1958 йилнинг баҳор кунларидан бирида камина ишга келсам, шундоққина эшик олдидаги курсида хипчадан келган, қошлари камон, кўзлари тийрак бир йигитча ўтирибди. У ўрнидан туриб, салом берган бўлди. Товуши чиқдими, чиқмадими, билмай қолдим. “Ваалейкум...” дедим-у, жойимга бориб ўтирдим. Бошқа ходимлар ҳам бирин-кетин кириб кела бошлашди. Улар билан андармон бўлиб, бояги йигитча ёдимдан кўтарилган экан. Қарасам, ҳали ҳам ўша эшик ёнидаги курсида қунишибгина ўтирибди. Ўзим гап очдим:

– Ука, кимнинг олдига келдингиз?

У худди ўрта мактаб ўқувчиларидай ўрнидан дик этиб турди, бир нималар дегандай бўлди. Сўзлари тишларининг орасидан чиқди-ёв... англаёлмай қолдим.

– Ука, берироқ келиб... тушунтириброқ гапиринг.

У олдинга уч-тўрт қадам ташлаб:

– Менга Носир Фозилов керак эди, – деди ийманибгина.

– Мен бўламан ўша айтганингиз.

У қўлидаги букланавериб увадаси чиқиб кетган умумий дафтар ичидан битта конверт олиб, менга узатди. Бундоқ олиб қарасам, “Гулхан” таҳририятининг эмблемаси туширилган хос конверт, конвертнинг сиртига разм солдим: “Сурхондарё вилоятининг Бойсун тумани... Шукур Холмирзаевга...” деб ёзилибди унда. Авайлабгина ичини очиб, хатга кўзим тушди. Ўзим ёзган хатим. Хат “Мулла Шукур...” деб бошланган эди. Хатнинг охирида: “... сиздан яхши ёзувчи чиқади...» деган эканман. Ичимга қандайдир бир илиқлик югургандай бўлди. Бу ҳолат олдимда ийманибгина турган йигитчанинг кайфиятига ҳам кўчди. Ўртамиздаги бегонасираш пардаси сал кўтарилгандай бўлди.

– Оббо сиз-эй, мулла Шукур ўзингиз экансиз-да.

Йигитча: “Ҳа, мен ўзимман”, дегандай ним табассум қилди.

Мулла Шукур каминадан ушбу хатни олганида ўрта мактабнинг еттинчи синфида ўқир экан. Шу хат туртки бўлиб, у тинмай ҳикоялар, лавҳалар ёзибди. У таҳририятимизга келиб танишгунига қадар “Гулхан”да бир-иккита ҳикоя чиқариб ҳам улгурган эди.

– Хўш, мулла Шукур, ёзув-чизувлар нима бўляпти? – деб сўрадим кўзларига тик боқиб.

Яна ўша аҳвол. Тишларининг орасидан пис-пис қилиб нималардир дегандай бўлди.

– Дадил-дадил гапираверинг.

– Уч-тўртта машқларимни олиб келгандим.

– Қани, олинг бу ёққа...

У бояги увадаси чиқиб кетган умумий дафтарни узатди. Очиб қарасам, ўша ўзимга таниш Сурхоннинг Бойсунидан келадиган дастхат. У жуда ҳуснихат эди. Кўриниб турибдики, бу дастхат дастлабкиси эмас, камида уч-тўрт марта кўчирилган, қарийб топ-тоза эди. Шундай бўлса ҳам, “болани бошидан...” деганларидай, таҳририятга қўлёзма олиб келиш одобини ўргатмоқчи бўлдим.

– Мулла Шукур, энди сиз шаҳардасиз, — дедим аста дафтарни варақлай туриб. – Бундан буён ёзган нарсаларингизни машинкада кўчиртириб, топ-тоза қилиб олиб келишни одат қилинг. Шунда... ўзингизга ҳам, бизга ҳам яхши бўлади.

Йигитча сал қизаринди, маъқул дегандай бош силкиди.

Биз мулла Шукур билан мана шундай танишган эдик. Мен уни кўрмай туриб, ғойибона ёқтириб қолган эдим. Нега? Ҳозир ўйлаб қарасам, бунинг ўзига яраша сабаблари бор экан. У биринчи галда қишлоқ боласи. Бойсун тоғларида худди оҳу мисол тоғдан тошга сакраб, ўйнаб юрган табиат боласи. Ҳали ҳаётнинг маккор синовларини татиб улгурмаган, қалби тоза йигитча. Иккинчидан, худо унга ёзиш-чизишдек иқтидор берибди. Шу пайтгача ёзганлари менинг шу фикримни тасдиқлаб турибди.

Гап шундаки, эллигинчи йилларнинг охирлари ва олтмишинчи йилларнинг бошларида болалар ҳикоячилигида бир шаблон сюжет пайдо бўлган, бу сайёр сюжет ҳикоядан ҳикояга кўчиб, шунақанги жонга тегадиган даражага келиб қолган эдики... Масалан, бола бир айб иш қилиб қўяди. Унга катталар танбеҳ беради. Бола айбига иқрор бўлиб, катталардан кечирим сўрайди, вассалом! Ҳикоя тайёр. Бу сюжет воситасида юзлаб, минглаб ҳикоялар ёзилган ва ёзилаётган эди ўша пайтлар. Бундай ҳикояларни аксарият шаҳарда истиқомат қиладиган, китоб ўқиб ёзишни машқ қиладиганлар ёзар эди. Худди ана шундай пайтда Шукур болалар прозасига бир соф ҳаво олиб кирди, ҳаёт нафасини олиб кирди. Шукур ёзган ҳикояларда тасвир тиниқ, диалоглар пишиқ-пухта бўларди. Мен уни худди мана шунинг учун ўзимга яқин олар эдим. Тўғри-да, ёзадиган нарсангни ўз кўзинг билан кўриб, қалбинг билан ҳис қилиб, сўнг қоғозга туширганингга нима етсин!

У пайтларда таҳририятларга шунчалик кўп хатлар келардики, хатлар бўлимида ишловчи ходимларнинг қўли-қўлига тегмасди. Баъзи таҳририятда ишловчи дўстларимиз: “Мен бугун юз элликта хатга... икки юзта хатга жавоб қилдим”, деб мақтанарди ҳам. Мен ҳайрон бўлардим, қандай қилиб улгурар экан-а, деб. Кейинчалик билсам, улар бир хат нусхасини яхшилаб тайёрлаб, ўша хатни икки юзта, уч юзта нусха кўчиртирар экан-да, ўша шаблон хатнинг тепасига: “Ҳурматли фалончиев! Ёзган нарсангизни олдик. Ҳали кўп ўрганишингиз, тинмай машқ қилишингиз керак...” деган мазмунда жўнатаверар экан. Ҳаммага бир хил жавоб! Қойил-э! Хат муаллифининг иқтидори бор-йўқлигига ҳам қаралмайди. Вилоятлардаги, қишлоқлардаги бечоралар: “Менга таҳририятдан хат келди”, деб уни баланд кўтариб, мактаб коридорларида мақтаниб, югуриб юради.

Йўқ. Мен бунинг аксини қилардим. Кечалари ухламасдан, узоқ-яқиндан келган хатларни эринмай ўқиб чиқиб, диққат билан уларга ташҳис қўяр эдим. Пичоққа илинадиганларини танлаб олиб, журналда чоп этишга ҳаракат қилардим. Мен мулла Шукурни, Муҳаммад Алини, Неъмат Аминов билан Йўлдош Сулаймонни, Тўхташ Ашуров билан Ҳабибуллони, ўшлик Мирзоҳид билан бухоролик Валижон Бобомуродовларни ана шу саъй-ҳаракатларимизнинг амалдаги ҳосиласи деб биламан.

Биз мулла Шукур билан Миллий университетнинг биринчи курсида ўқиб юрган чоғларидаёқ ака-ука бўлиб кетдик. У энди таҳририятимизга ийманибгина эмас, дадил кириб келадиган бўлди. Журналимизда тағин беш-олтита ҳикоялари чоп этилди. Ўша ҳикояларнинг кўпчилиги ов ҳақида, айиқ, тулки, булдуруқларнинг ўзига хос хатти-ҳаракатлари, феъл-атворлари ҳақида эди. Камина ҳам табиат қўйнидан келганлардан эмасманми, бунақа ҳикояларга жон-жон деб журналдан жой ажратишга ҳаракат қилар эдим. Менинг бу сиримни билган Шукурбек бир куни Сурхондай жойдан атайлаб битта каклик олиб келибди. Тол чизиқдан тўқилган бежирим қафасда каклик шўрлик кикир-кикир қилиб турарди. Мен хурсанд бўлдим албатта. Шукур кетганидан сўнг ўйлаб қолдим: “Ўзим домда, торгина жойда яшаётган бўлсам... каклик бечора бу жойда қандай яшайди? Унга кенг, пасту баланд, дов-дарахтлари бор жой керак-ку, ахир! Ўйлаб-ўйлаб, охири Дўрмонга, устоз Абдулла акага олиб бориб беришга қарор қилдим. Ҳар ҳолда устоз дала ҳовлисида, у ер кенг, боғ-роғ. Олиб бордим. Абдулла ака хурсанд бўлгандай кўринди. Бир ҳафтадан кейин боққа чиқсам, Абдулла аканинг ҳовлисида ўша толчивиқдан тўқилган қафас турибди-ю, ичида каклик йўқ.

– Ие, каклик қани, устоз?

– Билмасам, — дедилар устоз елка қисиб. – Дон-сув берганимизда қафаснинг эшигини беркитиш хаёлимиздан кўтарилган шекилли... югуриб чиқиб шох-шаббалар орасига кирди-ю, ғойиб бўлди.

Абдулла ака бу гапларни ҳеч ачинмасдан, ўкинмасдан хотиржам айтди, шундан пайқаб қолдимки, устоз бу жониворнинг жонига жабр қилмай, атайин ўзлари табиат бағрига қайтарган эдилар. Бу тахминимдан ич-ичимдан зил кетдим-у, масалани чуқурлаштириб ўтирмадим. Устоз ҳам бошқа ҳеч нима демадилар, мен ҳам...

Бир куни уйга Шукур келиб қолди. У теварак-атрофга аланг-жаланг қилиб, назаримда какликни қидирарди.

– Какликни излаяпсиз-да, а?

Мен Абдулла ака билан бўлган воқеани оқизмай-томизмай гапириб бердим ва қалбимда кечган тахминимни ҳам айтдим. У бирпас индамай турди-да:

– Устоз устимиздан роса кулибди-да, Носир ака, – деди сал хижолат тортиб. – Ўзимиз-ку, табиатни муҳофаза қиладиганлардан бўлсак, табиатнинг эркин паррандасини қафасга солиб... тағин уни устозга олиб бориб берганимиз нимаси?

У энди астойдил қизариб кетган эди. Ўзинигина эмас, мени ҳам қўшиб айблар эди. Бироз тин олгач, ҳис-туйғуларини жамлаб туриб:

– Ах, черт побери! – деб сонига қаттиқ шапатилади. – Қотирибмиз-ку!

Шундан кейин ҳам у юртига бир бориб келганида менга битта сур қоракўл терисини совға қилиб олиб келди, телпак қилиб киярсиз деб. Ҳозир ўша сур қоракўл иқтидорли ёш ёзувчимиз Илҳом Зоирнинг бошида телпак бўлиб юрибди...

...Кунлардан бирида Шукуржон таҳририятга кириб келди. Кайфияти сал чатоғроқ. Бунинг устига жиндек ичиб ҳам олган, оғзидан май ҳиди анқиб турар эди. Ростини айтсам, бу андаккина нафсониятимга тегди. Кўнглим оғриганини билдирмасликка ҳаракат қилиб, салом-аликдан сўнг аста сўрадим:

– Бу нима юриш, ука?

– Бир оғайним... – деб чайналди у. “Тағин ўзини оқламоқчи бу”, деб хаёл қилдим. У қўлларини асабий ишқалаб гапини давом эттирди. – Кетмоқчи қишлоғига...

– Нега кетади?

Шукур бор гапни тўкиб солди. Бир оғайниси анчадан бери шеър ёзишни машқ қиларкан-у, ўша машқлардан бирини собиқ “Ўш ленинчи” – ҳозирги “Туркистон” газетасига олиб борган экан. Ўша пайтларда мазкур газета таҳририятида бир шоир оғайнимиз ишлар, у ўзини ўша даврнинг энг етук шоири деб ҳисоблар, таҳририятга келган унча-мунча қаламкашларни гап билан довдиратиб қўйиши ҳеч гап эмасди. Шулар жумласидан Шукурнинг оғайниси ҳам битта “Митти юлдуз” деган шеър кўтариб борган экан, у шўрлик ҳалиги шоир оғайнимизнинг қўлига тушиб қолибди. Бу оғайнимиз ўша пайтда майхўрликка андак ружу қўйганлардан эди. У шеърни ўқиб бўлиб, дафъатан шоирчага даф қила кетибди:

– Хўш, сиз қайси юлдузни назарда тутяпсиз? – дебди у сал овозини кўтариб. – Сиз айтаётган юлдуз совет юлдузими ё капиталистик юлдузми?

У пайтларда бунақа саволни эшитган ҳар қандай одам довдираб қолиши турган гап эди. Давр шунақа эди. Бу давр кишилари назарида фақат иккита ранг мавжуд эди: оқ билан қора! Оқ бўлсанг – дўстсан, қора бўлсанг – душмансан! Дунёда бошқа ранг йўқ ва бўлиши ҳам мумкин эмас. Шўролар маънавияти шу аршин билан ўлчанар эди. Шеър кўтариб келган бечора шоирнинг довдираб қолганини кўрган таҳририят ходими дарҳол ҳамлага ўтибди:

– Сизларни ким ўқитяпти ўзи? Комсомол котибларинг ким? Мен хат ёзаман. Қанақа тарбия беришяпти сизларга!

Шу гап, шу дағдағадан сўнг ёш шоирча қўрқиб кетиб, келган қишлоғига жуфтакни ростламоқчи бўлган экан-у, Шукур унга маслаҳат берибди: “Менинг таниш акаларим бор, бир маслаҳатлашиб кўрай... Жа бўлмаса, кетиш қочмас, сабр қил”.

Шукурнинг олдимга қовоқ-тумшуқ қилиб келганининг боиси шу экан.

– Э, чатоқ бўпти-ку. Яхши шоирми ўзи? Қаердан?

– Яхши шоир. Қашқадарёдан.

– Бошқа шеърлари ҳам борми?

– Анча-мунча.

– Бўлмаса, шеърларини олиб келсин менинг олдимга. Қачон келасизлар?

– Шу бугун... – у шундай деди-ю, шартта ўрнидан туриб, отилиб чиқиб кетди...

Тушликдан қайтиб кирсам, иккалови бошлашиб кириб келишди. Ўтиришди. Шукурнинг қанақалигини биламан, бу шоирни энди кўришим. Салом-аликдан сўнг бундоқ кўз қиримни ташласам, оддий қишлоқ боласи. Қирғиз қовоқ, жиккаккина йигит экан. Қарашлари дашт оҳусидек ҳуркак. Ҳайт, десанг ура қочадиган ҳолатда омонатгина ўтирарди. Кўриб турибман, аҳён-аҳёнда Шукур билдирмайгина шоирчанинг биқинига: “Дадил бўл” – дегандай туртиб ҳам қўярди.

– Ука, Қашқадарёнинг қайси қишлоғидансиз?

– Некуз деган жойдан.

– Шеърлар ёзиб турар экансиз-да, а?

Худди шеър ёзиш бир гуноҳ ишдай йигитча хижолатомуз қўзғалиб қўйди. Вазиятдан тезроқ чиқиш учунми, Шукур йигитчанинг қўлидаги юпқагина папкани олиб, менга узатди. Аста очиб қарай бошладим. Папкада эллик-олтмиштача шеър, иккита достон бор эди. Йигитча менга термилиб: “Нима деркин? Тағин нима гап эшитарканман”, дегандай ҳаяжонда ўтирар эди. “Ҳа, укажоним-а, ҳаётнинг жиндеккина синовига рўпара келиб, довдираб қолибсан-ку. Ҳали олдинда ҳаётнинг турли ўйинлари турибди: кишини чаёндай чақадиган макрлари, муҳаббат деб аталмиш ноёб туйғунинг ширин ва аччиқ изтироблари бор. Шуҳрат ва нафс, амал ва худбинлик каби гирдоблари бор. Уларнинг домига тушиб қолиб, худо берган иқтидоринг лат еб қолмасмикин?”

– Яхши, – дедим мен папканинг тепасига разм солиб. У ерда катта ҳарфлар билан Абдулла Орипов деб ёзиб қўйилган эди. – Абдуллажон, Шукуржон, папкани менга ташлаб кетинглар. Бир танишиб чиқай. Майлими?

Йигитчаларнинг иккаласи ҳам, майли, дегандай бошларини силжитишиб ўринларидан қўзғалишди.

– Қачон хабар олсак бўлади? – деб сўради Шукуржон.

– Ўн кундан кейин.

Улар кетишди. Иш вақтим тугагач, ҳалиги папкани қўлтиқлаб, мен ҳам уйга равона бўлдим. Кечқурунги овқатдан сўнг секин папкани очиб варақлай бошладим. Қарасам, бир ажойиб шеърларки, асти қўяверасиз: ичида ўхшатишлар, истиоралар, мажозлар, теша тегмаган қофиялар... Худди кул босган чўғдек ялт-юлт қилиб турибди. Бу шеърлардан гўё қадим Насаф даштларининг муаттар ифори уфуриб турар эди. Бирпасда ўқиб бўлиб, дилим равшан тортди. Ҳеч нарсадан ҳеч нарса йўқ, ўзимча, шеърларни саралашга тушдим. Туннинг бир жойига бориб, ўнтача шеър танлаб олдим-у, унга: “Қишлоғимни куйлайман”, деб умумий сарлавҳа қўйган бўлдим.

Эрталаб таҳририятга келсам, хайрият, муҳарриримиз ҳам келиб ўтирган экан. Шартта олдиларига кириб, суюнчи сўрадим.

– Эркин ака, мен бир яхши шоир топдим.

– Яхши, – деди у бепарвогина.

– Шуни беришимиз керак.

– Яхши, беринг.

– Шу май сонига.

– Сал иситмангиз йўқми? Бешинчи соннинг нишона нусхасини индинга оламиз-ку, қандай қилиб берасиз?!

– Берамиз. Мен ҳозир ўша шеърларни Флорахонга кўчиртириб, тайёрлаб қўяман-у, Геркулес акани чақириб, қўлига тутқазаман. У зудлик билан тердириб, журналнинг ўртасига – разворотга қўйиб юборади. Ўша ердаги ҳикояни олиб қўя турамиз.

Муҳарриримиз Эркин Жабборов билимдон, одамохун, Чорсу даҳасининг чапани зиёли йигитларидан эди. Ўша пайтларда журналимизнинг обрўси жудa баланд: ҳали тўла рухсат бўлмаган эса-да, Чўлпон, Усмон Носир, Абдулла Қодирий каби адибларимизнинг асарларини биринчи бўлиб бизнинг журналимиз чоп этган. Эндигина ҳибсдан озод этилган Мирзакалон Исмоилий, Шуҳрат, Саид Аҳмад каби адибларимизнинг йирик асарларидан парчаларни юрак ютиб бизнинг таҳририятимиз эълон қилган, ва бунинг учун муштарийларимиздан, адабиёт ихлосмандларидан олқишлар олган эдик. Шунданми, муҳарриримиз бизга ўзига ишонгандек ишонар эди. Бир нима десак йўқ демасди, у дадил таклифларни ҳамиша қўллар эди. Хуллас, мен ўз гапимда туриб олдим. Ахийри бўлмагач, сенсираб юборди:

– Э, бор-э, билганингни қил, қозоқ! — деди у ясама жаҳл билан. Мен бундан ўзимча хулоса чиқардим: “сенсирадими, демак ишнинг битгани шу! Сенсирагани – ўзига яқин олгани!”

Дарҳол чиқдим-у, бояги айтганимдай Флорахонга матнни кўчиртириб зудлик билан нашриётга қўнғироқ қилдим. Ҳозирги “Шарқ” нашриёти у кезларда “Бирлашган нашриёт” деб аталарди. Бизнинг журналимиз ўша жойда терилиб, ўша жойда чоп этиларди. Телефон орқали дарҳол Геркулес акани чақириб олдим-да, аҳволни тушунтирдим. Ҳа, айтгандай, ёши ўтиброқ қолган, гавдали, ҳаддан ташқари қора техмуҳарриримиз бор эди. Исми – Зокир ака. Мен уни қоралигига ишора қилиб, Геркулес ака деб от қўйиб юборганман. Бунинг маъноси – ўша вақтда босмахонада петит, боргес, геркулес деган ҳарфлар бўлар эди. Энг катта – афишалар учун ишлатиладигани геркулес деб аталарди. Шунга шаъма қилиб...

Журнал қарийб тайёр ҳолга келган. Ҳалиги мен айтган ўртадаги ҳикояни олиб, ўрнига бу матнни қўйиш техмуҳаррирлар учун жуда қийинчилик туғдирарди.

– Мана бу матнни олингда, зудлик билан тердиринг. Рассомимиз ғаладонида эски сонлардан қолган клишелар бор, шеърларнинг у ер-бу ерига сочиб юборинг. Матн терилиб бўлганида мени чақиринг. Бориб ўқийман-у, ўша жойнинг ўзида босишга имзо чекиб бераман...

Билиб турибман, Геркулес ака бу гапни жуда оғир олди, лекин рад ҳам этмади, норози бир қиёфада секин чиқди-кетди.

Масаланинг ривожи худди мен айтгандай бўлди. Индинига журналнинг нишона сони келди, унга муҳарриримиз нимтабассум билан: “Айтганингни қилдинг-а, қозоқ!” дегандай имзо чекди. Ваъдага мувофиқ эртасига Шукур билан Абдулла таҳририятга кириб келишди. Салом-аликдан сўнг улар эшик олдидаги ўриндиқларга ўтирдилар.

Аслида ишим йўғ-у, ўзимни худди ишлаётгандай кўрсатиб:

– Журналнинг янги сони чиққан эди. Шуни варақлаб туринглар, мен мана бу ишимни тугатиб олай, сўнг гаплашамиз, – деб атайлаб олиб қўйган журналнинг нишона сонини уларнинг қўлларига тутқаздим. Йигитлар журнални бепарвогина варақлай бошлашди. Кўзимнинг қирини ташлаб ўтирибман. Ана, ниҳоят журналнинг ўртаси очилиб: “Абдулла Орипов. “Қишлоғимни куйлайман”, деган жойга келганда, кўриб турибман, ҳаяжондан иккаласининг ҳам қўллари титрай бошлади. Орадан уч кун ҳам ўтмай, шеърларинг босилиб турса! Улар учун бу кутилмаган ҳолат-да. Бу журнал экан-у, ҳатто газетада ҳам жуда кам учрайдиган воқеа ҳисобланар эди. Йигитчалар ўзларида йўқ даражада хурсанд, нима дейишларини билмас эдилар. Уларнинг бу ҳолатлари менга ҳам кўчган эди...

– Укалар, шу журнал сизларга сийлов!

Улар тиш ёриб бир нима демади, мен ҳам.

Бирор соатлардан кейин зарур иш билан Навоий кўчасидаги Бошпочтанинг олдидан ўтиб кетаётиб, бояги йигитчаларга рўбарў бўлиб қолдим: жиндек-жиндек отиб олишган, кайфиятлари чоғ эди... Кўнглимдан: “Ювишибди-да!” – деган гап ўтди. – Ҳа, укажонлар-а!”

Орадан бир неча йиллар ўтди. Улар ўқишни битиришди. Шукур бу орада “Оқ отли”, “Тўлқинлар”, “Ўн саккизга кирмаган ким бор?” деган қиссаларни ёзиб, элга танилиб қолди. Бу қиссаларни ҳам менинг назаримдан ўтказиб олган эди. У менга жуда-жуда ўрганиб қолган, хурсанд бўлса ҳам, бирор нимадан хафа бўлса ҳам, жигарранг саквояжи бўларди, шуни кўтариб бизникига зипиллаб келиб қоларди. Ўша пайтлари, охирги курсларда бўлса керак, Шукур мени театрга таклиф қилди. Билмаган эканман, у университет драмтўгарагига қатнашар экан. Шекспирнинг “Ҳамлет” спектаклини Миллий театр саҳнасида қўядиган бўлиб қолишибди. Ҳамлет ролини Шукур ижро қилар экан. Бориб кўрдим. Талант – талант экан-да! Шукур шунақа ўйнадики, мен уни таниёлмай қолдим. Профессионаллардан кам эмас! Шунда хаёлимдан: “Борди-ю, ёзувчилик қилмаганида ундан зўр артист чиқар экан”, деган фикр ўтганди ўшанда. Ҳа, айтгандай, Шукур ўз бахтини – Саидасини ўша Миллий театр саҳнасида топди. Худди ўша спектаклда у Саида билан бирга рол ўйнаган эди...

...Шунча йил ака-ука бўлиб юриб, у билан қаттиқ-қурум гаплашмаган эдим. Кунлардан бирида ўша кутилмаган ҳолат рўй берди. Бир куни у бизникига хурсанд бўлиб кириб келди.

– Бир қисса қоралаган эдим. Уч-тўрт тобоқдан ошмайди, кичкинагина. Бир кўриб берасизми?

– Жуда соз-да. Бугун дам олиш куни. Икковлашиб бирпасда ўқиб ташлаймиз, – дедим.

Асар ўқишни галга солмаганим учун у хурсанд бўлиб кетди. Чой-пойдан сўнг:

– Қани ўқинг, мулла Шукур, – дедим.

Ўқий бошлади. Хуллас, ўқиб бўлиб: “Хўш, қалай?” дегандек менга тикилди. Мен бошимни сарак-сарак қилдим. У негалигини тушунолмай ҳайрон. Хуллас калом, Аброр Қосимов деган бир яхшигина ўртоғимиз бўларди. Ўша билан Шукур кейинги пайтларда жуда апоқ-чапоқ бўлиб кетган, уни ўз юрти – Сурхонга таклиф қилган экан. Нимадир бўлиб, уларнинг орасида гап қочиб, у шўрликни дашту биёбон ўртасига олиб борибди-да: “Ана, тўрт томонинг қибла. Кетавер!..” – дебди. Қиссадаги бор гап шу эди.

Шукур ҳалиям “Нега?!” дегандай юзимга тикилиб турар эди.

– Мулла Шукур. Биринчидан сизнинг ўртоғингизга қилган муомалангиз ҳеч қандай одобга сиғмайди. Қўполроқ қилиб айтганда одамгарчиликдан эмас, – дедим энсам қотиб. – Иккинчидан, адабиёт дегани ёмон кўрган одамдан ўч олиш майдони эмас. Шуни яхши билиб олинг! – Шукурнинг бояги кўтаринки кайфиятидан асар ҳам қолмаган эди. Қиссанинг номи “Ўткинчи” эди. Мен сопини ўзидан чиқариб, тасалли берган бўлдим. – Ҳечқиси йўқ. Ижодда шунақа ҳолатлар ҳам бўлиб туради, мулла Шукур. Бу бир ўткинчи ҳолат...

Билиб турибман, айни пайтда у бу танбеҳларни ҳазм қилолмади-ю, орадан анча вақт ўтгач: “Гапингиз тўғри экан. Ўйлаб кўрдим!” – деб тан олди. Билмадим, ўша қисса унинг архивида борми ё йўқми? Қизи Сайёрадан сўрасам, билмадим, деди. Менингча, йиртиб ташлаган бўлса керак. Бунақа деётганимнинг сабаби – Шукурда шундай бир характер бор эдики, эгри маслаҳатни кўтаролмасди, айни чоғда тўғри гапни ҳам тез қабул қилолмайдиган қайсарликка мойил одати бор эди. Баъзида эса, маслаҳатинг тўғри бўлса, агар шунга кўзи етса, мардларча тан олиб, кечирим сўрашни ҳам биларди...

Гап билан бўлиб сезмай қолибмиз: тушлик пайти ҳам яқинлашиб қолган экан, бирпасда буғи бурқираб бир лаган сергўшт шилпилдоқ ҳам келиб қолди дастурхонга. Шукурбек кўзлари йилтиллаб менга қаради. Тушундим, дегандай ўрнимдан туриб, сервантдан бир шиша “Столичний” олиб, столга қўйдим. Буни кўриб шукур гул-гул яшнаб, кафтларини бир-бирига ишқалади. Унинг бояги тунд кайфиятидан асар ҳам қолмаган эди. Тушлик тугагандан кейин ҳам адабиёт ҳақидаги гапларимиз тугагани йўқ. Гап айланиб, яна Абдуллага келиб тақалди.

– Бир ҳурматли олимимиз матбуотда Абдуллани фалончи кашф қилди, деган гапни айтди. Одамлар ҳам жуда ғалати бўлиб кетган-да, ака, кашф қилганмиш... – деди у истеҳзо билан. – Ахир уни сиз билан биз кашф қилдик-ку.

Нега бу гап ҳозир ўртага тушиб қолди? Балки, бояги жиндай хижолтбозликни кўтариш учундир. Ёки бошқа сабаби борми, билмадим-у, аммо бу гапга жуда-жуда жавоб бергим келди:

– Биринчидан, мулла Шукур, инсонга нисбатан “кашф” сўзини ишлатиш хато. Нима, инсон бир техник матоҳмидики, уни кашф қилса! Техника янгиликларимидики, уни кашфиёт деса. Бу бир сўзни ҳис қилолмайдиган мунаққидларнинг ўйлаб топган гапи, – дедим мен бепарвогина. – Иккинчидан, Абдуллани сиз ҳам, мен ҳам кашф қилганимиз йўқ. Уни менинг олдимга сиз олиб келдингиз, мен эсам қўлимдан келган ишни қилдим, шеърларининг чоп этилишига ёрдам бердим. Кўнглини кўтардим. Шу холос! Аслида инсонни яратганнинг ўзи кашф қилган. Бунга парвардигорнинг ўзидан ўзга ҳеч ким қодир эмас!

– Тўғрику-я... – деб чайналди Шукур. – Барибир, алам қилар экан-да, одамга.

– Гапнинг очиғини айтсам, мулла Шукур, у кашф қилдими, бу топдими, масала унда эмас. Гап шундаки, ўша топган одамимиз халқига, миллатига қандай наф келтирганида. Адабиётимиз ривожига қандай ҳисса қўшганида. Бошқа майда-чуйда гаплар бир пул.

Шу ерда мунозарамиз барҳам топди. Шукур ўқилган қўлёзмасини асабий йиғиштириб, папкасига жойлай бошлади.

– Барибир мен буни ёзаман! – деди ўжарлиги тутиб. Ёзди ҳам, ёзганлари уч-тўрт жойда босилди ҳам. Эшитишимга қараганда ўша ёзганлари танлаган асарлари мажмуасининг тўртинчи жилдига ҳам кирибди.

*  *  *

...Мана, азизлар, мулла Шукур ҳақида баъзи билганларимизни сизлар билан баҳам кўрдим. Дунёнинг ўзи шунақа қурилган экан-да. Кечагина орамизда юрган дўстимиз бугун йўқ! У бу дунёга келиб, бекорга яшамади. “Ёш гвардия” нашриётида, “Шарқ юлдузи”, “Гулистон” таҳририятларида ишлади. Сиз билан бизга, миллатига талай-талай ҳикоялар, қиссалар, романлар, драмалар қолдириб кетди. У ёзган асарлар муаллифнинг иккинчи умрига айланиб, тўрт жилдлик китоб ҳолида сиз билан бизнинг қўлимизга тегди. Меҳнатлари ҳукуматимиз томонидан юксак қадрланди. Ҳў боя хотирамизнинг ибтидосида тасвир қилганмиз – таҳририятимиз эшиги олдидаги курсида ийманибгина ўтирган камон қош, тийрак кўз йигитча йиллар ўтиб, Ўзбекистон халқ ёзувчиси деган фахрий унвонга сазовор бўлди, Давлат мукофотининг совриндори. Бу ҳазилакам гап эмас! Энг муҳими, ўз халқининг, ўз миллатининг эътиборини қозонди. Бундан ортиқ тағин нима керак ёзувчи учун? Ҳеч нима!

Илойим жойинг жаннатда бўлсин, укажон!

Носир ФОЗИЛОВ