“Бахши” сўзини ҳозирда икки маънода қўллаймиз: 1. Халқ достонларини куйловчи шоир, оқин; 2. Дуолар ўқиб, дам солиб, ирим-сирим билан даволовчи табиб” (Ўзбек тилининг изоҳли луғати. I. 1981. 8-6ет). Бу сўз юқоридаги таърифгача қанча эврилишларни босиб ўтган, келинг, бир бошдан бошлаймиз:

Бҳикшу – тиланчи

Буддавийлик инончида диний ходим, монахга нисбатан – “бҳикшу” (“bhikşu”) дейилади, лекин бу сўзнинг санскрит тилидаги илк луғавий маъноси: “тиланчи”, “гадой”, “хайр-эҳсон тиловчи”, “дарвеш”дир, таъбир жоиз бўлса, мазкур амални буддавийлик асосчиси – Буддадан қолган “суннат” дейиш мумкин, чунки ҳукмрон оилада туғилган шаҳзода (Сиддҳартҳа Гаутама Шакямуни) шоҳона ҳаётдан воз кечиб, руҳоний ҳаёт учун тиланчилик, дарвешликни танлайди ва санскрит тилида “уйғонган, идрок этган, Ҳаққа эришган” каби маъноларни билдирувчи – “будда” (“буддҳа”) унвонини олади. Буддавийлик Шарқ томон ёйилган сари “бҳикшу” сўзи ҳам тилдан тилга кўчиб, бошқа тилларга ўзлашган. Дейлик, хитойликлар бу сўзни ўз тилларига мослаб – “böshi” ёки “baḡši” шаклида қабул қилган ва у – “монах”, “устоз”, “муршид” каби маъноларни англатган.

“Бахши”нинг туркларга ўтиши

Азалдан қўшни, доимий алоқада бўлган қадимги турклар Хитойда давлат дини мақомида бўлган буддавийликдан яхши хабардор эдилар. Эрамизнинг VI юзйиллигида майдонга келган Кўктурклар ёки Биринчи Турк хоқонлигининг учинчи хоқони – Муқан Қаған (553-572) сиёсий мақсадни кўзлаб – хоқонликнинг Сариқ денгиздан Қора денгизгача чўзилган улкан ҳудудида яшовчи кўпмиллатли тобе халқларни бирлаштиришда буддавийликдан ҳам фойдаланишни режалайди (Қолаверса, ундан олдинги Жужанлар хоқонлигида ҳам (330-555) буддавийлик асосий динлардан бири эди). Муқан Қағандан кейин ҳокимиятга келган унинг укаси – Таспар Қаған (572-581) даврида эса янада кўпроқ эътибор берилади, хоқоннинг ўзи 574 йили буддавийликни расман қабул қилади. Хоқон қароргоҳида гандҳаралик будда руҳонийси Жинагупта бошчилигида Хитойдан, Сўғддан қочиб келган буддавий руҳонийлардан иборат марказ ташкил этилиб, улар томонидан буддавийликка оид баъзи сутраларни қадимги турк тилига таржима қилиш ишлари бошлаб юборилади. Бунинг учун эса, америкалик тарихчи А.Бёрзинга кўра, турк тилига мослаштирилган сўғд ёзувидан фойдаланилган. Орадан юз йил ўтиб Биринчи Турк хоқонлиги инқирозидан хулоса чиқарган Иккинчи – Ғарбий Турк хоқонлиги сўзчиси Тунюқуқ туркларни буддавийликдан узоқлашиб, Тангрига қайтишга даъват этади.

Хуллас, “бурхан” (“бурқан” – “Будда”), “тўйин” (“буддавий монах”), “бақши” (“монах”, сўнгроқ – “устоз, мураббий, муаллим, котиб”) каби сўзлар кўктурклар, кейинчалик уйғурлар буддавийликка ихлос қўйган ўша даврларда тилимизга ўзлашди.

Туркона буддавийлик

Сўзимиз “бахши” ҳақида-ю, аммо шу ўринда яна бир нуқтага ойдинлик киритиб ўтмасак бўлмайди. Хўш, буддавийлик турк хоқонларини нимаси билан ўзига жалб қилди? Гап шундаки, қадимги турклар ва мўғулларнинг аждодлари Тангрига сиғинишар, шу билан бирга, уларнинг турмушида қамчилик, яъни шаманлик амалиёти муҳим ўрин тутарди. Шунингдек, хоқонлик ҳудудида зардуштийлик, монийлик каби инончлар бор эди. Аммо бу инончлардан сиёсий мақсадда фойдаланиб бўлмасди. Шу боис Муқан Қаған ва Таспар Қаған учун синалган Хитой тажрибаси, яъни у ерда буддавийликнинг сиёсий бошқарувдаги ўрни, халқнинг монахларга нисбатан чексиз ҳурмати жозибадор туюлди ва бу жиҳатлар улкан хоқонлик ҳудудида ҳам бошқаришнинг қулай омили бўлиб кўринди. Маълумки, буддавийлик ҳамма жойда бир хил эмас, дейлик, Тибетдаги буддавийлик Хитойдагидан фарқли, япон ёки қуриёликларда ўзгача ва ҳоказо. Турк хоқонлари Хитойга мафкуравий жиҳатдан тобе бўлиб қолмаслик учун буддавийликнинг Сўғд, Тоҳаристондаги монийлик ва зардуштийлик таъсирида шаклланган кўринишини танлайди, айни пайтда, унга туркларнинг азалий эътиқодлари: тангричилик ва қамчилик ҳам сингиб кетади.

Турфандан топилган бир ҳужжатда шундай сўзлар бор: “Бақшылығ бурхан тäңрi тўғтуңуз”. Маъноси: “(Сиз) Будда тангридан устоз, мураббий бўлиб туғилдингиз”. Бу ерда “бақши” сўзи – “устоз, муршид” маъносида, шунингдек, “бурхан тäңрi” деганда – Будда (бурхан) шахси – Тангрига тенглаштириляпти. Буддавийликка оид бошқа бир манба – “Алтун Йаруқ”да эса қадимги турк мифологиясидаги ерости худоси – Эрликхан (“Ärklig qan” – “Эрклиг қан”) образи ҳам бор. Яъни, туркона буддавийлик зардуштийлик ва монийлик таъсирида шаклланган, айни пайтда, туркларнинг азалий инончлари: тангричилик ва қамчилик пойдевори устида қурилган эди.

Бахши – котиб

Иккинчи Турк хоқонлигида буддавийликдан воз кечилди, аммо Шарқда Хитой билан яқин муносабатда бўлган Уйғур хоқонлигида мазкур дин кейинги асрларда ҳам яшаб қолди. VIII асрда сўғд ёзуви асосида уйғур хати яратилди, кўпгина буддавийликка оид манбалар асосан хитой тили, қисман бошқа тиллардан турк-уйғур тилига ўгирилди. Юқорида айтилганидек, “бақши” деганда дастлаб буддавий руҳоний, монах тушунилган бўлиб, уларнинг асосий вазифаларидан бири – диний адабиётларни кўчириш, яъни котиблик эди. Шу боис кейинчалик ҳам уйғур хатида битувчи котибларга нисбатан, гарчи уларнинг буддавийликка алоқаси бўлмаса-да, “бахши” дейиш удум бўлиб қолган. Атоқли олим Қосимжон Содиқов ўзининг “Эски ўзбек ёзма адабий тили” китобида “бахши” сўзининг Қорахонийлар ва ундан кейинги даврларда ҳам “котиб” маъносида кенг ишлатилганини атрофлича таҳлил қилади. Олимга кўра, Темур даврида ҳам уйғур хатида битувчи котиблар отига “бахши” унвони қўшилиб, мисол учун: “Зайнулобиддин бахши”, “Абдураззоқ бахши” қабилида айтилган ва нафақат Марказий Осиё, балки Олтин Ўрда, ҳатто Қирим хонлигида ҳам “котиб” маъносида “бахши” қўлланилган. Шунингдек, кейинчалик Бухоро амирлигида “қурилиш учун белгиланган маблағларнинг ҳисоб-китобини юритувчи лавозимли киши”га нисбатан ҳам “бахши” дейилган (ЎТИЛ. I. М. 1981. 86-бет).

Бахши – эмчи

“Бобурнома”да қизиқ бир воқеа ҳикоя қилинади: ёш Бобур оёғидан яраланганда хон тоғасини даволаш учун мўғул жарроҳини жўнатади: “Ярамни боққали Атика бахши отлиқ мўғул жарроҳини йиборибтурлар. Мўғул эли жарроҳни ҳам “бахши” дер. Жарроҳликда бисёр ҳозиқ эди” (Б. “Шарқ”. 2002. 94)”. Бу ерда биз учун муҳим икки сўз бор: “боққали” ва “бахши”. Аммо бу “табиб-бахши”нинг буддавийликка алоқаси йўқ, балки унинг илдизлари юқорида зикр этилган қамчилик, яъни шаманликка бориб тақалади. Шаманликнинг бошқа эътиқодлардан фарқи – қам ёки шаман ўтиб кетган аждодларнинг руҳлари ғайритабиий кучлар билан алоқага киришади, деб ишонилган. Қам фол кўриш, касални даволаш, башорат қилиш ёки бошқа амалларни бажариш учун чилдирма (даф), қамчи, чанқовуз, ханжар ва шу каби бошқа воситалардан фойдаланиб, турли овозлар чиқариб, дуолар ўқиб, рақсга ўхшаш муайян ҳаракатлар қилиб жазава (экстаз) ҳолатига тушган. Ўтганлар руҳига қурбонлик қилинган ва қам унинг қони билан маросимда фойдаланадиган жиҳозларини қонлаган. Қамнинг бу муолажасига нисбатан “қамламоқ” дейилган (“қам қамлади”. Бу сўз рус тилига ҳам “камланье” шаклида “шаманлик қилмоқ” маъносида ўтган).

Мутахассисларга кўра, шаманлик энг қадимги инончлардан бўлиб, у дин эмас, балки кўпроқ фолбинлик, афсунгарликка яқин амалиётдир. “Девону луғотит-турк”да “қам” сўзи икки ўринда учрайди, бир ўринда: “қам – фусунгар, коҳин” деб изоҳланган (Туркча таржимада Басим Аталай: “kȃhin, şaman” деб ўгирган. DLT. III. Ankara. 1986. 157-bet). Бошқа ўринда: “қам арваш арвадi – қам авраш сўзлар билан авради” мисоли келтирилган (ДЛТ. I. 1960. 280).

Хўш, “қам” қандай қилиб “бахши”га айланиб қолди? Дейлик, буддавийлар учун бақши ёки тўйин, яъни монах қандай мавқега эга бўлса, қамчилик, шаманликка эътиқод қўйган халқлар наздида қам ёки шаман ҳам шундай мавқеда эди. Яъни, қадимги турклар буддавийлик таъсирида бўлган ўша даврларда Будда – Тангри деб талқин этилгани сингари, маҳаллий “руҳонийлар” бўлмиш қамларга нисбатан ҳам “бахши” номини қўллаш секин-аста муомалага кирди.

Яна “Бобурнома”га қайтамиз: “Ярамни боққали Атика бахши отлиқ мўғул жарроҳини йиборибтурлар”. Қизиғи шундаки, табиб-бахшининг даволаш муолажасига нисбатан алоҳида феъл – “боқмоқ” ишлатилади: “Бахши касални боқди” (қозоқча: “кесел бағу”). Умуман, қадимги туркийда табиб маъносида бир неча сўз бўлган, шулардан бири – “эмчи”, бу ҳақда “Девону луғотит-турк”да “эм” сўзи изоҳида шундай дейилади: “ӭм – эм, даво, дори; “даволовчи”га – “ӭмчi” дейилиши шундандир” (ДЛТ. I. 1960. 74). “Эмчи” ҳозирги тилимиздаги “шифокор”, “врач”га тўғри келади ва бу сўз билан “эмламоқ” феъли қўлланилган: “эмчи эмлади”. Қадимги туркийда яна бир тиббиётга оид касб номи – “ўтачи”, “ўт” – ҳозирги тилимиздаги “ўт, гиёҳ”, яъни турли шифобахш ўтлардан тайёрланган дорилар билан даволовчи табибга нисбатан – “ўтачи” дейилган. “Девон”да “ўт” сўзига шундай изоҳ берилади: “от – дори, даво; “ўт iчтiм” – “дори ичдим”; “табиб” маъносидаги “отачi” – шу сўздан” (ДЛТ. I. 1960. 71) “Ўтачи” сўзи билан бирга “даволади” маъносидаги “ўталади” феъли ишлатилган: “ўтачи ўталади”.

Бахши – қушноч

Хуллас, илгари турк, мўғул халқларида “қам”, тунгус-манжур халқларида “шами” (“шам+ан”) деб аталадиган қадим инонч вакиллари кейинчалик ўзбекларда “бахши”, қозоқларда “бақсы”, қирғизларда: “бақшы” аталадиган бўлди. Ўзбекистоннинг жанубий вилоятларида яшовчи катта авлод вакиллари, айниқса, бахши, қушноч, эмчилар ҳақида яхши тасаввурга эга. Қизиғи шундаки, Ўзбекистондаги қушноч-бахшилар амалиётида, айтайлик шимолдаги қамлардан фарқли ўлароқ, зардуштийлик, ҳатто Исломнинг ҳам таъсири сезилади. Дейлик, уларнинг айтувларида парилар, чилтон пари, девлар, жинлар, фаришталар тилга олинади, чироқ ёқилади, момолардан ёрдам сўралади. Бахшилар касални боқишда асосан доира (даф), қамчидан фойдаланади, касалнинг бошига рўмол ёпиб қўйилади, бахши қандайдир сўзларни хиргойи қилиб, доира чалиб жазава ҳолатига туша бошлайди, кейин касал атрофини айланиб рақсга ўхшаган ҳаракатлар қилади, қамчиси билан касални вақти-вақти билан уриб, куф-суф қилиб туради. Қушноч ва эмчиларнинг амалиёти эса бундан бироз фарқли.

Бахши – оқин

Ниҳоят, халқ достонлари ижрочилари ҳам ўзбек ва туркманларда “бахши” деб аталади (туркманча: “bagşy”). Уларга нисбатан, шунингдек, ўзбекларда: “шоир”, “оқин”; қозоқларда; “ақын”, “жырау”, “жыршы”; қирғизларда: “ақын”, “ырчы”; озарбoйжон ва туркларда: “аşiq” ишлатилади. Хўш, нега бизда халқ шоирлари ҳам “бахши” номини олди? Бунинг сабаби, бизнингча, аввало уларнинг туғма истеъдодлари, илҳоми, қолаверса, юқорида тилга олинган қам ва эмчи-бахшилар билан муштарак фазилатларга эга эканликлари билан изоҳланади. Айтайлик, қам ва эмчи-бахшилар – “орқадор”, яъни орқасида ғайритабиий кучлар туради, деб ишонилган, жазава (экстаз) ҳолатига тушганда мусиқа асбоби, турли воситалардан фойдаланишган. Достончи бахшилар ҳам ижро жараёнида муайян ҳолатга тушиб, минглаб сатрларни ёддан ёки ўша ернинг ўзидаёқ тўқиб мусиқа асбоби воситасида куйлашади. Шу каби ўхшаш жиҳатлардан келиб чиқиб халқ тилида достончи-шоирлар ҳам “бахши” деб аталиб кетган.

Абдувоҳид ҲАЙИТ,

Oyina.uz