1943 йилнинг 28 ноябрида Эрон пойтахтида Германияга қарши альянснинг асосий аъзолари: Британия, АҚШ ва СССР раҳбарлари учрашади. Уларнинг бу учрашуви Германия ҳали ҳам жиддий хавф солиб турган, Эронда юзлаб немис агентлари мавжуд ҳолатда ўтказилади.

Конференция марказида уруш ҳаракатларини янада самарали олиб бориш ва иккинчи фронтни очиш масаласи турган. «Катта учлик» бундан олдин уч томонлама конференция ўтказмаган эди. Фақат икки томонлама учрашувлар ўтказилган. Шунинг учун Теҳрон конференцияси иттифоқчилар учун муҳим тадбир эди.

Ушбу учрашувининг ташкилотчиси АҚШ президенти Франклин Рузвелт ҳисобланади. Унда СССР раҳбари билан учрашиш ғояси Япониянинг Тинч океанда жойлашган Пёрл-Ҳарборга уюштирган ҳужумидан сўнг пайдо бўлган. Рузвелтдан фарқли ўлароқ Буюк Британия бош вазири Уинстон Черчилл аллақачон Сталин билан учрашиб, икки томонлама дипломатик алоқаларни ўрнатган эди.

Тахминан икки йил давомида «Катта учлик» аъзолари ўзларининг уруш ҳаракатларини ёзишмалар ва икки томонлама конференциялар билан давом эттирган. Черчилл ва Сталин биринчи марта 1942 йил август ойида Москвада учрашиб, икки давлат ўртасида дипломатик алоқаларни йўлга қўйган. Бундан ташқари ҳарбий режаларни муҳокама қилиш учун Буюк Британия ва АҚШ раҳбарлари Касабланка, Вашингтон, Тридент, Квадрант ва Квебекда учрашиб урушга оид сиёсий масалаларни муҳокама қилган.

1943 йил август ойида Квебекда бўлиб ўтган учрашувда Черчилл ва Рузвелт Совет иттифоқи раҳбарини конференцияга таклиф этган, бироқ Сталин ҳарбий операцияларни ташлаб, узоқ масофаларга бормаслигини билдирган. Чунки айнан шу даврда шарқий фронтда немислар босқини кучайган эди.

«Катта учлик» учрашув борасида ёзишмалар узоқ вақт давомида олиб борилган. Умумий душман устидан ғалабани тезлаштириш бўйича қўшма ҳаракатларни муҳокама қилиш, шунингдек урушдан кейинги келишувлар тўғрисида фикр алмашиш зарур эди. Шундай шароитда Сталин ўз иттифоқчиларига ноябрь ёки декабрь ойида «Катта учлик»нинг учрашувига рози эканлигини билдирган. Рузвелт уч томонлама учрашув шаклда бўлиб ўтадиган музокараларни 1943 йил ноябрь ойида Шимолий Африкада ўтказишни таклиф қилади.

Бироқ учрашув жойи масаласи Сталинга маъқул тушмайди ва у Эроннинг Теҳрон шаҳрини таклиф этади. СССР раҳбарининг айнан Теҳрон шаҳрининг танлаганига иккита асосий сабабни келтириб ўтиш мумкин: биринчидан, бу вақтда СССР Шимолий Эрони назорат қилар эди. Иккинчидан эса ушбу жойнинг СССР ҳудудига яқинлиги Москва билан алоқаларни доимий олиб боришни осонлаштирарди. Шу боисдан ҳам Сталин Теҳрон шаҳридан узоқ бўлган барча таклифларни рад этади.

Ўз навбатида, Сталин таклифи Рузвелтга маъқул тушмаган. Бунинг ҳам иккита сабабини айтиш мумкин: биринчидан, Теҳрон Вашингтондан жуда узоқда жойлашган ва бу президентнинг соғлигига жиддий зарар етказиши мумкин эди. Иккинчидан эса АҚШ Конгресси Рузвелтнинг Теҳронга боришига қарши чиққан.

Шунинг учун Рузвелт Сталиндан Қоҳира, Бағдод, Басра ва Анқара шаҳарларини учрашув жойи сифатида кўриб чиқишини илтимос қилади. Бироқ Сталин Теҳрондан бошқа шаҳарларни рад этади. Узоқ музокаралардан сўнг иттифоқчилар Теҳронда учрашув ўтказишга келишиб олади.

Теҳрон конференцияси ноябрь ойи охирида ўтказилиши режалаштирилади. Конференция иштирокчиларини ҳимоя қилиш асосан совет ва инглиз қўшинлари ҳамда хавфсизлик идоралари кучлари томонидан таъминланади.

Уч раҳбар Теҳронга 27 ноябрь, шанба куни етиб келади. Катта учлик раҳбарларининг йўл тафсилотлари ҳам қизиқарли кечади.

Теҳрон шаҳрига биринчи бўлиб Сталин келади. У сафарнинг биринчи қисмида Москвадан ҳашаматли поезд билан Қримга жўнайди, у ердан Бокуга ўтиб, ленд-лиз асосида олинган АҚШ самолёти орқали Теҳрон шаҳрига етиб келади. Сталинга Ташқи ишлар комиссари В. Молотов, Мудофаа давлат қўмитасининг нозири маршалл Климент Ворошилов ва икки таржимон – Иван Павлов ҳамда Валентин Бережков ҳамроҳлик қилади.

АҚШ ва Буюк Британия раҳбарлари эса 1943 йил 22-26 ноябрь кунлари Қоҳирада Хитой раҳбари Чан Кайши билан учрашиб, Хитой ва Осиёга ёрдам дастурини муҳокама қилгандан сўнг, 27 ноябрь куни Теҳронга йўл олади. Буюк Британия Бош вазири Теҳрон шаҳрига фельдмаршал сер Жон Дили, ҳаво кучлари штаби бошлиғи Чарлз Портал, дипломатик вакиллар ва ёрдамчилар орасида СССРдаги элчи Эден, хавфсизлик хизмати бошлиғи сер Арчибалд Кларк Керр, қўмондон Уолтер Томсон, шахсий шифокори лорд Чарлз Моран, таржимон Бирсе ҳамда қизи Сара Черчилл ва ўғли капитан Рандолф Черчиллар билан келади. Уинстон Черчилл Эроннинг хавфсизлик хизматига унчалик ишонмаган ва унга Ми6 агентларини ҳамроҳлик қилган.

АҚШ президенти Рузвелт ҳам Черчилл сингари Қоҳирадан 27 ноябрь куни йўлга чиқади. Темир йўл орқали саёҳат қилиш ноқулай ва жуда хавфли эди. Чунки Басрадан Теҳронгача бўлган темир йўлларнинг узунлиги ва юзлаб туннелларнинг борлиги қийинчиликлар туғдирарди. Дастлабки хулосаларга асосланиб, президентнинг учувчиси Брян ва Майкл Рейле президентга учишни тавсия қилганлар. Аммо Рузвелтнинг шифокори Маккинтир 8000 м баландликда учиш президентнинг соғлиги учун хавфли эканлигини айтганда, учувчилар 8000 м дан пастроқ масофада уча олишларини айтади.

АҚШ делегацияси таркибига маршалл Кинг, Арнолд, Лахи, генерал майор Эдвин Уотсин, Уилям Ригдон, Гопкинс, Рейли ва таржимон Боҳленлар киради. Шунингдек, президентнинг куёви Жон Боэттиген ва ўғилларидан бири полковник Эллиот Рузвелт ҳам АҚШ етакчиси билан бирга Эронга келади. Эрон шоҳи Муҳаммад Ризо Паҳлавий Рузвелтни аэропортда кутиб олмоқчи бўлади, аммо америкаликлар хавфсизлик нуқтаи назаридан шоҳнинг бу таклифини рад этади. Чунки бу вақтда Эрон ҳудудида немис жосуслари кўп бўлиб, улардан ҳимояланишда кўп одам бўлиши ноқулай эди. Эроннинг 24 ёшли ҳукмдори Теҳрондаги Голистон саройида 88 мартабали меҳмон учун зиёфат уюштиришни режалаштиради. Бироқ «Катта учлик» ва делегация аъзолари бу таклифни ҳам рад этади.

Иттифоқчилар Теҳрон шаҳрига келгандан сўнг, ўз элчихоналарига жойлашади. АҚШнинг Теҳрондаги элчихонаси шаҳарнинг чеккасида жойлашганди. Бу эса Рузвелтнинг хавфсизлик чораларини кучайтиришига сабаб бўлади. Яъни, у учрашувлар бўлиб ўтувчи Британия элчихонасига келиши учун Теҳрон шаҳрининг тор оломон кўчалари бўйлаб ҳаракатланиши керак эди.

Дастлаб Черчилл Рузвелтга Теҳрон конференцияси вақтида инглиз элчихонасида қолишини таклиф қилади. Лекин АҚШ раҳбари ушбу таклифни рад этган. Бунга сабаб эса Рузвелтнинг Совет раҳбаридан кутаётган таклифи эди. Ниҳоят 28 ноябрь куни Сталин элчи Гарриман орқали Рузвелтга СССР элчихонасига ўтиши учун шахсий таклифнома юборади.

Бу қадам орқали Рузвелт Сталин билан дўстлик алоқалари ўрнатишни хоҳлаган. Рузвелт СССР элчихонасига кўчиб ўтгач, совет элчихонасининг хавфсизлик хизмати 2 баробар кучайтирилади. Совет элчихонасини Черчиллнинг фикрига кўра, 3 мингдан ортиқ махфий полициячилар қўриқлаган.

Айни пайтда, НКГБ (Давлат хавфсизлиги халқ комиссарлиги) агентлари ўз элчихоналарига жойлашган Рузвелт хонасига яширин эшитиш мосламалари ҳам ўрнатган ва унинг суҳбатларини эшитиб борган.

Теҳрондаги асосий учрашувлар Франклин Рузвелтнинг совет элчихонасидаги қароргоҳида бўлиб ўтади. Эрондаги ушбу учрашув бошқа тадбирлардан ажралиб туради.

Биринчидан, конференция норасмий тарзда ўтказилиб, матбуот-анжуманларсиз олиб борилган.

Иккинчидан, музокаралар учун кун тартибининг йўқлиги, яъни ҳар бир раҳбар ўзини ташвишга солаётган мавзулар билан суҳбатлашиб, ўзаро келишиб олишга ҳаракат қилинган. Рузвелтнинг таржимони Чарлез Боҳленнинг сўзларига кўра: «Учрашувларни ташкил этиш, жадвалларни тузиш ёки кўплаб техник тайёргарликлар билан шуғулланиш учун ҳеч ким масъул эмас эди».

Конференциянинг биринчи ялпи мажлиси 28 ноябрь куни бўлиб ўтган. Хона марказида думалоқ стол ўрнатилган бўлиб, бу иттифоқчилар орасидаги ўтириш тартиби билан боғлиқ эҳтимолий муаммоларни ҳал қиларди. Ялпи мажлислардаги мунозаралар кун тартибисиз, эркин тарзда ўтказилган. Биринчи ялпи мажлис уч ярим соат давом этган.

«Конференция аъзоларининг ушбу столда йиғилган вакилларига айтмоқчиманки, биз ҳаммамиз бу ерда битта мақсад билан – урушда энг қисқа вақт ичида ғалаба қозониш учун тўпландик. Ўйлайманки ушбу учрашув муваффақиятли бўлади, ўзаро алоқаларни мустаҳкамлайди ҳамда келажакдаги яқин ҳамкорлик учун имкониятлар яратади. Бизнинг белгиланган кун тартибимиз бўлмаса ҳам, урушдан кейинги муаммоларни муҳокама қилишимиз мумкин, дея Рузвелт учрашувни очиб беради.

Шунингдек, Теҳрон конференцияси иштирокчилари бу ерда айтилганларнинг ҳеч бирини нашр этмаслик бўйича ўзаро келишиб олади.

Теҳрон конференциясида кўрилган асосий масалалар қуйидагилар эди:

– Иккинчи фронтни очиш

– Туркияни урушга тортиш

– Япония масаласи

– Полша масаласи

– Финляндия муаммоси

– Германия мағлубиятга учрагандан сўнг дунё тинчлигини таъминлайдиган хавфсизлик ташкилотини яратиш

Теҳрон конференциясининг биринчи ялпи мажлисида Европада иккинчи фронтни очиш масаласига асосий эътибор қаратилади. СССР уруш муддатини қисқартиришда муҳим омил сифатида иккинчи фронтнинг очилишига катта аҳамият беради. Бироқ операция бошланишининг аниқ вақтлари тўғрисида қарор Буюк Британия ва АҚШ томонидан кечиктирилади. Аслида иккинчи фронт масаласи биринчи марта 1941 йил 18 июлда Сталиннинг Черчиллга йўллаган хабарида айтилади. Ушбу хабарда Совет раҳбари ғарбий ҳудудда турли қийинчиликларга қарамай немисларга қарши зарбалар бериш учун иккинчи фронтни очишни таклиф қилган. Лекин рад жавоби олган.

Лорд Бивербрукнинг сўзларига кўра, ўша пайтда инглиз ҳарбий раҳбарлари доимо тажовузкор чоралар кўришни истамас эди. Албатта, бу нафақат ҳарбий хавф, балки маълум сиёсий фикрлар сабаб ҳам амалга оширилмаган.

Лондондаги баъзи юқори доиралар СССР ва Германия бир-бирини заифлаштиради ва бу Буюк Британия Европада устун мавқега эга бўлишига замин яратади деб ҳисоблаган. Ўша пайтдаги сенатор, кейинчалик вице-президент, сўнгра АҚШ президенти бўлган Гарри Труманнинг бу борада айтган фикрлари буни тасдиқлайди: «Агар биз Германия ғалаба қозонаётганини кўрсак, демак биз Россияга ёрдам беришимиз керак, агар Россия ғалаба қозонаётган бўлса, унда биз Германияга ёрдам беришимиз керак».

Британия ва АҚШ дастлаб, СССРни иложи борича кучсизлантириш, сўнгра уни иккинчи даражали давлатга айлантиришни мақсад қилганди. Бироқ Сталинград ҳудудида немислар устидан қозонилган ғалаба СССРнинг халқаро майдондаги роли ва обрўсини ошириб юборади. Фашистлар Германияси устидан ғалаба яқинлашганда Черчиллнинг хавотири янада кучаяди. Айнан шу сабаб АҚШ ва Буюк Британия иккинчи фронт очиш зарурлигини яхши тушунади, чунки совет қўшинлари иттифоқчиларнинг ёрдамисиз ҳам бутун Европани озод қилишга қодир эканлиги маълум бўлганди.

Франклин Рузвелт конференция арафасида ўз ўғлига«Башарти Россияда ишлар бундан кейин ҳам ҳозиргидек борадиган бўлса, келаси баҳорда иккинчи фронтнинг кераги бўлмай қолиши мумкин!» дейди.

1943 йил ноябрь ойининг охирида Теҳрон конференцияси бошланганда, Францияда иккинчи фронт қачон пайдо бўлиши ҳали номаълум эди. Сталиннинг фикрига кўра, Германиянинг энг заиф томони бу – Франция бўлган. Шу боис Ғарбий Европада айнан Франция ҳудудида иккинчи фронтнинг очилиши, шарқий фронтдаги вазиятни юмшатишга жиддий туртки бўларди. Иттифоқчилар 1944 йил май ойида Франциянинг шимолий-ғарбий қисмига ва жанубига 1 миллион аскар ва зобитлар ташлашга келишиб олади.

Конференцияда Туркиянинг урушга кириши ҳамда Японияга қарши уруш масалалари ҳам муҳокама қилинган. Рузвелт урушдан сўнг тинчликка таҳдид соладиган ҳар қандай ҳолатга қарши тўрт полициячи (АҚШ, Буюк Британия, СССР ва Хитой) курашиши кераклиги тўғрисида фикр билдиради. Сталин эса бунга қаршилик қилиб, Европанинг биронта давлати хитойликларнинг уларнинг ишига аралашувини муносиб деб топмаслигини айтиб, ўз уйини тартибда ушлолмаган Хитой қандай қилиб бутун дунё тартибига ёрдам бера олишини Рузвелтдан сўрайди. Рузвелт Хитойнинг айни пайтдаги кучсизлиги тан олади, аммо келажакда Хитой жаҳон сиёсатида катта роль ўйнаши мумкинлигини башорат қилади.

СССР, АҚШ ва Буюк Британия раҳбарлари ўртасидаги Теҳрон конференциясининг якуний йиғилиши 1 декабрь куни бўлиб ўтади. Унда асосан сиёсий масалар муҳокама қилинади. Шунингдек, конференцияда Германияни урушдан кейин қандай бўлиб олиш масаласи ҳам кўриб чиқилади. 1943 йил 1 декабрь куни уч давлат раҳбарлари «Уч қудрат декларацияси»ни имзоланиши билан Теҳрон конференцияси ўз ишини якунлайди.

Сиддиқов Миршод

ФА Тарих институти таянч докторанти