Ўзбекистон тарихида Томир Хотун ва Қабач Хотун сингари ўз эли, юрти тинчлиги учун душманга қарши курашган аёллар жуда кўп бўлган. Момоларимиз ўтмишда қўлига қурол олиб, эркаклар қаторида тинчлик, эркинлик учун жанг қилган. Шундай жасур аёллардан бири Бодғис ва Тохаристон маликаси Низакли Хотун эди.

Бу Хотун тўгрисида сўз юритишдан олдин Низаклилар сулоласи хусусида озгина тўхталиб ўтиш лозим. Низаклилар Туркистоннинг жануби бўлган Бодғис ва Тохаристон ерларида 7-асрнинг ўрталаридан 8-асрнинг бошларигача ҳукм сурган туркий сулоладир. Сулола ҳукмдорлари асосан Тархон унвонига эга бўлган. Тархон унвони соф туркий бўлиб, Исломдан олдинги туркларда “бек” маъносида ишлатилган.

Сулола ҳукмронлиги арабларнинг Туркистонни забт этиши даврига тўғри келган. Шу сабаб ҳам Низаклилар бу вақтда Туркистоннинг жанубида юз берган сиёсий воқеаларда муҳим ўрин тутган. Улар асосан араблар билан келишувчилик сиёсатини олиб бориб, сулҳ тузиш орқали ўз қўл остидаги ерларнинг тинчлиги ва дахлсизлигини таъминлашга интилган.

Сулоланинг сўнгги йирик ҳукмдори, араблар томонидан Абул-Ҳайёж (Сержаҳл) деб аталган Низак Тархон Баркаший дастлаб Хуросон волийси Язид ибн Муҳаллаб, сўнг Қутайба ибн Муслим билан сулҳ тузган. Ҳатто у Қутайба ибн Муслим даврида Ислом динини қабул қилиб, исмини Абдуллоҳга ўзгартирган ва арабларнинг Туркистонга ҳарбий юришларида қатнашган. Кейинчалик Баркаший арабларнинг хунрезликларини кўриб қўрқиб кетади ва Тохаристонга қайтиб келади ҳамда уларга қарши қўзғолон кўтаради.

Айнан шу пайтдан бошлаб Низакли Хотун тўғрисида манбаларда маълумотлар учрай бошлайди. Эри Низак Тархон Баркашийнинг ҳукмронлик фаолиятига асосланиб, Низакли Хотун 7-асрнинг 2-ярми 8-асрнинг бошларида яшаган дейиш мумкин. Тохаристон ва Бодғис ҳукмдорлари бўлган Низаклилар сулоласига келин бўлганлигига қараганда бу аёл шу ерлардаги зодагон ва зиёли оиладан чиққан.

Низакли Хотун эрининг арабларга қарши курашида унга кўмакчи ва йўлдош бўлган. Оғир дамларда ҳам бу аёл эрини ташлаб кетмаган. Масалан, Низак Тархон Тохаристон ва унинг атрофларида арабларга қарши уруш бошлаб, бирин-кетин турли ерларни қўлдан чиқариб, енгила бошлаганда мол-дунёсини, хазиналарини Кобулшохга юборади. Бироқ шундай таҳликали вазиятда Хотун эрини ташлаб кетмай, унга кўмакчи бўлади.

Низак Тархон Бағлон шаҳридаги қалъада 2 ой қамалда қолгандан сўнг омонлик, яъни у ва сафдошлари ўлдирилмаслиги эвазига Қутайбага таслим бўлади. Аммо Қутайба Ироқ волийси Ҳажжож ибн Юсуфнинг буйруғи билан ваъдани бузиб, Низак Тархон ва унинг 700 та сафдошини ўлимга ҳукм қилади. Кейин эса қалъага кириб, бор мол-мулк ва қурол-яроғларни мусодара қилади ҳамда Низакли Хотун, унинг ўғли ва хизматкорларини асирга олади.

Асирдаги 80 дан ортиқ зодагонлар қўлга киритилган ўлжанинг бешдан бири билан бирга Ҳажжожга юборилади. Лекин Қутайба Низакли Хотунни Ироққа юбормайди, чунки волий унга уйланишни истаётганди.

Низакли Хотун Қутайбадан келган совчиларга қатъий рад жавобини беради. Хотун ҳаттоки Қутайба билан ёлғиз қолиб, юзма-юз келганда: “Қанчалар аҳмоқсан! Эримни ўлдирдинг, подшоҳлигимни тортиб олдинг, энди мени сенга яхши муносабатда бўлишимни кутяпсанми?” – дея очиқча гапиради.

Бунда қуролсиз, қўли боғлиқ ҳолда қолганда ҳам Низакли Хотун душманга қарши ботир юрак ва ўтли сўзлар билан курашишни давом эттиргани, уларга таслим бўлмагани яққол кўринади. Анча-мунча эркакда учрамайдиган бундай мардлик, шижоатни асира аёлда кўрган Қутайба унга тан бериб, “Истаган ерингга кетавер” – деб Хотунни озод қилади.

Афсуски, Хотуннинг бундан кейинги ҳаёти тўғрисида ҳозирча маълумотга эга эмасмиз. Бироқ, Низак Тархондан кейин Балхда Шоҳ ибн Низак отли ҳукмдор Қутайбага қарши қўзғолон кўтаради. Афтидан бу киши Низак Тархоннинг ўғли ёки яқин қариндоши бўлган. Балки, Низакли Хотун ҳам у билан биргаликда арабларга қарши курашни давом эттирган бўлиши мумкин.

Хулоса қилиб айтсак, Низакли Хотун сингари маликалар ўзбек давлатчилиги тарихида аёллар юртга ҳужум қилган ёвга қарши мардонавор курашгани, бу йўлда эрларига йўлдош ва елкадош бўлганини тасдиқлайди. Шунингдек, Низакли Хотун мисолида тарихимизда ўзбек аёли ўз эри, яқинлари, мол-давлатидан айрилиб асирга тушганда ҳам ёвга бўйин эгмагани, кескин сўзлар билан курашни давом эттирганини билиб оламиз

Ислом Бўриев,

ФА Тарих институти кичик илмий ходими