1924 йил ташкил топган Ўзбекистон ССРда айрим вазирликларни аёллар бошқарган бўлса-да, бироқ давлат, партия ва ҳукумат раҳбарлигига лозим кўрилмагани тарихдан маълум. Аммо Ўзбекистон ССР Олий Совет Президиуми раиси лавозимини 1959 йил 24 мартдан 1970 йил 25 сентябргача Ёдгора Содиқовна Насриддинова эгаллаганини нафақат ёш авлод, балки ёши улуғлар ҳам билмаса керак. 

Ёдгора (расмий ҳужжатда Ядгар) Содиқовна Насриддинова 1920 йил  26 декабрда Қўқонда юкчи оиласида туғилган. Тўғрироғи, отаси вафотидан уч ой ўтиб туғилгани боис, унга Ёдгора исми қўйилади. У туғилганида онаси 15 ёшда эди. Бева қолган аёл, ота уйига қайтади ва кўп ўтмай мажбуран бошқа йигитга турмушга берилади. 

“Ўгай отамга мен керак эмас эдим. У бекорчи ва гиёҳванд эди. 6 ёшга тўлганимда у қўлимдан ушлади-да, катта йўл четига ташлаб кетди. Одамлар келиб мени олиб кетишди. 11 ёшгача қўлма-қўл бўлдим. Бир гал у оилада, бошқа гал бу оилада яшадим. 1931 йилда Ўзбекистондаги биринчи Болалар уйида қўним топдим ва айни шу ерда мен биринчи марта янги кўйлак кийдим, ўқиш имкониятига эга бўлдим”, дея ёзади Ё.Насриддинова. 

Вояга етгач Тошкент Темирйўл транспорти институтида ўқиди. Унинг меҳнат дафтарчаси йилдан йил янги тайинловлар билан тўлиб борди: оддий ишчи, ўнбоши, техник… Каттақўрғон сув омбори қурилишида 18 ёшли қиз прораб сифатида ишлади. Бир йил ўтиб Тошкент – Ангренкўмир (у вақтда Сталинкўмир) темир йўлида участка бошлиғи бўлди. 

1939 йилда республика раҳбарияти умумиттифоқ физкультпарадида Ўзбекистон номидан Ёдгора иштирок этишига ишонч билдирди. Ўшанда Катта Кремль саройида бўлиб ўтган қабул маросимида делегатларни шахсан Сталин табриклади. Физкультурачилар билан қўл бериб кўришар экан “халқлар доҳийси” ўзбек қизи олдига келди-да, унинг сочларини силаб: “Қизча, сен қаердансан?” – деди. “Ўзбекистондан, физкультура билан шуғулланаман, ишлаб, ўқийман”, деди қиз. Шунинг ўзи етарли бўлди. Тошкентда ўша куннинг ўзида Ёдгора янги Шарқ аёлининг рамзига айланди. “Ёдгора бўлайлик” – шиори ўзбек қизларининг тилидан тушмайдиган бўлди. 

Бир куни уни Ўзбекистон раҳбари Усмон Юсупов ҳузурига чақиради (ҳозирги Фанлар академияси жойлашган бино у вақтларда КП МК биноси эди). Саломлашиб бўлгач: “Биз сени республика комсомоли котиби лавозимига тасдиқладик”, деди. “Сен етимсан, болалар уйида тарбиялангансан, ҳаётни тушунасан”, деди Усмон Юсупов. Шу тариқа, Ёдгора 1942 йилдан Ўзбекистон комсомоли Марказий Қўмитасида мактаблар бўйича котиб лавозимида иш бошлади. 

Шу ўринда тарихий ҳақиқатни айтиб ўтиш керак: айнан Ёдгора Насриддинова уруш туфайли Тошкентга олиб келинган 200 минг боланинг тақдирига масъул эди. Уларни едириб-ичириш, турар-жой билан таъминлаш мақсадида Ёдгора кеча-ю кундуз тиним билмай ишлади. Замон шунақа эди. 1946‒1947 йилларда Тошкент вилоят комсомол қўмитасининг биринчи котиби, 1948‒1950 йилларда Ўзбекистон ЛКСМ МК иккинчи котиби, 1950‒1952 йилларда Тошкент шаҳар компартияси биринчи котиби лавозимида ишлайди. Маълум муддат Республика Қурилиш материаллари саноати вазири бўлгач, 35 ёшда, яъни 1955 йилнинг февралидан 1959 йил мартига қадар Ўзбекистон Министрлар Совети раисининг ўринбосари лавозимида фаолият юритди. 

Сталин вафотидан сўнг ҳокимият тепасига келган Никита Хрушчев юзида ҳамиша табассум бўлган Ёдгора Насридиновага эътибор қаратди. У хорижий сафарларга албатта Насриддиновани олиб кетарди.

Ўзбекистон Компартияси МК биринчи котиби лавозимига сайланган Шароф Рашидовнинг ўрнига 1959 йил 24 мартида Ўзбекистон Олий Совети Президиуми раиси лавозимини эгаллаганда Ёдгора 39 ёшда эди. Ўзбекистон МК бюросида бўлажак номзод муҳокама қилинаётган бир вақтда телефон жиринглаб қолади. Никита Сергеевич Хрушчев Рашидовга Олий Совет Президиуми раислигига Ёдгора Насриддинова номзодини тавсия қилади. Телефонни қўймаган ҳолда Рашидов номзодни овозга қўяди. Жимжитлик. Иккинчи бор такрорлаганида ҳам жимжитлик ҳукронлик қилади. Шунга қарамай Рашидов “Никита Сергеевич, бир овоздан сиз кўрсатган номзод тасдиқланди”, деб юборади. Ўша йилнинг октябридан 1970 йилнинг июлига қадар бир вақтнинг ўзида СССР Конституциясига биноан СССР Олий Совети Президиуми Раисининг ўринбосари бўлиб хизмат қилади. 1970 йил 14 июлда СССР Олий Совети Миллатлар Кенгашининг раиси этиб сайланади ва бу лавозимда 1974 йил 16 июнга қадар ишлайди.

 
1974 йили Миллатлар кенгаши раислигига лозим кўрилмаган Ёдгора Насриддиновани Леонид Брежнев чақириб: “Биз сени Австрияга элчи қилиб жўнатмоқчимиз. Борасанми?” дейди гапни узоқдан бошлаб. “Йўқ, Леонид Ильич, ҳеч қаерга бормайман. Ёлғиз аёлман, қизим ўқишда, ўғлим шу ерда ишлайди” дея рад жавобини беради. “Сен аҳмоқсан!” – деди Брежнев. “Майли аҳмоқ бўлсам бўла қолай. Кетсам бўладими?” дейди аёл. Кейинчалик Насриддинова “агар Леонид Ильич инсонларча, “биз сени элчиликка тавсия қиламиз”, деганида эди Австрияга кетишга рози бўлардим”, дейди.

 
Шундан сўнг у 1974 йилда СССР қурилиш материаллари саноати вазирининг ўринбосари этиб тайинланади. Кўп ўтмай мансаби бироз пасайтирилиб, Осиё ва Африка мамлакатлари ишлари қўмитаси раиси лавозимларида фаолият юритди. 1979 йилдан  иттифоқ даражасидаги шахсий пенсионер. 

Кўпчиликнинг фикрича, хизмат пиллапояларидан кўтарилиб бориш эвазига Ёдгора Насриддинова шахсий ҳаётини қурбон қилган. У рафиқа, она бўлди. Аммо оила даврасида жуда кам бўларди. Шу ўринда эслатиб ўтамиз, 1950 йилда Усмон Юсупов Ўзбекистон Компартияси МК биринчи котиби лавозимидан озод қилиниб, СССР Пахтачилик вазири этиб тайинланади. Компартия МКга биринчи котиб сайланмай туради. МКга котиблардан бири вақтинчалик раҳбарлик қилади. Бу маъсулият (1950 йил апрельдан 1950 йил августгача)  Сирож Нуриддинов зиммасига тушади. Сирож Нуриддинов Ёдгора Насриддинованинг турмуш ўртоғи эканини камдан кам одам билса керак. Бу ҳақда Ёдгора Насриддинованинг хотираларига таянилса, 1946 йил март ойида Тошкент вилоят комсомоли биринчи котиби бўлмиш Насриддиновани Ўзбекистон раҳбари Усмон Юсупов ҳузурига чақириб: “Ёдгор, турмушга чиқиш ҳақида ўйлаб кўриш вақти келди”, дейди. Усмон Юсупов Сирож Нуриддинов ҳақида гапирар экан, унинг биринчи хотини бўлганини, аммо уруш туфайли бу хотин эрига хиёнат қилиб КП МК ишлар бошқарувчиси билан турмуш қурганини, Нуриддиновдан бўлган болаларига қарамаётганини айтади. Усмон Юсуповнинг гапини ерда қолдирмаган Ёдгора Насриддинова Сирож Нуриддиновга тумушга чиқиб, унинг икки фарзандига оналик қилади, ўзлари ҳам икки фарзанд кўришади.

Леонид Брежнев даврида қуёши сўна бошлаган Ёдгора Насриддинова Михаил Горбачевнинг қайта қуриш даврида “пахта иши” бўйича порахўрликда айбланди. Гўёки у юқори лавозимда ишлаган йилларида  23 миллион рубль пора олган эмиш. Рақамга эътибор беринг, 23 минг эмас, 23 миллион рубль. 

Қайта қуриш даврида “Известия” нашрининг ҳафталик “Неделя” иловасида Насриддинова ҳақида бир нечта мақола эълон қилинади. Мақолалар туфайли у 1988 йилда КПСС сафидан чиқарилади ва унга нисбатан жиноий иш очилади. Аммо у айбсизлигини айтиб СССР Бош прокуратурасига мурожаат қилади. Натижада 1990 йил декабрида Бош прокуратура жиноят таркиби йўқлиги туфайли унга нисбатан очилган жиноий ишни тўхтатишга мажбур бўлади.  1991 йил 3 апрел куни  КПСС МК партия назорати қўмитаси 1988 йил 18 ноябрь куни Насриддиновани партиядан ўчириш тўғрисидаги қарорини бекор қилди. 1991 йил 13 июнь куни “Известия” газетаси Ёдгора Насриддинованинг “До и после “коррупции” (“Коррупциягача ва ундан кейин”) деб номланган мактубини эълон қилди. Мактубда муаллиф ўзининг оқланганлиги ва ўзига нисбатан очилган иш бўйича қарашларини билдирган.

Журналистларга берган интервьюларидан бирида Ёдгора Насриддинова: “Сталин бошимни силади, Хрушчев юксакка кўтарди, Брежнев эса аҳмоқ қилди”, деган эди.

2005 йил 11 май куни эса “Московский комсомольц” газетасида “Изгнание из хлопкового рая” (“Пахта жаннатидан ҳайдалиш”) деган ном билан интервью эълон қилинади. Бу интервьюда Ё.Насриддинова ўзига қарши очилган иш ортида ўзининг сиёсий рақиби Шароф Рашидов турганлигини таъкидлайди.

Аввалига Ё.Насриддинова билан Ш.Рашидовнинг муносабатлари яхши бўлгани айтилади. Улар орасидан қачон “ола мушук” ўтгани ва бунга нима сабаб бўлгани аниқ эмас. Сирож Нуриддиновнинг қизи Лола Рустамованинг фикрича, Ёдгора Насриддинова билан Шароф Рашидов ўртасида ўзаро илиқ муносабат бўлган, бир-бирларини ҳурмат қилишган, бироқ Ёдгора опани КПСС МК идеология котиби Михаил Суслов хуш кўрмаган. Ўз навбатида Шароф Рашидов М.Сусловнинг инжиқликларига қарши боргиси келмаган бўлиши мумкин.  

Бир нарса аниқ,  1974 йилда СССР Олий Совети Миллатлар Кенгаши раислиги масаласи кўтарилганида Ўзбекистон бу лавозимдан Латвия фойдасига воз кечишини билдиради. Шароф Рашидовнинг мана шу хатти-ҳаракати Ёдгора Насриддинованинг эътирозига сабаб бўлган бўлиши мумкин. 

“Бу очиқ-ойдин қасос ҳаракатлари менга қарши кўп йиллик ўзбошимчалик ва қонунсизликнинг бошланишини кўрсатди” дея ёзади Насриддинова ва Ўзбекистон КП МК бюроси мажлисларида кўп масалаларда фикрлар мос келмагани боис Ш.Рашидов билан тортишиб қолганини эслатади. 

Унинг ёзишича, 1970 йилда Москвага юқори лавозимли ишга юборилганидан кейин Рашидовнинг томоғига қадалган суякка айланиб қолганмиш: “У мени асосий рақиб сифатида кўрди. Мен ҳар қандай вақтда унинг ўрнига қўйилишим мумкинлигини тушунарди. У рақобатчиларни шафқатсизларча йўқ қиларди. Яхшиям мен Тошкентда эмас, Москвада эдим”. Фикримизча, бу масалада Ё.Насриддинова ўзининг ҳиссиётларни билдирган бўлса керак. Чунки, Шароф Рашидовнинг бирорта ҳам рақибининг бурни қонамаган.   

Икки ярим йил давом этган тинтув ва сўроқлар туфайли саккиз марта инфарктни бошдан кечирган аёл қизи шифохонага тушиб қолганини,  ўғли юрак хуружидан вафот этганини эслайди. Унинг газетада эълон қилинган очиқ хатидаги “Барча шараф ва унвонларга лаънатлар бўлсин. Мен ягона ўғлимни йўқотдим. Абадий батрак бўлиб қолганимда яхши бўларди, болаларим ҳам тирик бўлиб ёнимда бўларди...” деган сўзларни ўқиш нақадар оғриқли.

Ёдгора Насриддинова ўзбек футболининг ашаддий мухлиси бўлганини ҳам таъкидлаш жоиз. Москвага кетишдан аввал у футбол куратори эди. “Пахтакор” футбол жамоасининг ташкил этилишида ҳам унинг хизматлари беқиёс бўлган. Мазкур жамоа ташкил этилиши билан боғлиқ барча масалаларни зудлик билан ҳал қилгани таҳсинга лойиқ. Бундан ташқари айнан Ёдгора Насриддинова ХХ асрнинг энг зўр ўйинчиларидан бири дея тан олинган Геннадий Красницкийни қўллаб-қувватлаган ва оталиққа олган эди. 

Ёдгора Насриддинова Ўзбекистон мустақиллика эришганидан сўнг бир неча бор Тошкентга келди.  Аммо республика раҳбариятининг ўзига эътибор бермаганидан кўнгли совиб, Ўзбекистонда амалга оширмоқчи бўлган бир қатор лойиҳаларини тўхтатди. У 2006 йил 7 апрель куни Москвада вафот этди.

Васиятига кўра, Кунцев қабристонига, ўғли Бахтиёрнинг қабри ёнига дафн этилди.  

 Шарофиддин ТЎЛАГАНОВ