552-744 йиллар оралиғида, деярли 200 йил Марказий Осиё ва унинг атрофидаги ўнлаб ўлкаларни битта байроқ остида бирлаштирган Турк хоқонлигининг асосчиси, бир неча ўнлаб турк элатларига бош бўлиб, туркийлар довруғини дунёга ёйган Ашина уруғи ўтмиши билан боғлиқ бугунгача ечилмай келаётган ўнлаб чигалликлар мавжуд.

Улардан бири ушбу этник атаманинг туб маъноси билан боғлиқ. Илк бор ВИ – ВИИИ асрларга тегишли Хитой йилномаларида учрасада, эски турк битиктошларида, ё бўлмаса, бошқа қўшни эллар ёзма манбаларида деярли тилга олинмаган Ашина атамаси борасида турли-туман қарашлар илгари сурилади.

Айрим изланувчилар «бу атама биргина Хитой йилномаларида учрайди, унинг туб кўриниши қандай бўлганини билиш қийин, хитойликлар бирорта туркий атамани ўз тилларига ўгириб, Ашина кўринишида қўлланган кўринади» деса, айримлар эса ушбу атамани суғдий ва эски турк битиктошларида топишга уринади.

Хоқонликнинг илк даврида ёзилган суғдча Буғут битиктошидаги айрим сўзларни В.А. Лившис, С.Г. Кляшторний каби изланувчилар «Чинистон (Хитой)? ҳукмдори» деб ўқиган ва бу ёндашув кўпчилик томонидан қўллаб-қувватланган бўлса, яқин йилларда ушбу сўзларнинг бир бўлаги япониялик суғдий тил билимдонлари Ё. Ютака ва Мориясу томонидан тр-ъwк ʼʼšй-нъс кwтрътт ъхšй-wнък «Турк Ашинас бошқарувчилар» деб ўқилгандан кейин бу борада турлича қарашлар билдирила бошлади.

Шунингдек, япониялик изланувчиларнинг айримлари бу атамани эски турк битиктошларидан ҳам қидириб, Мўғулистондаги битиктошларнинг бирида ШНШ / ШНС (а)шин(а)с кўринишида ёзилган атамани Ашина атамасининг туркча ёзилиши деб қарай бошлади. Қизиғи шундаки, ИХ – ХИИ асрларга тегишли араб-форс ёзма манбаларида Сирдарёнинг ўрта оқимидаги шаҳар дейилган Ашнасни, араб қўшинларига бош бўлган Ашнас ат-Туркий отини Ашина сўзи билан тенглаштирган изланувчилар ҳам топилади.

Ашина атамасининг туб маъноси бўйича кўплаб қарашлар ўртага ташланган. Уни эроний тиллардаги, айниқса, суғдчадаги «ахшайна» (кўк, кўк осмон) сўзи билан боғлаб, эски турк битиктошларида учрайдиган «кўк турк» сўзи билан тенг деб қарайдиган изланувчилар бор. Бир қарашда ушбу назария бошқаларига қараганда бирмунча тўғридек кўринади. Ашина сўзининг илдизини эроний тиллардан қидириб, бу сўзни суғд бошқарувчилари унвони бўлмиш «ихшид» билан солиштирган ҳам, Кушон ва бошқа сиёсий уюшмалар бошқарувида қўлланилган «шаоношао» (шаҳаншоҳ) сўзи билан ҳам тенглаштирганлар учрайди. Бироқ бу каби қарашларнинг бирортаси тўлақонли ўз тасдиғини топмаган.

Ашина сўзини мўғулча негиздан қидириб, уни ардоқлаш, ҳурматлаш маъносидаги хитойча олд қўшимча А + мўғул тилларидаги «шоно» (бўри) сўзи билан тенглаштирган қарашлар ҳам бор. Айниқса, бу қарашни илгари сурганлардан бири Л.Н. Гумилевга кўра, Турк хоқонлигини тузган Ашина уруғи бошланғичда мўғул тилли бўлиб, кейинчалик турклашиб кетган. Шу ўринда айтиб ўтиш керак, кўпчилик изланувчилар «бўри», «қашқир» сўзлари туркча эканига урғу бериб, «шоно», ё бўлмаса, шунга яқин сўз турк тилларида йўқ эканига урғу беради. Ҳолбуки, турк тилларидаги «чоо», «чообўри», «чуга-бўри», «чия-бўри» сўзларини мўғулча «чоно» билан қариндошлигини кўздан қочирмаслик керак.

Илк бор Рашидиддин Фазлуллоҳ томонидан ёзилган форсча «Жоме ут-таворих» (Тарихлар тўплами), кейинроқ Абулғози Баҳодирхоннинг «Шажарайи турк» асарида қуйидаги «чанас» (чинас) этник атамаси учраши қизиқарлидир:

«Қайдухон ўлгандин сўнг ўғли Жирқаланқум ўгай онасини олди. Андин икки ўғли бўлди. Улуғининг оти Кандучана. Кичигининг оти Ўлкучинчана. Эркак бўри ва урғачи бўри темак бўлур. Анинг ўғлонлари кўп бўлгандин сўнг чанас тедилар. Ул чананинг жамъи бўлур. Туркийси чаналар темак бўлур. Ул жамоатга бора-бора нукуз ҳам тедилар. Бу нукуз бурунқи айтқан нукуздан бошқа турур. Бурунқи нукузнинг оти эл ичинда йўқ бўлиб кетиб эрди. Улуғ ўғли Бойсинқурни хон қилдилар. Ақилли ва одил яхши подшоҳ эрди. Кўп элларни ўзина боқиндируб дўстларға яхшилик килиб, душманға ёмонлиқ қилиб бир неча йил подшоҳлик қилғандин сўнг ўғли Тумнани ўз еринда ўлтуртуб узоқ сафарға кетди».

Ушбу парчадан кўриниб турганидек, турк ва мўғул элларининг Қайду деган хони бўлиб, унинг Жирқаланқум деган ўғлидан Кандучана «Эркак бўри» ва Ўлкучинчана «Урғочи бўри» деган болалар бўлган. Чамаси, Олтой тил оиласи тармоқларида «чинга» бўлиб, эски туркчада «чуга», «чия», мўғулчада «чана», кейинчалик «шоно» кўринишини олган бу сўз бундан 1,5 минг йиллар олдин хитойчада «ашина» кўринишида берила бошлаган. Кейинчалик бу сўз суғдча ва эски туркча битиктошларда «ашнас» (ашиналар) кўринишида қўлланилган.

Эски турк битиктошларида Турк хоқонлигининг тузувчиси ўлароқ келтирилган Ашина (кўплиги Ашинас) уруғидан бўлмиш Бумин (Тумин) билан Чина (кўплиги Чинас) уруғидан бўлмиш Тумбина исмида ялпи ўхшашлик бор. Шу ўринда айтиб ўтиш керак, Рашиддин Тумбина, Абулғози Тумна кўринишида ёзган ушбу атоқли от айрим ёзма манбаларда Туман кўринишида келтирилади.

Бумин (Тумин) хоқон билан Тумна (Туман) хоннинг ўзига хосликларидан бири – ҳар иккаласида «бўри» култининг илдизлари кузатилади.

Ашина ва Чана уруғларининг ота-боболари тоғ орасида яшагани, тоғдаги «улкан ғор» уларга бошпана бўлгани тўғрисидаги ривоятлар бир-бирига ўхшаб кетади.

Хитойча «Чжоу шу» йилномасида Ашина турклари билан боғлиқ иккита афсона келтирилади. Улардан биринчиси қуйидагича:

«Тукюе (турк)лар Сюнну (Хун)ларнинг айри бир тармоғидир. Уруғ оти Ашина. Бошланғичда Хунлардан мустақил бир элат ўртага чиқди, бироқ кейинчалик қўшни элат босқинига дуч келди. Ўн ёшли бир боладан бошқа элдошларнинг барчаси қиличдан ўтказилиб, йўқ қилинади. Ёғийлар боланинг анча ёш эканини кўриб, уни ўлдиришга кўнгиллари бўлмади. Унинг оёқларини кесиб, усти ўтлар билан қопланган бир ботқоқликка ташлаб кетишади. Ботқоқликнинг ичида бир урғочи бўри бор эди, у болани эт билан боқди ... Қўшни ўлкаларнинг бошқарувчси ўсмирнинг ҳалигача соғ эканидан хабар топгач, уни ўлдириш учун ўз одамларини янгидан ўша ерга жўнатди. Ботқоқликка келганлар ўсмирнинг ёнида урғочи бўрини кўргач, уни ҳам ўлдиришни исташди. Шу йўсинда урғочи бўри Гаочан (Турфон) ўлкасининг шимолида ўринлашган тоққа қочиб, яширинди. Ушбу тоғда бир ғор бор бўлиб, унинг ичида ўтлар билан қопланган кенг бир водий бор эди… Урғочи бўри у ерда ўнта ўғил туғди. Ўғлонлар улғайгач, ғордан чиқиб ташқаридаги қизлар билан турмуш қуришди, улар кўплаб бола туғди. Ҳар насл ўзига бирор от танлади, улардан бир ўзига Ашина деб ном қўйди. Унинг болалари билан болаларининг болалари кўпайишди ва юзлаб оила юзага келди. Бир неча авлоддан кейин Жуан-жуанларнинг қарамлигига ўтиб, уларга хизмат қилиш учун ғордан ташқарига чиқишди. Кин-шан (Олтой)нинг кунгай — жанубий этакларида яшай бошлашди ва Жуан-жуанларнинг хизматида темирчи уста юмушини бажарди. Кин-шан тоғи дубулғага ўхшар эди. Улар дубулғани Тукюе деб аташганликлари учун ўзларига Тукюе (турк) деган ном қўйдилар».

Хитой йилномаларида Ашина туркларининг келиб чиқиши билан боғлиқ иккинчи афсонанинг ҳам юқорида ривоятга ўхшаб кетадиган томонлари бўлсада, айрим ўзгачаликлари ҳам кўзга ташланади:

«Бошқа бир афсонага кўра, Тукюе (турк)ларнинг ота-боболари Сюнну (хун)ларнинг шимолида жойлашган Со давлатига бориб тақалади. Уруғнинг бошлиғи ўн етти инига эга Апанпу эди; бир урғочи бўри томонидан дунёга келтирилган иниларидан бирининг исми Ичи Нишиту эди ... У икки аёлга уйланди. ... Улардан бири тўрт ўғлонни дунёга келтирди. Ўғлонлардан бири оппоқ оққушга айланди. Бошқа бири А-фу (Абакан) билан Киен (Кем/юқори Енисей) дарёси орасидаги ерда давлат қурди. Ушбу давлатга Кику (Қирғиз) номи берилди. Учинчи ўғли Чучи дарёси (Енисей) бўйида ҳукм сурарди, тўртинчиси эса Тсиен-ссе Че-ши (Ғарбий Саян) тоғи этакларида яшар эди. Бу тоғнинг тепасида Апанпу уруғининг бошқа тармоқлари яшар эдилар. У ерларда ҳаво ўта совуқ бўлганидан, ўғлонларнинг энг каттаси уруғдагиларнинг исиниши ва тирик қола олишлари учун олов ёқар эди. Шу йўсинда тирик қолишга эришди ва энг тунғич ўғлонни бошлиқ тайинлашиб, унга Тукюе (турк) отини беришди. У Натули шад эди. Натулининг ўнта хотини бўлиб, ўғиллари оналарининг уруғ отини олишган эди. Ашина унинг кичик хотинидан ўғли эди. Натулининг ўлимидан кейин ушбу ўн она ўғилларидан бирини унинг ўрнига танлаши керак бўлди. Аёллар танлов қилиш учун бир оғочнинг остида йиғилишди. Ораларидаги келишувга кўра, оғочда ким энг юксакликка сакрай олса, ўша ўғлон уруғнинг бошлиғи бўларди. Ашинанинг ўғли уларнинг ичида энг кичкинаси бўлса ҳам энг юксакка сакради. Шу йўсинда қолган ўғлонлар уни бошлиқ деб, эълон қилишди. У ўзига Асян шад унвонини танлади. . . Асян Шаднинг невараси Тумин эди».

Хитой йилномаларидаги шунга ўхшашроқ билгилар Рашидиддин ва Абулғози томонидан ҳам келтирилган. Қизиғи шундаки, Тумна хоннинг 9 та ўғлидан бирининг эгизак болалари бўлиб, улардан бирининг оти Қабил, иккинчисининг оти эса Қачули эди. Ушбу эгизаклардан биринчи бўлиб туғилгани болалари ва кейинги урпоқлари «хон» бўлиш ҳуқуқига эга бўлади, иккинчисининг урпоқлари эса «бек» (амир) бўлиб, қўшин бошлиғи ўлароқ бошқарувда қатнашиш ҳуқуқини қўлга киритади.

Бу ривоят қанчалик тўқима бўлмасин, унинг негизида қай даражададир тарихий ҳақиқат ётади. Эгизакларнинг бобоси – Туман хон Чина уруғидан бўлиб, Турк хоқонлиги унинг томонидан қурилган эди. Хитой йилномаларида айтилишича, Турк хоқонлигини оға-ини Тумин ва Шидянми (Истами) тузган бўлиб, биринчисининг авлодлари «хоқон», иккинчисиники эса «ябғу» унвони билан хоқонликнинг «Шарқий қанот» ва «Ғарбий қанот»ларини бошқарган. Уларнинг оти эски турк битиктошларида Бумин ва Истами кўринишида келтирилади.

«Ўғузнома»да Туман образи ўз сулоласига асос солган инсон сифатида кўрсатилади. Шунингдек, Абу Райҳон Беруний «Ҳиндистон» асарида Кобулдаги бир тоғ ғоридан чиқиб, ўз сулоласини қурган кишининг турклардан бўлганини ёзади ва сулола номини Бархатекин шаклида келтириб, у билан боғлиқ ривоятлардан бирини тилга олади. Атоқли турк тили билимдони С. Г. Кляшторний Беруний келтирган ривоят ВИИ–ИХ асрларда Кобул ва унинг теграларини бошқарган Кобул Тегин-шоҳлари сулоласига тегишли экани, ушбу сулола келиб чиқиши бўйича Турк хоқонлигига, аниқроғи, хоқонликнинг асосчи хонадони Ашинага бориб тақалиши ва хитой манбаларида келтирилган бўри сиғинган тоғдаги ғор билан боғлиқ афсонанинг бошқа бир кўриниши эканига урғу беради. У Барахтекин атамасининг биринчи қисми Барах туркий тилларда «бароқ ит» деган маънони билдиришини ва ушбу сўз аслида бўри билан боғлиқ эканини ёзади.

Ўша даврда Марказий Осиёни эгаллаб турган Жуан-жуан хоқонлигининг иқтисодий эҳтиёжлари ва қўшинининг қурол-аслаҳа таъминоти Ашина турклари маҳсулоти билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, ушбу уруғ вакиллари Олтойдаги конлар атрофида яшовчи ўтроқ аҳоли эди.

Хитой олими Ма Чаншоу илгари сурган тахминга кўра, Сянбилардан мағлубиятга учраган ашина уруғи Гаочан (Турфон) ўлкасига қочади ва Богда-ула тоғи (Урумчининг шимоли-шарқидаги тоғ)даги ғорларга бекинади, кейинчалик Шимолий Лян давлати қарамоғида бўлиб, бу ерда моҳир металлурглар ўлароқ довруқ қозонади. Шундан сўнг Жуан-жуанлар ўзларининг Гаочандаги қисқа бошқаруви чоғида уларни темир конларига бой Олтой ҳудудига кўчириб келтиради.

Манбаларга кўра, Олтой тоғларидаги ғорлар кейинчалик ҳам «уруғ ғори», «аждодлар ғори» ўлароқ ардоқланган ва турк хоқонлари ҳар йили бу ғорларга келиб, ота-боболари руҳига қурбонлик ирим-сиримларини бажарган. Америкалик олим Д. Синорга кўра, «уруғ ғори» деб аталадиган ушбу ерлар аслида конлар бўлган. Бу қарашни Рашидиддин ва Абулғози Баҳодирхон асарларида келтириб ўтилган маълумотлар ҳам тасдиқлайди.

Қисқаси, Рашидиддин Фазлуллоҳ, Абулғози Баҳодирхон ва яна ўнлаб форс, турк ва бошқа тиллардаги ёзма манбаларда эслатиб ўтилган Чина (Чинос) этник атамасини олтой тиллари оиласининг яқин тармоқлари бўлмиш турк ва мўғул тилларида «бўри» маъносидаги сўз билан тенглаштириб, унинг Ашина кўринишида хитой йилномаларида тилга олингани масалани янада чуқурроқ ўрганишни талаб этади.

Ғайбулла Бобоёр

Тарих фанлари доктори