний унсурдан ташкил топган: “ял” + “моғиз”. Атаманинг биринчи қисми, яъни, “ял” (ёки “ал”) сўзи қадимги турк-мўғул-бурят мифологиясидаги ёвузлик рамзи – “Алха” ёки “Алаха” образига алоқадор бўлиши мумкин. Чунки туркий тилларда ёвуз куч сифатида тасвирланувчи кўпгина мифологик образлар номи (масалан, алвасти) “ал” сўзи иштирокида ясалган.

Г.Н.Потанин туркий тилда сўзлашувчи халқлар фольклоридаги Жельбеган, Чальбеган, Тальбеган, Ельбеган ҳамда Ялмоғиз, Жолмоус образларининг келиб чиқиши ҳақида ёзар экан, бу мифологик атамаларнинг барчаси туркийча “илон” маъносини англатувчи “жилон // чилан” сўзларига боғлиқ эканлигини қайд этган.

Агар тилимиздаги “ямламоқ”, “ялмамоқ” сўзлари ҳам “бирор нарсани ютиб юбориш” маъносини англатишни назарда тутсак, “ил // ял // ал // жал” ўзаклари асосида ясалган мифологик атама функционал жиҳатдан ҳинд асотирида номи тилга олинган Раху (ой ва қуёшни ютиб юбориш мақсадида уларни таъқиб қилувчи аждарҳо) образининг муқобил типларидан бири эканлиги маълум бўлади. Бинобарин, “саломинг бўлмаганда икки ямлаб, бир ютардим” ибораси ўзида негатив ва позитив маъноларни бирдек намоён этгани сингари ушбу сўзларни айтган образ ҳам салбий ва ижобий хислатларни ўзида мужассамлаштирган бўлади.

Қаҳрамондан миннатдор бўлган жонзотларни чақириши ва ўша жонзотлар ёрдамида муваффақият қозониши ҳам сеҳрли эртакларда кўп учрайдиган эпизодлардан ҳисобланади.

“Соҳибжон билан Аҳмаджон”, “Суҳроб билан Мизроб”, “Тилла балиқ” номли эртакларда бир вақтлар қаҳрамон қўйиб юборган балиқ қаҳрамонни муродига етказгач, ўзини танитади. Унгача эса балиқ одам қиёфасида юради.

“Зар кокилли йигит”, “Кенжа ботир”, “Ота васияти”, “Қиличқора”, “Булбулигўё” номли эртакларда жонзотни чақириш учун унинг тутатқиси куйдирилади.

Ж.Фрэзернинг ёзишича, ибтидоий одам ўзининг сочини танасининг ажралмас қисми, яъни жонли нарса деб билган. Соч толасида одам жони ва куч-қудрати, магик қуввати мужассамлашган бўлади деб ўйлаган аждодларимиз сочни олдиришдан чўчиганлар. Чунки сочи олинган одам ўзининг магик қудратидан маҳрум бўлади деб тушунганлар. Шу боис сочни авайлаб-асраганлар, унга зиён етказмасликка ҳаракат қилганлар. Қабила бошлиқлари, коҳин ва шомонлар эса баъзан умр бўйи соч олдиришга ҳаққи бўлмаган. Узун сочли одам тангри назари тушган улуғ зот саналган. Шундай экан, сочнинг тўкилиб кетиши, яъни каллик худолар қарғишига учраганлик, магик қудратдан бенасиблик аломати ҳисобланади.

Дунё халқларида, хусусан, лазгинларда соч толасини ёқиш ўша соч эгасини ёрдамга чақиришнинг магик воситаси маъносини англатар экан. Демак, ҳадя этилган қил (пат) ўз моҳияти билан қадимги инсонларнинг, ҳайвон ва қушларнинг руҳи, уларнинг ҳар бир аъзосида яшайди каби қарашлари билан боғланади. Атоқли фольклоршунос Б.Саримсоқовнинг ёзишича, мифологик тасаввурлар ривожи билан боғлиқ ҳолда ҳайвон танасининг ҳамма еридаги қил эмас, балки ўта даражада белгиланган тана қисмидаги қилгина магик қудратга эга бўлади. Рус олими C.Ю.Неклюдовнинг ҳақли кўрсатишича, магик қил (пат) сеҳрли, жисмоний ва маънавий қудратга эга бўлиб, у ҳамма вақт тақдим этилган шахсга бахт, муваффақият келтиради. Умуман олганда, бу формулада яхшилик ва ёмонликнинг жавобсиз қолмаслиги ҳақидаги халқ қарашлари ўз аксни топган.

Бу белгилар магик қудратга эга бўлиб, айнан ёқилганда уларнинг бу хислати намоён бўлади. Демак, бу ерда сеҳрли ҳодиса юз бериши олов воситасида амалга ошмоқда, яъни олов сеҳрли нарса ва унинг эгаси ўртасида воситачи бўлиб, унга илоҳий тус берилмоқда. Маълумки, олов космогоник мифларда ҳаёт элементларидан бири сифатида иштирок этади. Шунинг учун ҳам қадимда жуда кўп халқларда олов культи мавжуд бўлган. Т.Раҳмонов ушбу мифологик мотивда олов воситасида сеҳрли ҳодисанинг амалга ошишини олов культининг эртакдаги излари деб қараш мумкинлигини эътироф этади.

“Қуёш ерининг паҳлавони”, “Подачи йигит”, “Шамширбоз”, “Аҳмаджон билан Луқмонжон”, “Уч оғайни” эртакларида халқ бошига бало-қазо ёғдирган даҳшатли аждарнинг тасвирини кўришимиз мумкин.

Аждар образининг мифологик табиати, келиб чиқиши ва эпик асарлар сюжет қурилишидаги бадиий вазифалари хусусида илмий адабиётларда айрим мулоҳазалар баён қилинган. Бизнингча, бу образнинг генезиси қадимги ўрта осиёликларнинг табиат культларига ишониш билан боғлиқ анъаналарга бориб тақалади.

Аждар(ҳо) Ўрта Осиё мифологиясида ёвуз кучларнинг илонсифат кўринишдаги тимсолий образи бўлиб, унинг фаолияти эзгуликка хизмат қилувчи космик мавжудликни вайрон қилиш, бузиш ва йўқ қилишга қаратилган. У доимо эзгулик кучларига қарши чиқади, уларга тўсқинлик қилишга ҳаракат қилади.

Туркий мифологиянинг энг қадимги намуналарида Ажи даҳака, асосан салбий образ сифатида келади. У оташпарастлик динининг муқаддас китоби “Авесто”да сақланиб қолган. Унда туркий қавмлар, хусусан, қадимги Хоразм элатлари орасида пайдо бўлган мифологиянинг дастлабки қатламлари ўз ифодасини топган.

Демак, Ажи даҳака афсонавий илон кўринишида тасаввур қилинган хаёлий мавжудот номи бўлиб, айни пайтда ёвузлик кучлари сирасига мансуб мифологик образ ҳамдир. Ўрта Осиё халқлари мифологиясининг тараққиёти давомида Ажи даҳака антропоморф қиёфа ҳам касб этган.

Қадимги хитойликларнинг мифологик эътиқодларига кўра, аждар образи илоҳийлаштирилган ҳамда унга дарё ва кўллар худоси сифатида қаралган. Оилавий-маиший маросимларда турли хил рамзий – ритуал рақслар ва айтимлар воситасида аждарни чақириб, хонадонларига тинчлик, бахт ато этишини сўраганлар.

Шарқ мифологиясида катта эътиборга эга бўлган аждар образи аслида энг қадимги тотемистик қарашларидан бири сифатида юзага келган ва илоҳийлаштирилган. Баъзи тадқиқотчиларнинг таъкидлашича, қадимги хитой мифологиясида аждар образи кенг қўлланилишининг сабаби бир вақтлар у Ся қабиласининг тотеми ҳисобланганлигидир. Бу қабила асотирлари эса кейинчалик бутун Хитой маданиятига асос бўлган.

Афсоналарида тасвирланган аждар ўз моҳиятига кўра, синкретик образдир. Бу персонаж камида тўққиз хил кўринишни ўзида бирлаштиради. Унинг калласи туяники, бўйни илонники, тирноғи бургутники, елкасидаги тиғсимон бўртмалари карп балиқники, оёқлари йўлбарсники, қулоқлари сигирники, шохлари кийикники, кўзлари шайтонники, қорни чиғаноқникига ўхшаш ҳолда тасвирланган. Аждарҳо ғайритабиий, яъни турли хил жонзотлар ҳақидаги халқ қарашларини ўзида мужассамлаштирган мифологик жонзот – эзгулик тимсоли сифатида тасвирланган. Бу хаёлий-мифологик жонзотнинг ҳар бир аъзоси алоҳида вазифа бажаради. Аммо унинг тангалар билан қопланган, узун танаси кўпроқ илонни эслатади. Умуман олганда, Шарқ халқларининг тасаввурича, аждар билан илон образи муштарак сифатларга эга. Айтишларича, илонга қирқ йил одам назари тушмаса, у аждарга айланармиш.

В.Я.Проппнинг ёзишича, шомонларнинг аждар қиёфасига кириб, аниқроғи, аждар ниқобини кийиб, муайян маросимларини ўтказиши ниҳоятда кенг тарқалган одатлардан бири. Зеро, аждар шомонлик мақомини белгиловчи қиёфа ҳамдир. Ҳозирги Хитой, Япония, Корея ва бошқа Шарқий Осиё ибодатхоналарида сақланиб қолган шомонлар одатига кўра, шу кунларда ҳам аждар, илон рақслари ўйналади. Аждар эса мақом вазифасини ўтайди.

“Сунбул қуш”, “Гунгила”, “Ҳотам”, “Беш қиз”, “Суҳроб билан Мизроб” эртакларида гўзал маликага уйланмоқчи бўлган девлар ҳақида ҳикоя қилинади.

Илмий тадқиқотлардан маълум бўладики, дев образи тарихан мифдан эртакка, эртакдан достонларга ўтиб, минг йиллардан бери мифологик образ сифатида яшаб келмоқда. Ж.Ж.Фрэзер, В.Я.Пропп каби этнограф ва фольклоршунос олимлар эртаклардаги архаик жониворлар тарихий фактдан кўра кўпроқ тимсолий характерга эгалигини инкор этишмайди. Уларнинг фикрича, архаик образларда ифодалаган жонзотларни ўша архаик тасвирга ва ўша давр кишиси психологиясига қайтибгина тўғри баҳолаш мумкин.

Фольклоршунос Ж.Эшонқуловнинг “Ўзбек халқ оғзаки ижодида дев образининг мифологик асослари ва бадиий талқини” номзодлик диссертациясида қайд этилганидек, дев образи “Авесто”да ҳам муҳим ўрин тутади. Унда девлар ёвузлик тимсоли – иблислар шаклида тасвир этилади. Зардуштийлик девга илоҳ, маъбуд ёки тангри деб эмас, балки ёвуз кучлар сифатида баҳо беради. “Авесто”нинг “Вендидат” бобида дев тасвири бир неча бор қайтарилади. Девлар Ахраман инсонни йўлдан оздириш учун йўллаган ёвуз руҳлар бўлиб, Ахурамазда ва унинг ишларига қарши курашади. “Авесто”даги дев образи туркий халқлар мифологиясидаги дев образига ўхшаш ва айни пайтда фарқли томонлари ҳам бор. “Авесто”да девларга қарши курашувчи диний руҳонийлар ҳақида ҳикоя қилинади ва бу руҳоний коҳинлар бизга турк мифологиясидаги шомонларни эслатади.

Олтой, умуман, бошқа халқлар мифологиясига кўра, махлуқлар энг чиройли аёлларни ва болаларни ўғирлаб ўзининг хизматкорига айлантиради. Ёвуз кучларнинг айнан қиз болаларни талаб қилишининг ўзига хос изоҳлари мавжуд. Ж.Фрезернинг таъкидлашича, Нил дарёси бўйида яшовчи халқлар ёш қизларни ясантириб, дарёга ташлаганлар. Гўёки шу йўл билан қиз ва эр деб қаралган дарёни никоҳлаганлар. Шу йўсинда “қизларнинг дарёга қурбонлик қилиниши ибтидоий инсонлар тасаввурида ҳосилдорликнинг мўл бўлишини таъминлаган”.

Хоразм афсоналарига кўра, шомон девлардан иборат ҳомий руҳларнинг қорнини тўйғазиши, бунинг учун қурбонлик келтирилиши шарт бўлган. Бир сўз билан айтганда, ушбу формула, моҳиятан, қадимги аждодларимиз эътиқодидаги қурбонлик маросимини ифодалайди. Зеро, этнолог Э.Б.Тайлор қурбонлик маросимларини худди илтижо ва дуолар каби инсониятнинг илк, энг қуйи босқич тараққиётига хос деб қарайди.

В.Я.Проппнинг таъкидлашича, аждарҳо ва девларнинг қиз ўғирлаши қадимда арвоҳларнинг жонни ўғирлаши ҳақидаги тушунчаларни ифодалайди: “Ўлим шунинг учун ҳам юз берадики, марҳумнинг жонини кимдир (аниқроғи, марҳумлар дунёсига мансуб кимдир) ўғирлаб кетади”.

Аммо девларнинг қизларни ўғирлаб, тутқунликда сақлашини патриархал тизимнинг матриархал тамойиллар устидан қозонган ғалаба тимсоли сифатида таҳлил этган тадқиқотлар ҳам йўқ эмас. Зеро, эркаклар оила ва уруғ бошига келгач, аввалига ҳукмрон бўлган аёлларнинг кўплаб ҳуқуқлари, хусусан, муҳаббат борасидаги эркинликлари кескин чегараланди. Бу ҳолатга кўникиш эса осон кечмаган. Шу сабаб барзанги, қўпол ва ақлан заифроқ девлар тимсолида, аслида никоҳ принципларига қатъий амал қилган эркаклар тасвирланади. Асрлар давомида сюжет ва талқинлар ўзгариб кетган бўлса-да, мотив ва ифода ўзгармасдан қолаверган.

Албатта, эртак формулаларида ифодаланган образлар таърифида мифологик асослар асл ҳолида сақланиб қолган деб бўлмайди. Инсоният тарихидаги муайян даврларнинг мафкураси ва дунёқараши унга таъсирини ўтказгани шубҳасиз. Шу сабабли ушбу образларга бўлган муносабатнинг жузъий ўзгаришларга учраши табиий ҳол.

Элбек ЖУМАНОВ,

Ўзбекистон Миллий университети таянч докторанти

“Жаҳон адабиёти” журнали, 2022 йил 1-сон