Мўғул империясининг Чиғатой улуси тарихи туркий халқларнинг миллий ўзлигини шакллантиришда; бошқаруви, иқтисодий тизими ва ижтимоий тузилиши эса минтақа халқларининг ўзаро алоқалари ва давлатчилик анъаналарини тушунишда муҳим ўрин тутади. Чиғатой улуси тарихи хусусида маълумот берувчи манбаларда Чиғатой, Қора Хулагу, Есу Мунка, Ўргина Хотун каби ўттиздан ортиқ ҳукмдорлар фаолияти акс этган. Ўргина Хотун улуснинг ягона аёл ҳукмдори бўлиб, ўн йилга яқин мамлакатни идора қилган. Мўғулларда аёлларнинг бошқарувдаги фаол иштироки ўзига хос хусусият бўлиб, Ўргина Хотун бу анъананинг ёрқин намунасидир. У Чиғатой улусининг регенти сифатида ўғли Муборакшоҳ номидан ҳукмронлик қилган ва Марказий Осиёда тинчлик ва барқарорликни таъминлашда муҳим ҳисса қўшган. Ушбу мақола Ўргина Хотуннинг ҳаёти, сиёсий фаолияти ва унинг Чиғатой улуси тарихидаги ўрнини ёритади.

Ўргина Хотун Чиғатой улусининг асосчиси – Чиғатойнинг набираси Қора-Хулагунинг хотини эди. Чиғатой Чингизхоннинг иккинчи ўғли бўлиб, 1224 йилда Мовароуннаҳр, Еттисув ва шимолий Афғонистон ҳудудларини ўз ичига олган улусни мерос қилиб олганди. Ўргина Хотуннинг ҳам насаби она томондан Чингизхонга бориб тақалиши манбаларда таъкидланади. Рашидиддиннинг “Жомеъ ат-таворих” номли асарида ёзилишича, Ўргина Хотун Чиғатойнинг синглиси Чечак Хотун ва Ойрат қабиласи етакчиларидан Туралчи Кўрагоннинг қизи бўлган. Уларнинг яна бир нечта қизлари бўлиб, барчаси Чингизхоннинг набираларига турмушга чиққан эди. Жумладан, Ўргина Хотуннинг опаси Ўлжай Хотун Тулининг ўғли Хулагуга турмушга чиққан ва Менку Темур исмли ўғил кўрган. Ўргина Хотуннинг Эл Чикмиш Хотун исмли синглиси эса Тулининг бошқа бир ўғли Ариқ Буканинг хотини эди. Бу никоҳлар оила нуфузи ва маликаларнинг мўғул империяси бошқарувидаги мавқеининг анча ортишига сабаб бўлади.

Чиғатой ўзидан кейин севикли ўғли Мутегинни ворис қилиб қолдирмоқчи бўлади. Аммо кейинчалик Мутегиннинг тўрт нафар ўғли орасида ажралиб турувчи Қора Хулагуни меросхўрликка тайинлайди. Чиғатойнинг бу қарорга келишига унинг Ўргина Хотунга уйлангани ҳам сабаб бўлган. Шу тариқа Қора Хулагу 1242 – 1246 йилларда Чиғатой улусини бошқаради. Унинг бошқаруви манбаларда осойишталик ва барқарорлик даври сифатида эсланади. Аммо, 1246 йил қоонлик қурултойида Ўқтойнинг ўғли Гуюк (1246 – 1248) қоон этиб сайлангач, Қора Хулагуни Чиғатой улуси ҳокимиятидан четлатади ва ўрнига Чиғатойнинг ўғли Есу Мункани хонликка тайинлайди. Қора Хулагу ва Ўргина Хотун эса Чиғатой улусини тарк этиб, Қорақурумга жўнайди. Негаки, Қорақурумда Ўргина Хотун ва унинг оиласининг нуфузи ҳамон юқори эди. Шунинг учун ҳам янги қоон собиқ хон ва унинг оиласига нисбатан тазйиқ ўтказолмайди. Қора Хулагу ва Ўргина Хотун 1246 – 1251 йилларда Қорақурумда яшайди.

1251 йил Қорақурумда бўлиб ўтган навбатдаги қурултойда Чингизхоннинг тўртинчи ўғли Тулининг ўғли Мунка қоонликка сайланади. Унга қадар улуғ қоонликка Ўқтой авлодлари сайланиб келинган. Мунканинг қоонликка сайланишидан норози бўлган Ўқтой хонадони вакиллари ва Чиғатой шаҳзодалари Мунка қоонга қарши фитна тайёрлашади. Шаҳзода Широмун бошчилигидаги фитна амалга ошмасдан ошкор бўлгач, Мунка қоон фитначиларнинг барчасини йўқ қилишни буюради. Ўқтой ва Чиғатой хонадонига мансуб фитнага алоқадор балоғатга етган барча хонзодалар ясоққа етказилган бўлса, балоғатга етмаган шаҳзодалар Қорақурум ва Юан империяси ҳудудига олиб кетилиб, Тули хонадони манфаатлари учун “қайта тарбияланган”. Мунка қоон фитначиларни қўллаб-қувватлаган Чиғатой улуси хони Есу Мунканинг ўрнига фитнага аралашмаган собиқ хон – Қора Хулагуни улус бошқарувига қайтаради ва унга Есу Мункани қўлга олиб, Жўжининг ўғли Боту ҳузурига жазолаш учун юбориш вазифасини ҳам қўяди. Хонликка қайта белгилангани тўғрисидаги ёрлиқ билан Қорақурумдан катта қўшин билан йўлга чиққан Қора Хулагу манзилга етиб бормасдан, йўлда касалликдан вафот этади. Қора Хулагуга берилган вазифани Ўргина Хотун давом эттириб, Есу Мунка қўшини билан жанг қилади ва улус бошқарувини қўлга олади. Манбаларда Қора Хулагу ва Ўргина Хотуннинг фақатгина Муборакшоҳ исмли ўғли тилга олинган. Муборакшоҳ отаси вафот этганда ёш бўлгани учун Чиғатой улуси ҳокимиятини онаси Ўргина Хотун регент сифатида бошқариб туради.

Чиғатой улусида сиёсат: бошқарувда аёллар ўрни, миграция ва геосиёсат 

Мўғуллар империясида аёлларнинг бошқарувдаги роли юқори баҳоланган, улар нафақат оилавий масалаларда, балки сиёсий ва иқтисодий соҳаларда ҳам фаол иштирок этган. Ўргина Хотун бу анъананинг давомчиси сифатида Чиғатой улусида олий ҳукмдор сифатида тан олинади. Ўргина Хотун Улуғ Эв (Катта уй) деб номланган саройга ўхшаш чодирда туриб, давлатни идора қилган. У бошқарув йилларида Марказий Осиёда нисбий тинчликни таъминлайди. Ўргина Хотуннинг бошқаруви қуйидагича ўзига хос хусусиятларга эга эди:

Сиёсий барқарорлик: Ўргина Хотун улуснинг ички ва ташқи сиёсатида мувозанатни сақлашга эришди. У Қорақурумдаги Буюк қоон ҳокимиятига бўйсунган ҳолда, маҳаллий бошқарувни мустаҳкамлайди. Бу даврда Чиғатой улуси Қорақурумдан келадиган буйруқларга қарам бўлса-да, Ўргина Хотун маҳаллий ҳокимиятни нисбатан мустақил бошқаришга муваффақ бўлади.

Диний бағрикенглик: Ўргина Хотун давридан бошлаб Чиғатой улуси ҳукмдорлари маҳаллий мусулмон аҳолига нисбатан илиқ муносабатда бўла бошлайди. Мирзо Улуғбекнинг ёзишича, Ўргина Хотун мусулмонларнинг ишларига катта эътибор қаратган ва уларнинг мулки ва ҳаётини ҳимоя қилишда доим фаол бўлган. Жамол Қарший ўзининг “Мулҳақот ас-суроҳ” асарида биринчи мусулмон Чиғатой хони – Муборакшоҳнинг онаси Ўргина Хотун ҳам катта эҳтимол билан мусулмон бўлганига ишора қилади. Ибн Баттута ҳам ўз саёҳатномасида Мўғул аёлларининг исломий бинолар, масжидлар ва мадрасаларни қурдиришда ҳомийлик қилганини қайд этган. Ўргина Хотун бу анъанани давом эттириб, мусулмон уламоларига ҳомийлик қилган.

Маъмурий ислоҳотлар: Ўргина Хотуннинг бошқаруви даврида маҳаллий амирлар ва зодагонларнинг роли муҳим эди. У Чиғатой улусининг маъмурий тузилишини мустаҳкамлаш учун маҳаллий элита билан ҳамкорлик қилди. Бу эса улус ичидаги ижтимоий ва сиёсий мувозанатни сақлашга ёрдам берди.

Ўргина Хотун нафақат сиёсий раҳбар, балки диний ва ижтимоий соҳаларда ҳам фаол шахс сифатида тан олинди. Унинг мусулмонлар билан яқин муносабатлари ва ҳомийлиги улусда исломнинг тарқалишига замин яратди. Ўргина Хотуннинг фаолияти, айниқса, аёлларнинг Мўғуллар империясидаги ўрни ҳақидаги тасаввурни мустаҳкамлайди. У ўз даврида нафақат регент, балки ҳақиқий ҳукмдор сифатида ҳаракат қилди ва улусни муваффақиятли бошқарди.

1259 йил Мунка қоон вафот этгач, бошқарув учун кураш бошланиб кетади ва марҳум хоқоннинг укалари Хубилай ва Ариқ Бука бир вақтнинг ўзида ўзини қоон деб эълон қилади. Хубилай Хитойда, Ариқ Бука Қорақурумда туриб, ўз тарафдорларини йиға бошлайди. Натижада, империяда бўлиниш содир бўлади. Янги қоонлар Чиғатой улусида амалда бошқарувчи бўлишига қарамасдан, 1251 йилги фитнадан кейин “қайта тарбияланган” Чиғатой шаҳзодаларини бошқарув ҳуқуқини тасдиқловчи ёрлиқ билан Или минтақасига юборади. Ариқ Буқа Чиғатойнинг олтинчи ўғли Байдарнинг фарзанди Олғуга хонлик ёрлиғини берган бўлса, Хубилай Чиғатойнинг набираси Бўрунинг ўғли Абушкани хонлик ёрлиғига маъқул кўради. Аммо, Абушка манзилга етмасдан Ариқ Бука тарафдорлари томонидан ўлдирилади. Ўргина Хотун Ариқ Бука қоон номидан ёрлиқ олиб келган Олғуга қаршилик қилмасдан ҳокимиятни топширади.

Манбаларда келтирилишича, Ўргина Хотун улус бошқарувидан четлатилгач, бир муддат улус ҳудудида қолади. Аммо Олғу ҳокимиятни эгаллаб олгач, ўз ҳомийси Ариқ Букага бўйсунмай, Чиғатой улусини мустақилликка олиб чиқиш йўлида кураш бошлагач, Ўргина Хотун ва Мовароуннаҳр собиқ ноиби Масъудбек Ялавоч улусни тарк этади ва Қорақурумга кетишади. (Айрим тадқиқотларда келтирилишича, Қорақурумда мустаҳкамланиб олган Ариқ Бука ундан паноҳ сўраб келган Ўргина Хотунга уйланади.)

1262 – 1263 йилларда Ариқ Бука ва Олғу ўртасида бир нечта тўқнашув содир бўлади. 1263 йил Хубилай Хитойдан катта қўшин билан йўлга чиққани маълум бўлгач, Ариқ Бука Қорақурумга қайтади. У Олғу билан тинчликка эришиш мақсадида Ўргина Хотунни Чиғатой улусига элчи сифатида юборади. Олғу эса сиёсий мақсадлар йўлида унга никоҳ таклифини беради. Бундан аён бўладики, айни вазиятда Ўргина Хотун Ариқ Бука билан никоҳда бўлмаган. Ўргина Хотун ҳам шахсий мақсадлари учун никоҳни қабул қилади. Натижада, Чиғатой улуси ичкарисидаги Ўргина Хотунни қўллаб-қувватловчи мўғул зодагонлари ва ҳарбийлар ҳам Олғунинг марказлашган ҳокимиятини тан олиб, унга хизмат қила бошлайди. Бу никоҳдан Ўргина Хотуннинг ҳам кутилган мақсадлари бўлган, албатта. Буни Олғу вафотидан кейин хоннинг ўз ўғиллари бўлатуриб, Ўргина Хотуннинг Қора Хулагудан туғилган ўғли Муборакшоҳнинг Чиғатой улуси тахтига чиқишидан ҳам англаш мумкин.

Хулоса қилиб айтганда, Ўргина Хотун Чиғатой улусининг энг муҳим аёл раҳбарларидан бири сифатида тарихда ўз ўрнига эга. Ўн йилга яқин ҳукмронлик даврида Марказий Осиёда тинчлик ва барқарорликни таъминлаши, диний бағрикенглиги ва маҳаллий элита билан ҳамкорлиги унинг сиёсий маҳоратини кўрсатади.

Севинч УЛАШОВА

Алфраганус университети доценти, PhD.