Тарихга ахборот асри сифатида кирган ХХI юз йиллик интернет журналистикаси вужудга келгани билан ҳам инсоният кечмишида алоҳида босқич бўлди. Блогерлик, фуқаролик журналистикаси, мобиль репортёр каби атамалар муомалага кириб кела бошлади. Журналистика назариясида ҳали уларга тўлиқ таъриф берилмаган. Бугунги кунда ахборотнинг шакл-шамойили ўзгарди. Давлат, амалдор ва таниқли шахслар томонидан тақдим этилаётган баёнотлар, қабул қилинаётган қарорлар ижтимоий тармоқ юзерлари ва журналистларнинг кескин муҳокамасига учрамоқда. Табиийки, қайнаб турган ахборот муҳити камчиликдан холи эмас. Шулардан бири пиар атамаси билан боғлиқ.

Хўш, пиар нима? Инглизча PR (Public Relations), яъни public ‒ омма, relations ‒ алоқа; оммавий алоқалар деган атамага тўғри келади. Алоҳида олинган одамлар ҳам, ижтимоий гуруҳлар ҳам муайян эҳтиёжини қондириш учун робита-муносабатга киришади. Турли ижтимоий қатламлар, сиёсат ва иқтисодиётда ўзаро келишувга шу тариқа йўл топилади. Айни чоқда ўзаро алоқа ва ҳамкорликларда доимо муайян даражада манфаатлараро яширин қарама-қаршилик бўлади.

Пиарнинг мақсад ва вазифаси – ҳукумат ва жамият, ишлаб чиқарувчи, хизмат кўрсатувчи ташкилотлар ва истеъмолчилар ўртасидаги умумий манфаатларни топиб, шулардан келиб чиққан ҳолда тўлиқ ҳаққоний ахборотга асосланган алоқаларни ўрнатиш, ўртадаги англашилмовчилик ва тушунмовчиликларни бартараф этишдан иборат.

Кичик ижтимоий уюшма бўлган оилада ҳам баъзан англашилмовчиликлар бўлиб туради. Жамиятда ва бизнесда эса оиладагига ўхшаш муносабатлар тушунчаси кенгаяди, ўзаро муносабатлар чегараланади. Бу эса ҳамкорлик ва келишувни қийинлаштиради. Ўзаро узвий алоқаларни тиклаш учун пиар ходимлари ишонтиришнинг замонавий методларини қўллайди.

1948 йилда Буюк Британияда Пиар институти (IPR) ташкил этилган ва шу йили Public Relations фаолияти бўйича илк тавсиф қабул қилиниб, 1987 йилда унга ўзгартишлар киритилган: “Пиарнинг фаолият доираси ташкилотлар ва улар билан омма ўртасидаги хайрихоҳ муносабатлар ташкил этилишини қувватлаб, уларни режалаштириш ҳамда амалга ошириш учун ҳаракат қилишдан иборат” (Почепцов Г. Паблик рилейшнз для профессионалов. Издание 6-е, дополненное. Москва, “Рефл-бук”, 2005. Стр. 17. Мақоладаги кейинги кўчирмалар шу манбадан олинган).

Мехико шаҳрида қабул қилинган (1978), cоҳа бўйича 30 дан ортиқ миллий ва ҳудудий ассоциациялар томонидан тан олинган, энг оммалашган таъриф қуйидагича: Public Relations амалиёти ижодий ва ижтимоий-илмий хусусиятига эга бўлиб, ташкилотлар раҳбарига натижаларни олдиндан кўриб, режалаштирилган дастурларни амалга оширишда ташкилот ва омма манфаатига мос келадиган тавсияларни беришдан иборат. АҚШдаги “Public Relations” жамиятининг (PRSA) расмий таърифи эса бундай: “Public Relations – ўта самарали қарорларни қабул қилишда, вазифаларни амалга оширишда, турли гуруҳлар ҳамда ташкилотларнинг ўзаро ҳамжиҳатлигига ҳисса қўшишда бизнинг мураккаб плюралистик жамиятимизга ёрдам беради”.

Бу борада тилга тушган йирик олимлардан бири Сэм Блэк эса: “Public Relations – фаолият доираси ички муҳит воситасида хайрихоҳ муносабатлар ҳамда ўзаро ишончга асосланган тўлиқ ахборот уйғунлигига эришиш санъатидир” дейди.

Мазкур тизим кенг кўламдаги фаолиятга эга бўлган оммавий муассасалар, масалан, корхоналар, касаба уюшмалари, ҳукумат агентликлари, турли фондлар, таълим ҳамда диний жамиятларга хизмат қилади. Ўз мақсадига етишда бу ташкилотлар турли аудиториялар ёки умумий гуруҳлар, шунингдек, жамият аъзолари, истеъмолчилар, маҳаллий гуруҳлар, акционерлар ва бошқа корхоналар ҳамда ижтимоий жамият билан самарали алоқа боғлаши лозим. Public Relations ҳаққоний ахборотга асосланган узвий муносабат ўрнатиб, бу муносабат давомийлигини таъминлайди.

Маълум ташкилот ёки шахс ҳақида омма орасида ёлғон, нотўғри маълумот тарқатиб шов-шув қилиш, салбий таассурот уйғотиш; ўз-ўзини реклама қилиш, фактларни бузиб, маълум мақсадда ахборот бериш кабилар Public Relations бўлолмайди. Бинобарин, пиарни тарғибот, ўз­ўзини маркетинг қилиш каби ёндош-ўхшаш тушунчалардан фарқлаш лозим.

Спартак Бегловнинг “Ташқи сиёсат тарғиботи” китобида “оқ, кулранг ва қора тарғиботлар” ҳақида сўз бориб, оқ тарғиботда ҳаққоний, кулрангда қоришиқ ва қорада ёлғондан иборат маълумотлар берилиши айтилади. Йозеф Геббельсга кўра, тарғибот – “сиёсатнинг қуроли бўлиб, жамиятни назорат қилувчи куч. Тарғиботнинг вазифаси ишонтиришдангина иборат бўлмай, амалда унинг фаолияти эргашувчиларни жалб этиб, сафда ушлаб туришга қаратилган. Тарғиботнинг вазифаси ‒ инсон фаолиятининг барча жабҳаларини қамраб олиб, одамлар дунёқарашига таъсир кўрсатишдан иборат”. Тарғиботда маънавият ва ахлоқ аҳамиятсиз бўлиб, у бир шахсни илоҳийлаштириш учун тимсол, қиёфа, образ яратиш ва жимжимадор нутқлар орқали ишонтириш билан шуғулланади. Нидерландиянинг Утрехт университети профессори Анна ван дер Мейден тарғибот билан пиарни қуйидагича фарқлаш кераклигини айтади: “Пиарнинг мақсади келишувга эришиш бўлса, тарғиботники эса ҳаракатни шакклантириш. Пиар ҳаққоний диалог ўрнатиш йўлидан бориб, унинг методлари тўлиқ ошкораликка асосланса, тарғибот, кези келса, фактларни беркитади”.

Ўзини маркетинг қилиш биз учун янги тушунча бўлиб, шахсий қобилият, кўникма ва хатти-ҳаракатини мақсадли равишда ўзига фойда келтирадиган шаклда тақдим қилишдир. Замонавий дунёда ҳамма нарса, ҳатто ғоялар ҳам, меҳнат бозоридаги юқори рақобат шароитида одам ҳам товарга айланишидан келиб чиқилса, ўз-ўзини маркетинг бозор шароитида ҳар бир кишидан яратувчиликни, ўз иш кучининг сотувчиси бўлишни тақозо этиши аёнлашади. Одам ўзининг профессионаллар ва ишбилармонлар доирасида танилишини ва мижозлар учун “бренд”га айланишини хоҳлайди. Сўнгги йиллар ичида меҳнат бозорида вазият тубдан ўзгарди ‒ ҳар қандай шароитда иш топишни истаган ва энг кам иш ҳақи миқдорига рози бўлганлар ўрнини мутахассислар эгаллади.

Ҳозирда пиар атамасини билар-билмас қўллаш амалиёти кучайгандек. Асл моҳиятга зид ёндашув эса ҳар қандай тушунча, атама моҳиятини хиралаштиради; жамият аъзолари, айниқса, ёш авлод тасаввурида нотўғри фикрлар шаклланишига сабаб бўлади. Демак, оммавий ахборот воситаларида сўз ёки тушунчанинг моҳиятга зид қўлланишидан эҳтиёт бўлиш зарур.

Шоҳрух ҚОСИМ,

ЎзМУ журналистика

факультети ўқитувчиси

“Tafakkur” журнали, 2020 йил 3-сон.

“Пиар нима?” мақоласи