Бундан минг – бир ярим минг йил олдин ҳам юзлаб уруғларни ўз ичига олган эски турк жамиятида хотин-қизларнинг ўрни  бўлакча бўлган. Хитой йилномалари, суғдий, бақтрий, юнон, арман, араб ва форс тилли ёзма манбаларда “турк хотин-қизлари жамиятда бошқа элларга қараганда анча эркин” бўлгани келтирилган. Турк “хотун” – маликалари бошқарувда қатнашиб, “хоқон” ўз ўрнида бўлмай, овга ё бўлмаса, савашга кетган чоғларда унинг ўрнига давлатни бошқарган ва элчиларни қабул қилган. Мисол сифатида Хун салтанати (мил.олд. III – мил. III юзйилликлар), Хионийлар, Кидарийлар ва Эфталийлар (IV – VI юзйилликлар), Турк хоқонлиги (552–744) бошқарувида аёлларнинг ўрнини келтириш мумкин. Ҳолбуки, ўша кезларда айрим эл-улусларда хотин-қизлар эрки анчагина чекланган бўлиб, бу тутум бир неча юз йиллар бўйи сақланиб қолган.

Ўз диндошлари бўлмиш араб ва форслардан фарқли ўлароқ мусулмон турклар жамиятида ҳам хотин-қизларнинг ўз эркига эга бўлганликлари Салжуқийлар (1038–1308), Хоразмшоҳ-Ануштегинийлар (1097–1231) бошқарувидаги Туркон хотунлар ўрнагида кўзга ташланади. Ҳиндистондаги туркий сулоладан чиққан, Элтутмишнинг қизи Султон Розия (1236–1240), Миср турк мамлуклари бошқарувчиси Шажар ад-Дур (1250) ва бошқалар туркий хотин-қизларнинг довруғини ёт элларда тарқата олган эдилар.

Туркий аёллар жамият бошқарувида, савашу урушларда ютуқларга эришиши ўз-ўзидан бўлмай, асрлар бўйи турк эл-улусларида хотин-қизларнинг ўзига хос тутган ўрни билан боғлиқ эди. Хитой йилномаларида Турк хоқонлиги ёшлари тўғрисида қуйидагича маълумотлар келтирилган: “Айтишларича‚ қиз‚ йигит оғочлик‚ ўтлоқ ерларда (турли) ўйин ўйнашади. Ёш-яланглар, ўғил-қизлар ичига қил тўлдирилган тўплар билан оёқ тўпи ўйнайдилар” (Це­фу Юан­куи) [Taşağıl 2003:  98, 113]. Ўрхун-Энасой битиктошлари орасида ўнлаб эсдалик тошларининг хотин-қизларга атаб ўрнатилгани, Кул тегин ва Билга хоқон битиктошларида эса “(фаришта) Умайдек онам Эл-билга хотун қут (толеи)га иним Кул тегин эр-йигит бўлиб етишди” деб урғуланиши эски турклар жамиятида эркаклар ва хотин-қизлар тенг бўлганидан дарак беради.

Эски туркча ёзма асарларда хотин-қизлар билан боғлиқ кўплаб сўз, атама ва отасўзи (мақоллар) учраб, уларга таяниб, аёлларнинг жамиятдаги ўрни қандай бўлганини кўз олдимизга келтира оламиз. Маҳмуд Кошғарий “Девону луғатит турк”да келтириб ўтган юзлаб билгилар бу масалани янада ёрқинроқ тушуниб етишимизга ёрдам беради. Биламизки, аёлларнинг ўрни қандай бўлганини белгилашда ўша жамиятда уларга нисбатан қўлланилган сўз ва иборалар, хотин-қизлар кийган кийим-кечакларнинг турли-туманлиги, уларнинг гўзалликка интилишлари-ю, ясан-тусан, безак воситалари, бу масалада эркакларнинг тутуми қандай бўлганини аниқлаш керак бўлади.  Қуйида “Девон”да ўрин олган хотин-қизлар пардоз-андози, кийим-кечакларининг айрим турлари билан боғлиқ сўзларга тўхталиб ўтамиз:

1.                 “энглик – хотинлар юзларига (ёноқларига) суртадиган пушти қизил ранг, упа-элик” [Кошғарий 1960: 138]. Туркий тиллар орасида кўпроқ ўзбек тилида сақланиб қолган “упа-элик” қўш сўзининг “элик”и бундан минг йиллар олдин “энглик” деб қўлланилган бўлиб, бу сўз эски туркчадаги “энг” (äŋ) “юз, бет” сўзига бориб тақалади, чамаси.

2.                 “убу – упа” [Кошғарий 1960: 114]. Шу ўринда айтиб ўтиш керак, бир неча туркий тилларда шу кўринишда сақланиб қолган бу сўз ўринда айрим туркий тилларда кўпинча “пудра” (Онадўли ва Озарбойжон турклари), “унтақ” (қозоқ) сўзлари ишлатилади. Ўзбек тилида “убу – упа” сўзи айрича учраши билан бирга, “энглик”нинг “элик” кўриниши “упа-элик” қўшма сўзи ўрнагида сақланиб қолгани қизиқ.

3.                 “киршäн – қўрғошин упа” [Кошғарий 1960: 410]. Онадўли туркларида “киршан” кўринишида шу маънода сақланган мазкур сўз ўзбек тилида эскирган сўз, атоқли от – Киршан “бўронли, бўрон – тузонли куни туғилган бола” англамида онда-сонда учраб қолади [Бегматов 2007: 186].

4.                 “бўдуғ – бўёқ”. “Ўдлак қаритмишқа бўдуғ талиқмас – замона қаритганда бўёқ бўяш айб қилинмайди” [Кошғарий 1963, II: 352]. Ушбу отасўзини келтириш орқали Кошғарий туркийлар жамиятида хотин-қизлар бўяниб, ясан-тусан қилишлари, киши қариб, қартайиб қолганда ҳам бўянишга интилиши табиий эканини таъкидлайди.

5.                 “бўз мунчуқ – хотинлар тақадиган бир хил мунчоқ” [Кошғарий 1963, III: 133]. Онадўли ва Озарбойжон туркларида “бўнжуқ” кўринишида учрайдиган бу сўз ўзбек ва уйғур тилларида “мунчоқ”, қирғизчада “мўнчуқ”, қозоқ ва қорақалпоқ тилларида “мўншақ”, татарчада “мўнчек” кўринишларида сақланиб қолган.

6.                 “кимсäн – дўппи ва қалпоқларга ишлатиладиган, тақиладиган юпқа, олтин гирдаклари”  [Кошғарий 1960: 410; DLT 2014: 190]. Бу сўз туркий тилларнинг кўпчилигида деярли сақланиб қолмаган. Ўзбек тилидаги атоқли от – Кимсан. Э.Бегматовга кўра, Кисан чамаси, “нодир бола. Олтин билан зийнатланган, чиройли, гузал ёки, “кимсан узи”, яъни яшайдиган (умри узок,) боламисан маъносида”дир [Бегматов 2007: 186].

7.                 “дидим – никоҳ кечаси келинларга кийдириладиган тож (Қимматбаҳо тошлар ўрнатилган бош кийим)” [Кошғарий 1960: 378]. Юнонча “диадема” сўзидан ўздлаштирилган бу сўз бундан минг йилча олдин ҳам эски туркларда қўлланилган.

8.                 “ич қур – хотинларнинг қўлтиқ остига тақадиган зийнат буюми” [Кошғарий 1960: 314; DLT 2014: 16]. Ўзбек тилининг Хоразм тармоғида “ичқир – хотинларнинг иштон боғичи англамида ишлатилади [ЎХШЛ 1971: 123].

9.                 “йиплади. Урағут йузин йиплади – хотин юзининг тукларини ип билан тердирди” [Кошғарий 1963, III: 322]. Бу одат бугунги кунгача сақланиб қолган бўлиб, ўзбек хотин-қизлари орасида юз тукларини “иплаш”, “ип билан тердириш” деган сўзлар қўлланилади.

10.            “ўŋик – эчки юнгидан қилинадиган ясама соч”. Ўŋик йўргайак “улама соч” [Кошғарий 1960: 154]. Бундан кўринадики, минг йилча олдин ҳам туркий эл-улусларда хотин-қизлар тўкилаверган сочларини улама тақиш орқали бенуқсон кўрсатишга тиришганлар.

11.            “кезлик – хотинларнинг кийимларига тақиб, ўзлари билан олиб юрадиган кичкина пичоқчаси” [Кошғарий 1960: 443]. Ўзбек тилининг айрим шеваларида “гезлик – болалар пичоқчаси” англамида учрайдиган бу сўз бундан минг йилча олдин хотин-қизлар томонидан ишлатилгани қизиқ. Чамаси, кезликни ипларни кесиш, мева-чеваларни арчишда қўллаган бўлсалар керак.

12.            “киз – мушк қутичаси, тахт, сандиқ, чамадон ва бошқалар. Киздаги киз йипар – мушк қутичаси сандиқда сақланиб қолади. Бу мақол хотинлар оғзининг ҳидини мушкка ўхшатилган вақтда қўлланилади” [Кошғарий 1960: 316].

13.            “керим – гулли парда, гул чойшаб. Там керими – зийнат учун деворларга тутиладиган нарса, кирпеч” [Кошғарий 1960: 378].

14.            “парту – яхтак, бир қаватли устки кийим, партуқ” [Кошғарий 1960: 393]. “Девону луғатит турк”ни ўзбекчага ўгирган С.Муталлибов Шайх Сулаймон сўзлигида “партуқ” деган сўз борлигига урғу беради. Чамаси, кўпгина тилларда кенг тарқалган “фартук” негизи бу сўзга бориб тақалади.

15.            “букум: букум этук – хотинлар киядиган этик, махси (ўғузча). Ўғузлардан бошқалар mükim, mükin дейдилар” [ДЛТ 1960: 376; DLT 2014: 170]. Ўзбек тилининг изоҳли луғатида “мўкки – шевада хом теридан тикиладиган қўнжи калта оёқ кийими” деб очиқланган [ЎТИЛ 2006: 667].

Демак, келтириб ўтилган бу билгилар эски турк элларида хотин-қизларнинг турмуш йўсини қандай кечгани, кийим-кечакларию тақинчоқлари қай кўринишда бўлгани, уларнинг ясан-тусанларида нималар қўлланилгани каби масалаларни ойдинлатишга хизмат қилади. Бу эса турк эл-улуслари билан қўни-қўшни, аралаш яшаб, туркийлар жамиятида аёллар анча эркин эканига урғу берган турли муаллифларнинг қайдлари тўғри эканини кўрсатади.

“Девону луғатит турк”да аслида бу масалалар билан боғлиқ яна кўплаб сўз ва атамалар учрайди. Уларни бошқа ёзма манбалар билан солиштириш орқали эски турк жамиятида хотин-қизларнинг ўрнини янада теранроқ аниқлаш мумкин.

Ғайбулла БОБОЁР,

тарих фанлари доктори, профессор