Тангричилик динини ўрганиш жараёнида бир ҳолат қизиқтириб келарди. Нега бу динда Тангри, Умай, Қудай, Улкан, Ерлик каби теонимлар сақлангану, пайғамбарлар, фаришталар, азиз-авлиёлар каби диний атамалар ҳақида маълумотлар тилга олинмайди? Ёки улар унутилганми?

***

Қадимда туркий тиллар муштарак лексикага эга бўлган. Аммо сўнги бир ярим минг йиллик давомида туркий халқлар мафкуравий, диний ва сиёсий сабабларга кўра бир-биридан бегоналашиб борган. Унга қадар лексикадаги фарқлар фақат шаклий кўринишда бўлиб, бу халқларнинг бир-бирини тушуниши учун монелик қилмаган. Аммо, четдан сўзларнинг ўзлашиши билан лексик таркиб ўзгариб, тиллар бир-бирига бегоналашиб борган. Лексиканинг ўзгаришига дин кўпроқ таъсир қилган. Чунки, дин – таълимот. Бугунги кунда туркий халқларнинг диний-мафкуравий манзарасини кўздан кечирсангиз, унинг қанчалик мураккаб тузилмага эгалигини кўрасиз. Жами 30 тан ортиқ туркий халқларнинг йигирмадан кўпи ислом динига эътиқод қилади. Мусулмон туркийлари орасида шиалик, суннийлик ёки бошқа турли мазҳабларга кўра фарқланишлар ҳам бор. Қарайим, қиримчақ халқлари яҳудийлик, чувашлар, гагаузлар, кряшен татарлари насронийлик динида. Сариқ уйғурлар, тарбағатай қирғизлари, саларларнинг бир қисми буддавийлик динида. Олтой, хакас, якут(саха) ва яна бир нечта шимол халқлари эса қадимги тангричиликни сақлаб қолишган. Жанубий Эрон озарбойжонлари орасида зардуштийлар ҳам бор. Шундай экан, уларнинг маданияти ва тилини ягона призма остида ўрганиш мумкин эмас. Аммо, лексикани тарихий-қиёсий таҳлил қилиш ва мазмунини яхлит холда мулоҳазага тортиш ишончли хулосалар чиқаришга имкон яратади. Инчунин, қадимги теономик яъни диний лексик қатлам кўпинча янги динлардаги маънодошлари билан синонимик қаторлар ҳосил қилади ва уларни фақат қиёсий солиштириш орқалигина муайян ҳосилаларни олиш мумкин. Шу ўринда таҳлилларга киришамиз…

Аллоҳ сўзи

Аллоҳ (الله‎) сўзи арабийдир. У арабча «илоҳ» сўзига ал аниқлик артиклининг қўшилиши орқали ҳосил бўлган ва «аниқ мавжуд бўлган, борлиги инкор этилмайдиган илоҳ» маъносида қўлланилади. Бу сўз қадимги яҳудийчада ва оромийчада, хусусан Таврот ва Инжилда ҳам Элоҳим (אֱלֹהִים)[1] шаклида ишлатилган. Туркий тилда Аллоҳ маъносида Тангри сўзи қўлланилган. Айни сўз туркий тилларда параллель қўлланилиши ҳам кузатилади: Алло-Таоло – Тангри таоло.

Шу ўринда қизиқарли бир мисол, қарайим турклари гарчи яҳудийлик динида бўлсада, худога бошқа яҳудийлар каби Элоҳ эмас, балки айнан мусулмонлар каби Аллоҳ деб мурожаат қилишади. Аммо, уларнинг луғатларида, шунингдек намозлар ва дуолар тўплами – «Қарайим ибодатномаси»да ҳам Тангри сўзи сақланган:

Сенсин Тенгримиз[2].

‏Тангри(теŋри) сўзи фақат туркийлар эмас, балки барча олтой халқлари лексикасида, жумладан, мўғул тилида тънгри[а], тунгус-манжур тилида Тенгри, япон тилида Тен( 天 ), хитой тилида Тян (天) шаклида сақланган. Қадимги туркий ёзувларда Тангри «Кўк Тангри» деб ёзилган. Бундан англашиладики, Кўк яъни осмон Тангрининг макони саналган. ХХ аср ҳам яҳудийлик, насронийлик, ислом ва бошқа динларини қабул қилган туркийлар Тангри ёки «Кўк Тангри» номини асосий худога нисбатан қўллаб келишган. Аммо, 2000 йиллардан кейин қадимги тангричилик динини қайта тиклашга уринишлар фонида мусулмон уламолари бу сўзни Аллоҳ маъносида қўлламасликни афзал била бошлашди. Хусусан, Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуфнинг «Тафсири Ҳилол»ида ҳам Тангри ва Худо сўзлари қўлланилмаган.

Роҳман, Роҳийм, Холиқ, Қодир, Бориʼ, Молик, Ҳакам, Муҳъйи

Аллоҳнинг бошқа сифатлари Роҳман, Роҳийм, Холиқ, Қодир, Бориʼ, Молик, Ҳакам, Муҳъйи каби сўзларнинг маънолари яҳудий ва насроний туркларининг манбаларида учрамайди. Фақат биргина қиримчақ тилида ушбу сўзлар ишлатилган ва бу қирим-татар тилининг Қиримдаги доминантлиги сабаб ўзлашиб қолган. Қиримчақлар ҳам бошқа яҳудийлар қатори худони Яхве, Адонай, Элоҳим, Чевоат каби номлар билан аташган. Аммо, қизиқарлиси қиримчақлар диний лексикада бу сўзларнинг туркийсини ҳам қўллашган. Тангри, Хон, Бий, Бег, Яратқан, Яратучи, Юлувчи, Беривчи каби туркий эпитетлар фаол қўлланилган:

Сенсин Тенгримиз.

Сенсин Бийимиз.

Сенсин Ханымыз.

Сенсин Юлувчымыз.

Сенсин Ярылғашчымыз[3].

Айниқса, насронийлик манбаларида, хусусан «Қуманлар қомуси», арман-қипчоқларининг «Торе битиги», «Алғиш Битиги», «Забур», «Ибодат тартиблари», «Дуолар тўпламлари», «Ваъз» китобларида Роҳман, Роҳийм, Холиқ, Ҳоким, Молик каби сўзларнинг маънодош параллеллари кўп учрайди.

Холиқ сўзи арабчада яратувчи маъносини англатади[4]. «Маънавий ҳаёт» журналида эълон қилинган «Ёрга етар кун борму, ёронлар?..» мақоласида тангричилик динида «Ёр» Тангрининг исмларидан бири экани, кейинчалик айни сўздан Яратган (жаратқан), Яратувчи (жаратувчи) каби теонимлар пайдо бўлгани ҳақида ёзган эдик. Яратқан, Яратучи, ярғу, яран(фуқаро), ярлуқ, язуқ(тақдир) сўзлари айнан шу ўзакдан ясалган. Туркий тилларда Ҳолиқ маъносида Яратган сўзи қўлланилган ва бу теоним исломгача ҳам мавжуд бўлган. Яҳудий туркларида Яратқан, Яратучи, арман-қипчоқ тилида Яратучи(яратуçï) каби сўзлар сақланиб қолган.

Бориʼ(«اَلْبَارِئ») арабчада бариʼ шаклида бўлиб, таржимада «йўқдан пайдо қилувчи, вужудга келтирувчи» маъносини англатади. Бориʼ туркий манбаларда «Бар этувчи» (ол дïр бар этüçи барçа барлïқларнï – удир бутун борлиқни бор этган), «Барчасин этувчи» (барçасïн этüçи)[5] сўзлари қўлланилган.

Роҳман арабчада берувчи маъносини англатади. «Раҳмон» сифати фақат Аллоҳга хос бўлиб, барчага – кофирга ҳам, мўминга ҳам меҳрибон ва неъмат берувчи, маъносида қўлланилади[6]. Туркий тилларда, хусусан қарайим тилида Беривчи, арман-қипчоқ тилида Беручи(Баşхïş Берüçи) сўзлари сақланган: бäрахмаларнï Берüçи Иусусдир(Хайрлиларини Берувчи Исодир(а.с)[7].

Роҳийм сифати эса хосроқ бўлиб, бу сўз қиёмат куни «фақат мўминларга раҳм қилувчи» маъносини англатади. Туркий тилда меҳрибон маъносида Ярғуловчи(ярғулавуçï), Ярлақагучи, шафқатли маъносида Ярлиғанчли (ярлïγанčлï) қўлланилган. Қарайим тилида Ярылғашчы номи мавжуд: Сенсин Ярылғашчымыз[8]. Ёрлақаш (жарлақаш) сўзи тангрининг қўллаши, гуноҳларни афв этиши маъносини англатган. Тунюқуқ битигида қўйидаги сўзлар бор: Хоқоним билан лашкарлар тортдик, тангри ёрлақасин[9]. Ҳозирги кунда бу сўз ўзбек тилида ҳам «Аллоҳ ёрлақасин» ёки «Худо ёрлақасин» шаклида қўлланилади.

Қодир сўзи арабчадан «чексиз қудрат соҳиби, ҳар бир нарсага қодир» маъносини англатади. Туркийларнинг насронийликка оид манбаларида айнан шу маънода Эркли(эркли) сўзи ишлатилган: Бир эркли ярлïγанčлï Теŋри, язуқсïз(Биргина Қодир, раҳмли Тангри гуноҳсиз).

Малик сўзи мулк ўзагидан ясалган бўлиб маъноси «ҳақиқий ЭГА» дегани. Бунда «мулк» тушунчаси остида фақат моддий бойликлар эмас, балки инсонлар ҳам англашилади. Туркийлар, хусусан ўзбеклар ҳам Эга теонимини фаол қўллашади. Ҳозирги кунда ҳам Яратган Эгам, Қодир Эгам каби сўз муомалада сақланган.

Ҳакам сўзининг маъноси – ҳукм қилувчи. Бу сўз «Қуманлар қомуси»да арабча Ҳакам — ḥокум, ҳукм — ḥукм шаклида ва туркийча ярғучи ва ярғу шаклида келган. Ёрғучи сўзи ўзбек тилида ҳам сақланган ва у «Марказий Осиёда ҳукм сурган туркий салтанатларда давлат ва шариат қонун қоидалари асосида иш кўрган амалдор шахс» дея изоҳланган. Ёрғучи атамаси араб тилидан ўзлашган қози истилоҳининг фаол қўлланиши туфайли ўзбек тили луғат хазинасидан сиқиб чиқарилган[10]. Туркий лафзда «ярγу ярмақ» – судда ҳукм чиқармоқ маъносини англатган[11].

Мутлақ Ҳоким ёки «бутун оламларнинг подшоҳи» маъносида эса кўпроқ Хон ёки Бий қўлланилган:

Сенсин Бийимиз.

Сенсин Ханымыз[12].

Муҳъйи Аллоҳнинг тирилтирувчи сифатидир. Айни сўз насронийлик даврида туркий тилларда Тиргизувчи (тиргизиčи) шаклида қўлланилган: Баса ïнанïрмен тиргизиčи Бей Арï Тïнγа, ким Ата-Овулдан öнä дурур(Бас инонирман Бей Муқаддас руҳгаким, Ота ва Ўғилдан унга келар).

Худо сўзи туркийми ёки форсий?

Худо сўзи туркий тилларда асосан икки шаклда талаффуз қилинади: қудай ва худай. Туркий тилда қ товушининг х га ўзгариши асосан қипчоқ ва қарлуқ лаҳжаларида кўзга ташланади. Қипчоқ лаҳжасида қудай, қарлуқ лаҳжасида худай шакли қўлланилади.

Қудай соф туркий сўз бўлиб, негизида қу ўзаги туради. Қу туркийда «муаллақ турувчи», «учиб юрувчи, қанотли» маъносини беради. Айни ўзакдан қув, қут, қум, қуш, қур, қумой(хумой), қуда каби сўзлар ясалади. Олтойлар Қудайни Олтой топонимига қўшиб Альтайқудай шаклида ишлатади. Альтайқудай – Тангри, Улкан ёки Ерликдан фарқли ўлароқ, маълум бир ҳудуд, яъни Олтойнинг руҳи ёки эгаси сифатида тасаввур уйғотади[13].

Форс тилида худо эга маъносида қўлланилади: деҳхудо(ер эгаси). Форсий тилда кўпинча худо бошқа теонимларга қўшиб ишлатилади: Худои Парвардигор. Худо сўзи асосан тожиклар, пуштунлар, урдулар ва эрон форсларида яъни турклар ҳукмронлик қилган ҳудудларда фаол қўлланилади. Аммо, бошқа исломлашмаган ҳинд-европа тилларида қўлланилмайди. Мисол учун, гужарат тилида Бҳагавāна (ભગવાન),бходжпури тилида Бҳгван(भगवान) қўлланилади. Русчадаги «бог» шу сўзларнинг ўзгарган шаклидир.

Форсий тиллардаги худо сўзи туркий қудайнинг шаклдоши бўлиши ёки мустақил шаклланган бўлиши ҳам мумкин, аммо бу сўз туркий тилнинг ўз қатламига тегишли эканига шубҳа йўқ. Чунки, айни сўз ўз маъносида форс ва араб тили етиб бормаган олтой, хакас, тува тилларида ҳам мавжуд.

ХУМОЙ

Хумой сўзи туркий тилда, Хумай, Қумай, Умай шаклларида ишлатилади. Хумой сўзининг этимологияси худди қут лексемаси каби қу ўзагидан ясалган ва «муаллақ турувчи», «учиб юрувчи, қанотли» маъносини англатади. Қултегин битигида Хумой сўзи Умай шаклида ёзилган: Тангри, Умай, удуқ Ер-Суб баса барти атинч – Тангри, Умай, муқаддас Ер-Сув, мана ким берди бизга ғалабани, буни англаш керак[14]. Бундан кўринадики, Хумой Тангридан кейин тилга олинган ва Туркийлар эътиқодида жуда катта аҳамиятга эга бўлган. Аммо, Хумой бу илоҳий Худо образи эмас, балки қушсимон илоҳадир. Бу қуш туркий халқлар мифологиясида бахт қуши саналган. Хумо юнон илоҳалари Артемида ва Афродита каби аёллар ва болалар ҳомийси сифатида улуғланган ва эҳтимол аёл кўринишида тасвирланган бўлиши ҳам мумкин. Чунки, Билге хоқон онасини Умайга ўхшатган: Умај-тäг öгäм катун кутына інім кÿл-тäгін äр ат болды — «Отам – хоқон ўлганда иним Қултегин етти ёшида етим қолди, ўн ёшида Умайга ўхшайдиган онам – Хотуннинг бахтига йигит етилиб, алпларга хос Қултегин аталди[15]. Хумой Билге Хоқоннинг тожида ҳам тасвирланган.

Хумой образи форс мифологиясида ҳам мавжуд. Аммо, форс мифологиясида хумо фақат бахт қуши сифатида тасвирланган ва илоҳа сифатида тилга олинмайди. Этнограф Саул Абрамзоннинг фикрича Хумо генетик жиҳатдан туркийларнинг илоҳаси Умай билан боғлиқ бўлиши мумкин[16].

ФАРИШТА

Ҳар бир динда, агарки, у илоҳий дин бўлса, маълум бир вазифани бажарувчи фаришталар бўлиши табиий. Шунинг учун, Тангричилик динида ҳам фаришта бўлмаслиги мумкин эмасди. Биз қўллайдиган фаришта сўзининг келиб чиқиши ҳинд-европа тилларига оид бўлиб, ислом билан эмас, зардуштийлик дини билан боғлиқ сўз. Авестода «фраваши(олдиндан танлов) – осмонларда яшовчи ва Зардуштга ваҳий олиб тушувчи махлуқотлар» маъносида ишлатилган[17]. Айни сўз урду тилида фарштаҳ(فرشتہ), панжоб тилида фрсẖтḥ (فرشتہ) шаклида келади. Араблар ва муваҳҳид уламолар бу сўзни қўлламайди. Араб тилида унинг ўрнига малак(ملاك) ёки унинг кўплиги малойик қўлланилади. Яҳудий тилида ўзгарган шакли малеч (מלאך) ёки млах(מלאך) ишлатилган. Монийликка оид уйғур ёзувларида бристи[18], «Кодекс куманикус»да фриšтä шакли қўлланилган: Андан фриšте айттï ол алγïšлï киšигä (шунда фаришда тақводор кишига деди).

«Кодекс куманикус»да лотинча ангелус ҳамда туркий Элтинган(элтингäн) номи ҳам қўлланилган ва у юборилган, элчи маъносини англатган[19]. Исломни қабул қилган туркий тилларда асосан фаришта, малак, малайик вариантлари сақланиб, Элтинган номи эса сиқиб чиқарилган. Фақат арман-қипчоқ тилида фариштанинг элчи(элçи) варианти сақланган. Бундан ташқари лотинча ангелус ва арманча ҳресÿдаг шакли ҳам бор[20]. «Кодекс куманикус»га таянилса, Элтинган тангричилик динида фаришта маъносида қўлланилган ва у «элтмоқ», « хабар келтирмоқ» феъли билан боғлиқдир. Кейинчалик бу сўз насронийлик китобларида сақланиб қолган.

ШАЙТОН

Шайтон сўзи арабчада шайтан (شيطان)‎, яҳудийчада сатана(שָׂטָן)‎ шаклида бўлиб, барча монотеистик динларда Худо ва Аллоҳнинг душмани сифатида қайд этилади. Тангричилик динида яратганга душман бўлган махлуқот образи йўқ. Аммо, одамларни йўлдан оздирувчи тандем образлар бўлган. Улар Тулан ва Қулан деб аталган. Тулан ва Қулан кўплаб туркий халқларнинг, жумладан, қозоқ халқининг мифологиясида ҳам сақланиб қолган. Туркий мифологиясида Тулан – эркак, Қулан – аёл шайтон(демон) образида келади. Тулан ва Қулан тангричилик динида монотеистик динлардан фарқли ўлароқ, тангрининг душмани сифатида эмас, одамларни йўлдан урадиган, гуноҳ ишларга бошлайдиган ҳазилкаш жин сифатида тасвирланади.

Қозоқ халқ эртаклари орасида энг машҳурларидан бўлган «Алдар кўса ва шайтонлар» эртагида ҳам Тулан эркак шайтон, Қулан эса аёл шайтон образида гавдаланади[21]. Ўзбек халқ эртакларида бундай образлар учрамайди. Аммо, қипчоқ шеваларида, хусусан Сурхондарё шевасида ўзаро муомалада «тулан» сўзи кўп қўлланилади. Ёшлар ва болалар бирон ёқимсиз қилиқ қилишса, бир-бирларига тегажоғлик қилишса танбеҳ ўрнида «сени Тулан туртаяптими?» деган сўз ишлатилади. Худди шундай халқ орасида «Тулан сени туртмаса, сен Туланни туртасанми?» деган, танбеҳона ўгит сўз ҳам сақланиб қолган. Бу сўз шайтонни қўзғама, шайтонга ҳай бер маъносида ишлатилади: «Бунингди тулан туртаяппа, адамминан кўп ҳазиллашади»[22]. Қулан эса худди қозоқ тилидаги каби «қу» яъни «қув» ўзагидан олинган бўлиб, қувлик, қувланиш каби сўзлар билан ўзакдош саналади.

АЗРОИЛ

Тангричилик динида айнан Азроил(а.с) каби жон олиш учун масъул бўлган фаришта образи, тилда эса айнан мос келувчи сўз йўқ. Тангричиликда ер ости худоси Ерлик(Жерлик) деб аталган ва у юнон кўпхудолигидаги Аид, ҳиндуийликдаги Яма билан мос келади. Ерлик ерости салтанатининг ҳукмдори бўлиб, алвасти, жин ва ёвуз руҳлар унга хизмат қилади[23].

Ерлик билан бирга Алдаачы(алдоқчи) образи тилга олинади. Алдачи кишиларнинг жонини олиш учун келадиган ўлим фариштасига менгзалади; Алдаачылар ол кижиниҥ сÿнезине келген эмтир (тарж: Алдачи анави кишининг жонини олиш учун келганга ўхшайди. Н.Белчекова)[24]. Алдачи лексемаси алда ўзагидан ясалган бўлиб, бирон кишини «алдамоқ, аврамоқ, йўлдан урмоқ» маъносини англатади. Олтой мифологиясида Ерлик бирон кишининг жонини олиш керак бўлса, унинг ёнига Алдаачыни юборган. А.В.Анохиннинг ёзишича: Алдачи кишиларнинг жонини олгандай кейин ҳам бир қанча муддат ўлган кишининг руҳи — Суне[25] билан бирга унинг қариндошлари даврасида юради.

УЛКАН

Тангричилик динига оид манбаларда Улкан (Ӱлген) номли илоҳ ҳам тилга олинади. Улкан осмон ва ер оралиғида, Ерлик эса ер остида ҳукмронлик қилган. Тангричилик политеизмида Ерлик Улканнинг укаси экани айтилади. Улкан Олтой, Сибир ва Кавказ туркийларида Улген номи билан машҳур. Ёмғир, қор, дўл, яшин, момақалдироқ, бўрон, сел, довул, ойнинг ва қуёшнинг тутилиши, ҳароратнинг ошиши ёки пасайиши каби осмон билан боғлиқ ҳодисалар Улкан билан боғланган. Ер ёрилиши, зилзилалар, кўчкиларни эса Ерликнинг қаҳридан деб билишган. Одамлар ёмғир сўраб Улканга, ўт-ўлан ундиришини сўраб Ерликка қурбонликлар қилишган. Улкан образи кейинчалик туркийлар мифологиясидан ҳам кенг ўрин олган. Ўзбек мифологиясидаги, хусусан қўшиқ ва лапарлардаги Момоқалдироқ, Гулдурмомо, Сувхотин образлари Улкан билан боғлиқ бўлиши мумкин. Ўзбекларда Улкан, Улкан биби, Кавказ турклари ва ўғизлардаги Улген Хатун каби аёлларга қўйиладиган исмлар генезиси ҳам Улкан (Ӱлген) номи билан боғланади.

ПАЙҒАМБАР

Ўзбек тилида фаол қўлланиладиган пайғамбар(پیامبر) сўзи ҳам форс тилидан ўзлашган ва пайғом(پیام) яъни хабар келтирувчи маъносини англатади. Бу сўз арабча расул, набий, қадимги яҳудий тилида нбиа (נביא) ёки нави(נָבִיא), юнончада профет(προφήτησ- профíтис), мўғулчада бурхон(бурқан) шаклида қўлланилган. Бурхон сўзи аслида буддани англатади. Монийликка оид уйғур ёзувларида пайғамбар сўзи бурқан[26] шаклида келган. Олтойда бурханизм – буддавийликнинг олтойча шакли саналади. Бу дин олтой тилида бурқан јаҥ (будда дини); ақ жаҥ(оқ дин), сӱт јаҥ(сут дини), Альтай јаҥ(олтой дини) номлари билан аталади[27].

Туркий тилларда пайғамбар маъносида яловоч, элчи, совчи (савçи) сўзлари қўлланилган. «Қутадғу билик»да савчи, расул, набий[28], Энасой ёзувида элчи[29] шаклида келган. «Қиссаси Рабғузий»да расул ўрнида яловоч, набий ўрнида совчи қўлланилган: Бу Армала уч юз етмиш пайғамбарни ўлтурди. Етмиши ялавоч эрди, уч юзи совчи эрди[30].

«Кодекс куманикус»да элčи, пäйγамбäр шунингдек, юнонча миссус ва профет шакллари ҳам ишлатилган. Энг қизиғи, бу сўзлар туркий феъл билан қўлланилган: профет айтғанча(профет айтγанčï) – пайғамбар айтганча. «Кодекс куманикус»да пайғамбар сўзининг совунчи (сöвüнčи)[31] шакли ҳам сақланган ва у «хушхабар келтирувчи» маъносида фақат Исо алайҳиссаломга нисбатан қўлланилади: Сенден, Есус, сöвüнčимиз болсун, ким сен қаровïмïз ол džеҳанда (Сендан, Исо(а.с) «хушхабар келтирувчи»бўлсинким, у дунёда сен ҳимоячимиз бўл).

Қиримчақ тилида Хизр алайҳиссалом номи ҳам пайғамбарлик рутбасида келган: О саат хыдыр Иляс қыз-қардашыны гечырды (Ўша вақтда Илёс пайғамбар синглисини кечирди). Хизр алайҳиссалом номини пайғамбар маъносида қўллаш қиримтатар, қарайим, гагауз халқларида ҳам учрайди ва бу ҳар йили ўтказиладиган «Хедерлез» байрами таъсирида пайдо бўлган бўлиши мумкин. Бу байрам Қирим ва Гагаузияда Хизр ва Илёс алайҳиссаломларга бағишлаб ўтказилади. Унда одамлар Хизр ва Илёс алайҳиссаломларни учратиш умидида кўчалар ва далаларда кезиб юришади.

Таҳлиллар шуни кўрсатадики, қадимда қипчоқ тилларида пайғамбар сўзининг олтой пластига оид(бурқан), туркий (элчи/савчи/яловоч/совунчи), яҳудийча(невим), арабча (расул/набий), форсий (пайғамбар), юнонча (миссус/профет), арманча (маркаре, новираг), славянча(пророк) вариантлари қўлланилган. Улар орасида элчи/савчи/яловоч/совунчи синонимик қатори туркий тиллар тараққиётининг энг гўзал ҳосилаларидир. Улар биз учун тушунарли ва мазмунан ҳам жуда гўзал.

АВЛИЁ

Авлиё сўзи арабча валий сўзининг ўзгарган кўплик шакли бўлиб, валилар маъносини англатади. Валий сўзи истилоҳда «муҳаббат қилувчи, нусрат берувчи ва халқининг ишини юритувчи зот» маъносини англатади. Шунинг учун, маълум бир ҳудуд ёки муҳим ишларга масъул кишилар валий(волий – вилоят раҳбари) деб аталган. Ўзбек тилининг изоҳли луғатида бу сўз «худонинг гўё бўлажак ҳодиса, воқеаларни олдиндан айтиш, ғойибдан хабар бериш қобилиятига эга бўлган энг севимли, энг азиз бандаси» дея таърифланган[32].

Буддавийлик динида буддалар, бодхисатвалар[33], пирлар шундай хусусиятга эга бўлган. Пир сўзи ҳам асли ҳинд тилидан олинган бўлиб, қария, уруғнинг бошчиси маъноларини англатган. Сўфизм фалсафасида пир барча раҳбарлар, хусусан муршидларга ҳам қўлланилган. Пирлар амалда маълум бир жамоада тариқатнинг ишини юритган. Мисол учун, Ҳашшошийлар давлати тугатилгач, тарқаб кетган исмоилийларнинг жамоаларини пирлар бошқарган[34].

Туркийлар авлиё сўзнинг ўрнига ару(в)ни қўллашган. Ару(в) сўзи ўзбек тилида йўқ, аммо деярли барча туркий туркийларда сақланган. Бу сўз қадимги туркий сўз бўлиб, Ўрхун битикларида арыв, арув шаклларида келган[35]. Битиклардаги арув покиза, асл, муқаддас маъноларини англатади. Аксар қипчоқ тилларида ҳам арыв, арув шакллари гўзал, покиза, муқаддас, авлиё маъноларида ишлатилади. Жумладан, қумуқ тилида ару, қорачой-балқар тилида ариу қарайим тилида ару(в) – арман-қипчоқ тилида ару(в), қозоқ тилида ару, қирғиз тилида ару[36]. Ару пок, гўзал маъноларида ҳам қўлланилади: Ару қиз. Олтойда муқаддас булоқларга нисбатан ҳам қўлланилади: Ар(у)жан булоқ.

«Кодекс куманикус»да Арï шаклида келган ва фақат Муқаддас руҳга нисбатан қўлланилган: Теŋри Ата, Саŋа, Аŋа, Арï Тïнγа бир йüгüнč тейсин(Тангри Ота, Сенга, Унга, Муқаддас Руҳга бир таъзим бўлсин[37]. Насронийлик динидаги туркийларнинг манбаларида Худо – Ата Тенгри, Исо – Уул Тенгри, Муқаддас руҳ – Арï Тïн шаклида атаб келинган.

Ару нисбаси Биби Марям, Исо алайҳиссалом, ҳаворийлар ва барча авлиёларга нисбатан ҳам қўлланилган: Ару Марям анамиз, Ару қиз, Ару Маям хотун(арï Мариам қатун); Бегимиз Тангри ару(Бейимиз Теŋри арï); Муқаддас Августин (Арï Аугустин [Аре аугустин]), Муқаддас Амвросий (Арï Амброциус [Аре Амброциус]); барча авлиёлар (барčа арïлар)[38].

Руҳ сўзининг туркий шакллари

Руҳ сўзи арабчадан ўзлашган. Исломни қабул қилган кўплаб туркий халқларда руҳ сўзининг туркий эквиваленти саналган тын(тïн) сўзи фаол қўлланилган, бироқ кейинги асрларда деярли унутилган.

1. Тин(тïн)

Ўзбек тилида тин фақат нафас маъносини англатади[39]. Яҳудий-турк манбаларида руҳ ўрнида «жон» қўлланилган: Тамиз конгил яратқин манга Тангри, да қолайли жан янгиртқин ичима(Тоза кўнгил яратгин менга Тангри ва унга мос руҳни киритгин ичима). Насронийлик манбаларида тин фаол ишлатилган: Муқаддас руҳ – Арï Тïн.

Қадимги туркий тилда тин – руҳ, жон, нафас маъносида келган[40]. Дарҳақиқат, тин нафас олади. У одамлардан ташқари ҳайвонлар, қушлар, ўт-ўланлар ва дов-дарахтларда ҳам бўлади. «Тин» ҳамма мавжудотларга фақат яшашлари, яъни физиологик процесс учун берилади[41]. У чиқса одам ўлади. Шунинг учун, тангричилик динида инсон ўлишидан олдин тиннинг танадан осонроқ чиқиши учун шаманлар «холос-холос» амалларини ўтказадилар. Атама ўзбек тилида «тын» шаклида талаффуз қилинади ва «тин» ўзаги ёрдамида ўнлаб сўзлар ясалади: тинч, тиним, тиниқ, тиниш, тинка, тинмас[42].

Аммо, туркий тилда руҳни англатувчи сўз биргина тïн бўлмаган. Л.П.Потаповнинг таъкидлашича, миссионер-тилшунослар ўз таълимотларини маҳаллий аҳолига ўргатиш учун «руҳ» сўзини таржима қилишга эҳтиёж сезишган ва уни ўрганишда жуда чигал муаммога дуч келишган. Чунки, туркий тилда «тын» нафас олиш маъносини билдиргани учун ундан фойдалана олишмаган. Инчунин, нафас олиш учун тана бўлиши керак эди. Насронийликнинг учта асосий муқаддасотларидан бири – «муқаддас руҳ»да эса тана бўлмайди. Шундан сўнг улар «руҳ»ни англатувчи бошқа лексемаларни топишга уринишган. Шу тариқа «қут», «cын», «суне», «сур», «сус», «жула», «узут» каби руҳ маъносини берувчи ўнлаб лексемалар кашф этилган[43]. Қуйида уларни батафсил таҳлил қиламиз.

Сӱне ва Сын

Суне қадимги туркий тилда инсоннинг руҳий ҳолатини, характерини англатувчи сўз ҳисобланган. М.Кошғарийнинг «Девону луғотит турк» асарида «юмшоқ феълли, тоза юракли киши»га суне деб таъриф берилган[44]. Қадимда туркийда бу сўз «ўлган одамнинг руҳи», шарпаси маъносини англатган[45]. Уч, етти, қирқ, йил маросимлари аслида Сӱнега атаб ўтказилган: Эмди, айса болзо, олор экӱниҥ сӱнелери… Туку теҥериде, кöк-аяста… (Д. Каинчин) Энди у иккисининг руҳлари Тангри қошида, очиқ осмонда [46]. Ўзбек тилининг луғатида бугунги кунда суне сўзи мавжуд эмас. Ўзбек тилининг қипчоқ лаҳжасида эса «суне» сўзи «сунгу» шаклида талаффуз қилинади ва бирон кишининг юзига ёки маълум бир объектга тикилиб, суқланиб қарашни билдиради: «Бировнинг юзига сунгулиб қарама!», «Бировнинг ҳовлисига сунгулма!».

Cын кишилар, ҳайвонлар ва ўсимликлардаги руҳий осойишталикни билдиради. Қипчоқ лаҳжасида, «куёв қилсанг, сыни-сўхтасига қараб куёв қил», «олсанг, сынамол оиладан келин ол» каби афоризмлар сақланган. Шунингдек, туркий эллар сынчи номи билан аталадиган одамлар ҳам бўлади. Бу одамлар ҳайвонлар ва одамларнинг юзи-кўзига, юриш-туришига қараб уларнинг соғлиги ва руҳий ҳолатини баҳолаб бера олишади. Ўзбек адабий тилида инсон руҳиятини билдирувчи «сын» лексемаси сақланиб қолмаган бўлсада, «син» ўзагида ясалувчи сўзлар сақланган: синчи, синалган, синашта, синиқ, синамол ва ҳ.к.

Қут

Қут сўзи асл туркий сўз саналади. Қадимги туркий тилда қут учта маънода келган:

1. Руҳ, ҳаётий қувват, қалб.

2. Бахт, саодат, омад.

3. Тангрининг хотини[47].

«Қут» лексемасининг биринчи маъноси ҳамма туркий тилларда мавжуд ва у истилоҳда инсон руҳини англатиши ҳам маълум. Шунингдек, ҳаётий қувват маъносини бериши ҳам «Ҳут кирди, қут кирди», «Қут-барака» каби сўзларда сақланиб қолган. Иккинчи маъноси эса Юсуф Хос Ҳожибнинг «Қутадғу билиг»ининг номида ҳам акс этган. Қолаверса, «Девону луғотит-турк» асарида ҳам қутга бахт, давлат, дея таъриф берилган[48]. Учинчи маъноси эса қадимги битикларда келган бўлиб, хусусан, қадимги туркий тил луғатида «қут — Тäнгри хатуниʼ» ёзуви келтирилади[49]. Қут лексемаси Ўрхун-Энасой битикларида ҳам кўп учрайди ва Қултегин битигида қуйидаги жумлалар келади: «Умај-тäг öгäм катун қутына інім кÿл-тäгін äр ат болды», яъни: «Умай-хотун онам қути билан менинг укам Қултегин эр аталадиган бўлди»[50]. Ўзбек тилида ҳам «қут» лексемаси сақланиб қолган. Аммо маъноси бирмунча ўзгаришга учраган. Ўзбек тилининг изоҳли луғатида «қут»нинг икки хил маъноси келтирилади:

«1. Бойлик, бахт; барака. 2. Юз (бет)нинг ранги»[51].

«Қут» кўпинча арабча «барака» сўзи билан бирга қўлланилади. Мисол учун: Қут-барака – ҳалол меҳнатда. Шундай бўлсада, ўзбек тилида ҳам «қут» ўзагидан ясалган сўзлар сақланиб қолган: қут, қутлуғ, қутлов, қутилмоқ, қутурмоқ, қутқу ва ҳ.к.

«Сур»

Туркий тилларда руҳнинг яна бир ҳолатини акс эттирувчи «сур» тушунчаси ҳам бор. «Сур» инсон ва ҳайвонларнинг образи, қиёфаси, аниқроғи эса юзидаги маънони англатади. «Сур» инсон юзида уни «қут» тарк этганда аниқ кўринади, дейишади ва шу сабабли кўпроқ салбий маънода келади. «Сур» мазмунан ўзбек тилидаги «турқ» лексемасига ўхшашроқ маънога эга. «Сур» бугунги кунда ўзбек адабий тилида ҳам сақланиб қолган ва айни ўзакдан ўнлаб сўзлар ясалади: сур, сурат, сурбет, суркамоқ(юзга), сурранг, сурур ва ҳк.

«Сус»

«Сус» ҳам руҳнинг элементи сифатида кўрилади ва у одамларга виқор, ҳайбат беради. Ўзбек мифологияси ва оғзаки адабиётида ҳам ушбу лексема кенг қўлланилган. Мисол учун, Эргаш Жуманбулбул ўғлининг «Қундуз ва Юлдуз» достонида «сус» лексемаси қўйидагича қўлланилади:

Валламатнинг суси босиб Гулқизни

Гапиролмай , ерга қараб йиғлайди.[52]

Оккультизмда[53] қўлланилишига кўра «сус» ўзбек тилидаги «кинна» (қипчоқ лаҳжасида «кирна»)нинг синоними бўлиши ҳам мумкин. «Сус» фақат одамда бўлмайди. Л.П. Потапов Хотун водийсидаги олтой шомонларининг А.В. Анохин томонидан ёзиб олинган текстларини[54] таҳлил қилар экан, жонли мавжудотлардан билан бирга жонсиз нарсаларда, мисол учун милтиқда ҳам «сус» борлигини аниқлайди: ҳайвон суси (малдынг сузу), ёш боланинг (жашдинг сузу), милтиқнинг суси(мылтыктынг сузу)[55]. Ўзбек тилида «сус» баъзан «кинна кирди», баъзан «кўз тегди» маъносида ишлатилсада, аксар ҳолатларда «суси кирди», «суси босди» шаклида қўлланилади. Шунингдек, қипчоқ лаҳжасида «сус» билан бирга қўлланиладиган «миназ» тушунчаси ҳам сақланган: Фалончига бировнинг суси кирдими, минази айниб ўтирибди.

«Ÿзÿт»(узут)

Узут – руҳнинг шаклларидан бири. А.В. Анохин «узут»ни ўлган одамнинг руҳи, эканини айтади[56]. Унинг фикрича «суне» жонзотлар тириклигида у билан бирга бўлади. Ўлгач эса танани ташлаб кетади ва дафн этилгунча шу уйда юради дейилган. Тана кўмилгандан кейин суне ўз холатини ўзгартиради ва «узут» деб номланади. Агар «суне» ва «узут»нинг иккисини битта жинс, деб қарайдиган бўлсак, демак уларнинг умумий хусусияти кўриш, эшитиш ва там билиш қобилияти билан боғлиқ бўлади. Бундан кўринадики, қадимги тасаввурда «суне» жонзотларнинг танасида кўриш, эшитиш ва там билишни таъминлаб берувчи руҳ бўлиши ҳам мумкин экан. Шу сабабли жонзотлар ўз танасига қайтмайдиган бўлгандан кейин «суне» «узут»га айланади ва ҳамма ёқни кезиб, кўриб юраверади. Бир сўз билан айтганда «узут» ўлган одамларнинг руҳидир.

«Жула»(жула)

«Жула» тушунчаси ҳам руҳ маъносини англатади. В.В. Радлов ва В. И. Вербискийлар «жула»ни ўлган одамнинг руҳи деса[57], А.В. Анохин, «жула» – тирик одамнинг руҳини билдиради, дея таъкидлаган[58]. Н.А. Баскаков ва Н.А. Яимовалар эса «жула»ни инсон тириклигида уни маълум вақтга ташлаб кетиш хусусиятига эга, номоддий, кўринмас субстанция яъни руҳнинг метаморфозаси[59], деб таърифлашган.[60] Қадимги туркий тилда «жула» чироқ маъносида келган ва жулдуз, жултирақ сўзлари ҳам шу ўзакдан ясалган. Шунингдек, «жула» – булоқ, манба, қувват манбаи маъносида ҳам қўлланилган. Қадимги туркий тилда ушбу ўзакдан ясалувчи «жулун» сўзи ҳам сақланган ва у орқа мия маъносини билдирган[61]

«Жулун» жоннинг асосини ташкил этган ва бутун танада ҳаракатини таъминлаган. Туркий тилларда орқа мияни жулун деб аташади. Бугунги ўзбек тилининг қипчоқ лаҳжасида жулун инсон танасининг бўйин атрофидаги қалин томирга нисбатан қўлланилади. Халқ тилида эътироф этилишича, жулуни узилган одам шол бўлади ёки ўлади: «Полвон этият бўл, тиранг чайиракан, жулунингди узиб омасин» (Сурхондарё шеваси).«Бир ҳамлада жулунини қайириб, майиб қиладиган савлати бора… Лекин чўпоннинг айтгани бўлмади». (Анвар Суюнов. Оқтирноқ).

«Қут», «тын», «cын», «суне», «сур», «сус», «жула», «узут» каби лексемаларнинг таҳлили шуни кўрсатадики, инсон руҳи фақатгина танадаги тирикликни таъминловчи хилқат эмас, балки инсоннинг яшаш функцияси, руҳияти, ҳиссиётларининг ҳамма жиҳатларини комплекс англаш ва бошқариш имкониятини берувчи тушунча экан. Юқорида келтирилган манбаларга таяниб хулоса қилинса, инсоннинг юзи, қиёфаси, қуввати, соғлиги, омади, асосан унинг руҳи билан боғлиқлиги аниқ бўлади. «Тын» – инсоннинг тириклигини, «cын»- соғлигини, «суне» – кўриш, эшитиш, таъм билиш ва вазиятни чамалаш қобилиятини, «сур» – шиддатини, «сус» – ҳайбатини, «жула» – қувватни билдирар экан. «Қут» эса улардан фарқли ўлароқ инсон руҳиятидаги мувозанатни, барака, бахт ва саодатни, шунингдек, олий нерв фаолиятини яъни фикрлаш қобилиятини таъминловчи хилқат саналади.

Жин

Жин (араб. ّْالجِن‎) араб тилидан ўзлашган бўлиб, ажина унинг кўплик шаклидир. Ислом ақидасига кўра жинлар одамдан олдин пайдо бўлган. Улар танасиз жонлар бўлиб, мавжудлигини оддий одамнинг сезгилари орқали ҳис қилиб бўлмайди. Аниқроғи, уларни кўриб, эшитиб бўлмайди. Аммо, ҳар бир мусулмон уларнинг борлигига ишонади.

Туркийларда айни образлар исломгача ҳам мавжуд бўлган. Улар турлича алвасти, илбиш(илвирс), кўринмас, келағай каби номлар билан номланган. Бу сўзлар деярли барча туркий халқлар фольклорида мавжуд.

Алвасти ўзбек ва уйғурлар фольклорида алвасти, чувашларда алпаста, якутларда абаси, қирғизларда албарсти, қолган халқларда, жумладан ўғузларда ҳам албасти деб аталади. Алвасти генетик тасаввурда кўпинча йўл ёқаларида, уйда ётадиган жин сифатида кўрилади: «Алвастига ўхшаб ётмай, қоч йўлдан!»

Илбиш(илвирс) уй эгаси(домовой)га менгзалади. Одамлар уйларидан бирон нарса йўқолиб қолса «илбиш илиб кетдими?» деб гапириши шундан. Илбиш сўзи илмоқ феълидан, бирон нарсани олиб қочадиган ёки яшириб қўядиган жинларга нисбатан қўлланилган.

Кўринмас олтой фольклори ва адабиётида сақланган. Олтойлар уни «кёрмёс» деб аташади. Кёрмёс ўзбек тилининг қипчоқ лаҳжасида «кўрммас» шаклида талаффуз қилинади. Туркий қадриятлар аксиологиясида Кўринмас уйларнинг атрофида юрувчи руҳ ёки жин сифатида тасаввур қилинади. Ҳозиргача ўзбекларнинг мифологияси ва афоризмларида бу тушунча сақланиб келади. Мисол учун:

«Кўринмас»га кўринма,

Ураман, деб уринма!

Келағай шаманизмда шомонларнинг ёрдамчиси сифатида тилга олинади. Бу ҳақда «Тангричилик – маънавиятга таҳдид сифатида» номли китобимда маълумот келтирган эдим. Шомонлар жазава ҳолатида осмонга қараб «келағай, келағай..» деб ўша ёрдамчини чақиришган. Келағай чапақай ва дудуқ бўлиб олтинчи осмондан ерга одамларнинг тақдирини билиб тушар ва шомонга етказар экан. Шомон ҳам, ўз навбатида, одамлар илтимосини худоларга Келағай орқали етказар экан. Бу образ исломда тилга олинган жинларга менгзалади.

Хулоса ўрнида

Туркий тилнинг тилсимлари кўп. Бу тилсимлар қадимги битикларда, сўнги бир ярим минг йилликда яратилган китобларда, халқ оғзаки ижодида ва шеваларда яшириниб ётибди. Уларни излаш, топиш, жамлаш, таснифлаш, қиёслаш ва тавсифини бериш, кейин уларни оммабоп тилда ёзиш ва оммалаштириш бугунги куннинг долзарб вазифаларидан биридир. Чунки, уларда миллий ўзликнинг асосий атрибутлари – эътиқод, тил, тарих, қадриятлар ўз аксини топган.

Ушбу мақоладан мақсад, адабий тилимизнинг ажралмас бойлигига айланган ўзлашма сўзлардан воз кечишга ундаш эмас, аксинча, уларни тадқиқ қилиш ва истилоҳда маъноларининг тўғри ёки нотўғри қўлланилаётганини аниқлашдан иборат. Мисол учун, кўпчилик ўзбеклар, жумладан, диндорлар ҳам фаришта ёки пайғамбар сўзининг зардуштийлик дини билан боғлиқлигини билмайди. Кўпчилик туркийлар тангричилик динидан тўғри исломга ўтган, деб ўйлашади. Аслида эса, туркийлар ҳам бошқа барча халқлар қатори яҳудийлик, насронийлик ва ислом босқичларини босиб ўтган. Мисол учун, Ҳазар хоқонлигида тангричилик, яҳудийлик, насронийлик ва ислом тадрижий тарзда давлат дини вазифасини ўтаб келган. Найман хонлигида насронийлик давлат дини бўлган. Қорачойлар то ХВИИИ асрга қадар, Астрахан қозоқлари ХХ асрга қадар насронийликни сақлаб келишган. Шунинг учун, мақоланинг бошидан туркийларнинг эътиқодини ягона призмадан ўрганиб бўлмаслигини қайд этган эдик.

Мақолани ёзишдан олдин, бўшлиқни аниқлаш мақсадида кичик сўровнома ўтказдик. Филолог ўқитувчилар ва талабаларга қуйидаги саволларни тарқатдик:

Натижа кутганимиздек бўлди. Кўпчилик фақат Тангри ва Элчи сўзини тўғри топишган. Айрим анкеталарда Худонинг туркча номига Аллоҳ, жин сўзининг туркий номига шу сўзнинг кўплигини «ажина» деб ёзиш ҳолати ҳам учрайди. Мақола якунида шу саволларнинг жавобларини тақдим этсак, ўйлайманки, бу энг яхши хулоса бўлади:

Эскиртиш: Мақоладаги жуда кўп манбалар муаллифнинг диссертациясидан, чоп этилган китоблари ва илмий мақолаларидан олинган.

АНВАР БЎРОНОВ

Ўзбекистон ёзувчилари уюшмаси аъзоси

[1] Имена Божии // Еврейская энциклопедия Брокгауза и Ефрона. — СПб., 1908—1913.

[2] Гаркавес А. Кыпчакское писменное наследие. Том ІІ. Караимский молитвенник. Редакция А. Н. Гаркавса по изданию В. З. Тирияки – Алматы: Дешт-и-Кыпчак, 2004. – С. 5.

[3] Гаркавес А. Кыпчакское писменное наследие. Том ІІ Караимский молитвенник. Редакция А. Н. Гаркавса по изданию В. З. Тирияки – Алматы: Дешт-и-Кыпчак, 2004. – С. 5.

[4] Аллоҳнинг исмлари ва сифатлари. https://islom.uz/maqola/149

[5] Гаркавес А.Н. Кыпчакское писменное наследие. Том ІИІ. Кыпчакский словар. По армянописменным памятникам ХВИ-ХВИИ веков. – Алматы: БАУР; КАСEАН, 2010. – С. 215, 219.

[6] Аллоҳнинг исмлари ва сифатлари. https://islom.uz/maqola/149

[7] Гаркавес А. Кыпчакское писменное наследие. Том ІІ Караимский молитвенник. Редакция А. Н. Гаркавса по изданию В. З. Тирияки – Алматы: Дешт-и-Кыпчак, 2004. – С. 233.

[8] Гаркавес А. Кыпчакское писменное наследие. Том ІІ. Караимский молитвенник. Редакция А. Н. Гаркавса по изданию В. З. Тирияки – Алматы: Дешт-и-Кыпчак, 2004. – С. 5,1298.

[9] Малов С.Е. Памятники древнетюркской писменности. Москва – Ленинград: Наука. 1951. – С. 64.

[10] https://qomus.info/encyclopedia/cat-yo/yorguchi-uz/

[11] Гаркавес Александр. Cодех Cуманиcус: Кыпчако-половеские тексты ХИИИ-ХИВ веков. – Алматы: Дешти Кыпчак, Баур, 2004. – С. 1295.

[12] Гаркавес А. Кыпчакское писменное наследие. Том ІІ Караимский молитвенник. Редакция А. Н. Гаркавса по изданию В. З. Тирияки – Алматы: Дешт-и-Кыпчак, 2004. – С. 5.

[13] Альтайско-русский словар / Альтай-орус созлик. Авторск. кол. А.Э.Чумакаев (отв. ред.). – Горно-Альтайск, 2018. – С. 390.

[14] Малов С.Е. Памятники древнетюркской писменности. – Москва: Наука, 1951. – С. 63.

[15] Малов С.Е. Памятники древнетюркской писменности. Москва – Ленинград: Наука. 1951. – 446 стр.

[16] Черемисин Д. В. К изучению ирано-тюркских связей в сфере мифологии // Аборигены Сибири: проблемы изучения исчезающих языков и култур: Тез. докл. Междунар. науч. конф. — Новосибирск: РАН СО, Институт филологии, Институт истории и археологии, 1995. — Т. 1. — С. 342—345.

[17] Диншунослик асослари. Ўқув қўлланма. – Тошкент: «Тошкент ислом университети» НМБ, 2013. – С. 309.

[18] Малов С.Е. Памятники древнетюркской писменности. – Москва: Наука, 1951. – С. 119.

[19] Гаркавес Александр. Cодех Cуманиcус: Кыпчако-половеские тексты ХИИИ-ХИВ веков. – Алматы: Дешти Кыпчак, Баур, 2004. – С. 922.

[20] Гаркавес А.Н. Кыпчакское писменное наследие. Том ІИІ. Кыпчакский словар. По армянописменным памятникам ХВИ-ХВИИ веков. – Алматы: БАУР; КАСEАН, 2010. – С. 531.

[21] Казахские сказки. Сказки об Алдар косе. Алма-ата. 1959 г. Изд. Казахское государственное издателство Стр. 18-22 http://www. итехтс.нет/автор-неизвестен/156017-казаҳскиэ-сказки-автор-неизвестен.ҳтмл

[22] С. Раҳимов. Сурхондарё ўзбек шевалари луғати. Денов ижара босмахонаси. 1995. Б- 105

[23] Бўронов. А. Тангричилик маънавиятга таҳдид сифатида. – Тошкент: «Маънавият», 2019. – Б 7.

[24] Альтайско-русский словар / Альтай-орус созлик. Авторск. кол. А.Э.Чумакаев (отв. ред.). – Горно-Альтайск, 2018. – С. 57.

[25] Қуйида қаранг: Суне лексемаси...

[26] Малов С.Е. Памятники древнетюркской писменности. – Москва: Наука, 1951. – С. 118, 315.

[27] Тадина Н. А. Этническая консолидация и преемственност поколений в осмыслении бурханизма // Этнографическое обозрение. — 2005. — № 4. — С. 38—44.

[28]В. В. Радлов. Кудатку билик — факсимиле уйгурской рукописи... СПб. 1890 = ҚБ). ДР. W. РАДЛОФФ. Дас Кудатку билик... Тҳ. ИИ. Ст.-Петерсбург, 1900-1910. Малов С.Е. Памятники древнетюркской писменности. – Москва: Наука, 1951. – С. 420.

[29] Малов С.Е. Памятники древнетюркской писменности. – Москва: Наука, 1951. – С. 78.

[30] Рабғузий Н.Б. «Кисаси Рабғузий». – Т.: Ёзувчи, 1991.— Б. 66.

[31] Гаркавес Александр. Cодех Cуманиcус: Кыпчако-половеские тексты ХИИИ-ХИВ веков. – Алматы: Дешти Кыпчак, Баур, 2004. – С. 1017.

[32] Ўзбек тилининг изоҳли луғати. «В» ҳарфи. – Тошкент: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2006-2008. – Б. 438.

[33] Бодхисаттва(санскр. बोधिसत्त्व) — бодхи «англаш» + саттва «моҳият») – буддавийликда дунёнинг маъносини англаб етиб, нурланган ва будда даражасига кўтарилган аммо, нирванага кетмай бошқаларни ҳам қутқариш мақсадида тирик юрган авлиёлар.

[34] Дафтари Ф. Краткая история исмаилизма. Традиции мусулманской общины. – М.: ООО «Издателство АСТ»: «Ладомир», 2004. – С. 134.

[35] Малов С.Е. Памятники древнетюркской писменности. – М: Наука, 1951. – С. 98,360.

[36] Гаркавес А.Н. Кыпчакское писменное наследие. Том ІИІ. Кыпчакский словар. По армянописменным памятникам ХВИ-ХВИИ веков. – Алматы: БАУР; КАСEАН, 2010. – С. 159, 160-162.

[37] Гаркавес Александр. Cодех Cуманиcус: Кыпчако-половеские тексты ХИИИ-ХИВ веков. – Алматы: Дешти Кыпчак, Баур, 2004. – С. 844, 897, 1136.

[38] Гаркавес Александр. Cодех Cуманиcус: Кыпчако-половеские тексты ХИИИ-ХИВ веков. – Алматы: Дешти Кыпчак, Баур, 2004. – С. 1011.

[39] Ўзбек тилининг изоҳли луғати. «Т» ҳарфи. – Тошкент: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2006-2008. – Б. 99.

[40] Девону луғотит турк. Индекс-луғат. – Тошкент: Фан, 1967. – Б. 256.

[41] Ўша жой.

[42] Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 жилдли. ИВ жилд. – Тошкент: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2007. – Б. 99-105.

[43] Потапов Л.П. Альтайский шаманизм. – Л: Наука, 1991. – С. 30.

[44] Девону луғотит турк. Индекс-луғат. – Тошкент: Фан, 1967. – Б. 232.

[45] Тюнтешева Е.В., Озонова А.А., Шагдурова О.Ю., Байыр-оолА.В. Лексика, репрезентирующая понятие «душа» в Южносибирских тюркских языках. Журнал «Язык и култура». №50. 2020. – С. 85-109.

[46] Альтайско-русский словар / Альтай-орус созлик. – Горно-Альтайск, 2018. – С. 728.

[47] Древнетюркский словар. – Л: Наука, 1969. – С. 271-272.

[48] Девону луғотит турк. Индекс-луғат. – Тошкент: Фан, 1967. – Б. 381.

[49] Девону луғотит турк. Индекс-луғат. – Тошкент: Фан, 1967. – Б. 382.

[50] Потапов Л.П. Умай – божество древних тюрков в свете этнографических данных. — Тюркологический сборник, 1972. – М.: Наука, 1973. – С. 265-286.

[51] Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 жилдли. В жилд. – Тошкент: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2008. – Б. 389.

[52] Ўзбек халқ оғзаки ижоди. Эргаш Жуманбулбул ўғли. Ғ.Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти. Тошкент — 1971. 416-бет.

[53] Оккультизм (лот. оccултус — яширин, сирли) - дуохонлик, азайимхонлик, иссиқ-совуқ, афсун каби хурофотларга ишонтирувчи мистик таълимотларнинг умумий номи.

[54] Анохин, А. В. Душа и ее свойства по представлению телеутов // Сб. МАЭ. – Л., 1929. – Т. ВИИИ. – С. 253–269.

[55] Л. П. Потапов. Альтайский шаманизм. Ленинград-1991. Изд. «Наука» стр- 61

[56] А. В. Анохин. Материалы по шаманству алатайсев. Сборник музея Атропологи и этнографии при Российский академии наук. Том ИВ. Стр-41

[57]Вербиский В.И. Альтайские инородсы. М., 1893. 256 с

[58] Анохин А.В. Материалы по шаманству у альтайсев. Л., 1924. 152 с.

[59] Метаморфо́за (др.-греч. μεταμόρφωσις «бошқа тусга кириш» μετα- «орқали» + μορφή «шакл») — борлиқ, табиат ва жамиятда нарсалар, жонзотлар ёки тушунчаларнинг бутунлай ўзгариб кетиши, бошқа тусга кириши.

[60] Баскаков Н.А., Яимова Н.А. Шаманские мистерии Горного Альтая. Горно-Альтайск, 1993. 123 с.

[61] Древнетюркский словар. Ленинград. Изд. «Наука» 1969 стр 278