Келур авлод даври ўзига хос...

Бу номни илк бор мактаб йилларимда – Нодира, Увайсий, Маҳзуна, Дилшоди Барно каби отин ижодкорлар қаторида эшитгандим. Бугун унинг аччиқ ҳақиқат ва фалсафа билан тўйинган шеърларини ўқирканман, миллатнинг эркка ташналиги, илмга чанқоқлиги, ҳақсизликка нафратию, адолатга рағбатини ич-ичимдан ҳис қилдим. Ҳа, у ўз замонасининг алоҳида ҳодисаси, уйғоқ овози, аёл жадидаси эди. 

Анбаройни ўз мактабига қабул қилган Дилшоди Барно ўзининг “Тарихи муҳожирон” асарида шундай ёзади:

“Анбарой буғдойранг, сунбул сочли, оҳу кўз, ой юзли, ахлоқи ҳамида ва одоби писандида соҳибидур. Бу саккиз яшар қизча ёшлигига қарамай, ҳазрати Навоий ғазалларини ўрганишга беҳад қизиқади. Бу ожиза саккиздан ўн тўрт ёшгача одоб таълимига машғул бўлди. Умидим борки, бу қизча катта шоира бўлғуси”.

Бу башорат чиндан ўзини оқлади. Анбар Отиннинг отаси Фармонқули машҳур шоира Жаҳон отин Увайсийнинг жияни эканини инобатга олсак, илдизлар дарёларга туташгани аён бўлади. Агар мендан миллат эрки ва маърифати учун қайғурган аёлларнинг кимлиги сўралса,  шак-шубҳасиз Анбар отинни олдинги сафларда санаган бўлардим. Бунга шоирнинг келар замон ҳақидаги қарашлари, хотин-қизлар ҳақ-ҳуқуқи, таълим ва тарбия, ижтимоий танқид, янги мактаблар борасидаги қарашлари, “Қоралар фалсафаси”даги хулосалари яққол мисолдир.  

Таълим ва танқид

Аввало Отин иштибоҳига тўхталсак. Бу нисба Увайсий, Дилшоди Барнода ҳам бор. Умуман, халқ саводли, зиёли аёл ўқитувчиларни, дин ва шариат билимдонларини шундай атайди. Анбар Отин ҳам турли маросимларда, хотин-қизлар гурунгларида уларнинг илтимосига биноан нутқ сўзлар, мумтоз ва замона шоирларнинг асарларини катта маҳорат билан ўқиб берарди. Деярли саводсиз маҳалла аёллари шунданми, уни “отин” деб аташарди. Бора-бора бу мақом Анбаройнинг тахаллусига айланди. 

Анбаройни ўн тўрт ёшларида ўратепалик новвой Зоҳидхўжа исмли йигитга турмушга беришади. У ҳам адабиётга ошно инсон бўлиб, Қўқондаги барча шоирларни яқиндан билар эди. Бу оилада Мўминхўжа, Бибихон, Усмонхўжа, Оминахон исмли фарзандлар дунёга келади. Машҳур отин таълим чорловини аввало ўзидан, оиласидан бошлайди.

Ҳатто фарзандларини янги очилган мактабга боришга тарғиб қилар экан, шундай ёзади:

Эй болам, Хайруллахон мактаб очибдур, борингиз,

Албатта, шу янги мактабда ўқунгиз борингиз.

Ерда ултурмай харракда ултурурмиш болалар,

Тоза тургай уст-бошу жомаю дасторингиз.

Шеърда бизга нотаниш “харрак”, “жомаю дастор” сўзлари учрайди. Харрак сўзига изоҳли луғатда “эшакча, таглик, поя” дея таъриф берилади. Демак, энди мактабда болалар ерда эмас, бирор таглик ёхуд ўриндиқда ўтиради, болаларнинг жомаси (кийим), дастори (салла, сочиқ) озода бўлиши таҳсилнинг эртасига умид уйғотади. 

Кейинги сатрларда мақсад-муддао янада ойдинлашади:

Ўргатармиш турк тилида ҳар илмдин борини,

Келгусида шу билимлар бирла бўлгай корингиз.

Шоира айрим шеърларини ўз болаларига васият ўлароқ ёзар экан, кун келиб, толеи битса, ўз илтижоларини халққа ошкор қилади:

Ман ўлсам, эй биродарлар, қизимни куёвга беринг!

Судхўру бой, золимларға зид бировга беринг.

Яна у фарзандлари тақдирини, келгусидаги иқболини фақат ва фақат илмда кўради.

Ўғлимни хор этмангиз етимлик нони бериб,

Билим ўргаткувчи олим бировга беринг.

Хотин-қизлар таҳсилини ич-ичидан ёқлаган шоира келажак замонлар ҳақида ёруғ хаёллар сурар экан, қиз-жувонларнинг бошқалар қатори тенг билимли бўлишини, ватанни обод қилишга ҳисса қўшишини, ҳатто дунё мамлакатларига-да таҳсил олишини истайди.

Келиб хушнуд авлодим, мани мулким қилур обод,

Бу вайрона диёримда шаҳарлар айлагай бунёд.

Дабистони улумни сар-басар очиб ҳар эл ичра,

Кенгайтиб таҳсилини, навжувонлар айлагайлар ёд.

Шоиранинг бир асран кўпроқ вақт аввалги орзусига қулоқ берсангиз, ич-ичдаги сўнмас хоҳиши сасини эшитасиз:

“Ул вақт қизлар илми дунёвий таҳсилиға муяссар бўлуб, урфон тахтида қарор топиб, эллар ва улуғлар сафиға дохил бўлурлар, алар ғайрат ва меҳнатда эрларға ҳамфо ва ёвар бўлуб, обрў топиб, ҳурмат ва икромға сазовор бўлурлар...”

Афсуски, ўша давр жамиятида аёллар ҳақ-ҳуқуқига нисбатан мустаҳкам тўсиқлар мавжуд бўлиб, ҳар қандай уйғоқлик, сўз эркинлиги жиддий танқид остида қолар эди. Анбар Отиннинг илмсизлик ва исроф, тенгсизлик ва адолатсизликка оид кескин шеърлари кўпгина бой хотинларнинг юрагига ғулғула сола бошлади. Шоира ҳашам либосини кийган уқувсиз хотинларнинг кирдикорлари, ўзига оро бериш йўлида ҳар ишга тайёр боёнларнинг тантиқ хотинлари ҳақида аччиқ-аччиқ ёзаверди:

Ғозибойлар, кемачилар, мингбошилар хотуни,

Пиёда бормайди, извошга қўнғироқ тоқмай.

Ундоғ шуҳратчиларни танобини тортиб қуй,

Давлатиға дам бермасун, мунча ортиқ ҳовлиқмай.

Шундай кунларнинг бирида ундан ўч олдилар. Анбарой қаттиқ жароҳатдан кейин оёқлари ишламай, узоқ вақт тўшакка михланиб қолади. Шундай бўлса-да, у ахлоқсизлик ботқоғига ботиб бораётган жамиятни аёвсиз танқид қилишдан тўхтамайди. 

Абу Сино, Улуғбекдин кўз юмғонларға ўт тушсун...

Анбар Отин жамиятдаги иллатларни фош этувчи энг катта қурол сўз ва шоирлик мақоми эканини теран англайди. Жамиятга наф келтирмайдиган ёзуқлар, эҳтимолки, халойиқ ҳолини сўрмаган битиклардан бирор наф йўқлигини таъкидлайди:

Шоир ўлмоқдин умиди бўлса, қилмас ҳеч лоф.

Шеър ёзсангиз, халойиқ ҳолидин мавзу этинг.

У ўзбек ва тожик тилларида ижод қилган шоира Увайсийга меҳр қўяди, Навоийни устоз санайди. Замондошлари Муқимий, Фурқат, Завқийларга мурожаат қилиб, уларни-да жамият аҳволига бефарқ бўлмасликка чорлайди. Шоир Муқимийга атаб ёзган шеърида шундай сатрлар бор:

Эй Муқимий, эрлар ичра куйлангиз сиз ҳар мудом!

Негаки мандек аёлларға эрур куйлаш ҳаром.

Эрни хотундин қилиб афзал яраткан дейдилар,

Биз учун ҳам сизни шеърингизни этсун эҳтиром.

Бебизоатлик агар эл ичра бўлса айбингиз,

Бўйла қонун кашф этканлардин олинг сиз интиқом.

“Ўт тушсун” номли шеърида эса тарихий алломаларимизни унутиб бораётган, хотин-қизларни буюм каби сотмоққа ҳозир кимсаларнинг юрагига аёвсиз ўт солади: 

Тариқча илми йуқ “қози калонман, муфтиман” дейдур,

Абу Сино, Улуғбекдин кўз юмғонларға ўт тушсун.

Шеърда борган сари ижтимоий тенгсизликка нисбатан исён кучайиб боради.

“Хотунлар мол қатори сотиладур”, деб муштипарларни,

Зулайҳо, Лайли, Ширинни тан олмогонларга ўт тушсун.

Доим муҳтожлик ва чорасизликда яшаган шоира ўзининг ҳувуллаб қолган қалб даргоҳига бир ёруғлик липиллаб келишига умид боғлайди:

Қайси кун байтул ҳазанимни ёрутмоқ соати?

Бу қаро ғорим ичиға парпираб шамдон келур.

“Бир замонни уйлағайман, ҳеч замонға ўхшамас” сатрида эса сезгир қалбнинг қачонлардир эмин-эрки замона келиши, ўзбирликка эришган халққа айланишимиз ҳақидаги қарашлар акс этади.

Алҳол Анбар Отин халқларга чексиз азият келтирадиган мудҳиш урушларни қоралар экан, бугун ҳам сув ва ҳаводай зарур бўлган иттифоқлик, аҳиллик ғояларини баланд ҳилпиратади:

Зўрдин зўр чиқса доим, зўр қочғай гўрга,

Сулҳу амният кучидин несту яксондур уруш.

Қай куни булғайки, дунё сулҳ ила топғай қарор,

Акс ҳолатда бу эл пойиға қопқондур уруш.

Шоиранинг ўзи яшаб турган замондан юксалиб, келажакка қарата айтган сўзлари, бир пайтнинг ўзида огоҳлантириш ва башорат каби янграйди. Унда шоиранинг асрлар бурунги топқирлиги, олдиндан кўра билиш салоҳияти намоён бўлади.

Мани сўзимни тингланг, аюҳаннос,

Келур авлод даври ўзига хос...

“Қаролар фалсафаси”даги жамият

Анбар Отиннинг “Қаролар фалсафаси” рисоласи бир-бирининг зидди бўлмиш икки муаммо – ижтимоий адолат ва зулмнинг фалсафий-мажозий талқинларига бағишланади. Шоира давр аёлларининг аҳволидан, уларнинг ижтимоий камситилиши, хорлик ва ҳуқуқсизлик натижасида ўз иқтидору истеъдодидан жудо бўлиб бораётганини оғриқлар билан тилга олади. Бундай адолатсиз муҳит шоир ўлароқ Анбар Отинга сира тинчлик бермайди. Оддийгина кўча-кўйда юриш қоидалари ҳам хотин-қизлар учун чинакам хавфга айланаётгани уни баттар ғазаблантиради.

Рисолада хотин-қизларнинг паранжи ичида кампирлардек букчайиб юришга мажбурлиги, агарда тик юрсалар улардаги қадди-қомат йўқчиликда кўзлари шаҳватга тўлган бўйдоқларнинг тажовузига сабаб бўлишини очиқ-ойдин тан олади.

“...Ҳукм шундоғдурки, заифалар агар ота-она ва қариндошларини кўрмоқ учун боргон вақтида эски либос кийиб, қўлиға асо ушлаб, эски паранжи ёпунуб, букчайиб, албат­та, қари кампир ҳолида бўлуб кўчаға чиқиши мумкиндур. Ногаҳон кўнгли бузуқ, беҳаё эркаклар кўз олайтуруб, заифага озор берурлар, шул сабабдин қиз-жувонлар кўчаға ясаниб чиқмоқлари ман этилур”.

Шоир замон йигитларининг  бу ҳолга тушиб қолаётганини илмсизлик ва йўқчиликдан, таълим ва тарбиянинг аянчли аҳволи сабабидан деб билади.

“...Аксар нотавон камбағал бечоралар уйланишға қодир эмаслар ва аҳли аёл жамарғасиға ожиз булурларини билиб, уйланмаслар. Шул сабабдин ҳам кўча-кўйда буйдоқлар нафси шаҳвонаси ғолиблик қилуб, заифаларға назар ташлаб ва суз қотуб, озор берурлар”.

Замона зиёлиси қачонлардир бу иллатларнинг тамоман йўқ бўлиши, тенг ва адолатга бурканган улуғ кунлар келишини орзу қилади:

“...Ул замонда барча халқ соҳибжамол бўлур... Ул вақт қизлар илми дунёвий таҳсилиға муяссар бўлуб, урфон тахтида қарор топиб, эллар ва улуғлар сафиға дохил бўлурлар, алар ғайрат ва меҳнатда эрларға ҳамфо ва ёвар бўлуб, обрў топиб, ҳурмат ва икромға сазовор бўлурлар”.

Шоира ушбу рисолада қора ва оқ рангларнинг мажозий қиёфасини чизар экан, бетакрор ташбеҳлар орқали сўз синчиси эканини исботлайди. Масалан, шоир қозонни деҳқонга қиёс қилади. Бир қарашда ўхшатмайсиз, аммо кутилмаган сўз латофати сизни ўзига қаратиб олади. Аслида қозон ҳам кун бўйи деҳқон каби иссиқда қорайиб меҳнат қилади, у ҳам ҳосилини халқ дастурхонига тортади. Қозоннинг қоралиги деҳқоннинг иссиқда қорайиб меҳнат қилишига ҳамоҳангдир.

“Ул қаро халқ офтоб сўзонида меҳнат қилиб, ўзлари ҳар қанча куйганлари ҳолда, ҳосилларини ҳамтовоқлариға туҳфа қилурлар. Мисол андоқдурки, қазон бовужуд қародур, ўзи ўтда куюб қаро бўлғони ҳолда овқат пишуруб одамларни туйдурур”.

Бундай мисоллар жуда кўп. “Қаро чароғ ўзи қаро ёғ ва куюндиға гирифтор булғони ҳолда, нури илан кулбани равшан қилур”.

Шоира ҳусн бобидаги энг муҳим жиҳатлар ҳам қораларга тааллуқлилигини айтар экан, қаро қош, қаро соч ва қаро хол ҳусннинг асосий омиллари эканини айтиб, қароликнинг ажиб фалсафасига шарҳ беради. Буни қарангки, қурол-яроғ, анжомлар ҳам қора, аммо улар воситасидаги меҳнат атрофни оқликка, гўзалликка буркайди. Маъданлар, хусусан кўмир ва темир, пўлат ҳам қора, аммо улар халойиқнинг тириклиги ва ҳаёт тарзига ойдин нур ва ҳовур беради. Қора кимёлар, анбар ва тус (қайин оғочи, қайин оғочининг пўсти) ва зайтун ва ифор ва сурма кабилар қора бўлса-да, инсонни янада гўзаллаштиради. 

Шоир ана шундай иштибоҳлар билан жамият ҳаётидаги турфа иллатларга юзланади. Хотин-қизларнинг уқувсизлиги, ўз хожаларини қўлдан бой бермаслик учун минг ўлиб-тирилиши, ёшармоқ, сохта ҳусн пайида ҳеч нарсадан қайтмаслигини ошкора фош этади.

“Ул аблаҳ оқлар ноилож ўзлариға сохта ҳусн пайдо қилмоқ ҳаракатиға тушарлар, яъни сочларини қора ранг ила бўяйдурлар ва қошлариға қаро суртуб ва кўзлариға сурма қўюб мужгонларини бўяб ва юзлариға сохта хол қуюрлар, баъзи бирлари игнаға ип ўтқаруб, ипни қаро қилиб, юзларини игна илан тикиб, хол қилурлар”.

Демак, “Қоралар фалсафаси”даги “қора” зулмат эмас, нурга етакловчи руҳий йўл. Шоира “қора”ларнинг фалсафий мазмунига ўзига хос жило бериб, жамиятдаги кўплаб тушунча ва муносабатларга янгича ранг бера олди. Аслида оқ ва қоралар баҳси жамият иллатларини фош этиш, бойлик ортидаги қашшоқлик, таназзул ортидаги умид, зулмат ортидаги ёруғликни бизга-да англатишнинг мангу фалсафасидир. 

Бобур ЭЛМУРОДОВ,

Филология фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD)