Хасталик ва гўзаллик ўртасидаги зиддият, инсонга инсон сифатида қараш зарурати, жамиятнинг ажратилган етимлари: эронлик машҳур шоира Фуруғ Фаррухзоднинг ягона режиссёрлик иши – “Уй қора” ҳужжатли фильми тўғрисида.

Фуруғ Фаррухзодни адабиёт ихлосмандлари яхши танийди. Бир қанча шеърлари ўзбек тилига ҳам таржима қилинган. Ижодий фаолияти форсий назмда алоҳида саҳифа очган. Ушбу мақолада унинг бир қанча халқаро фестивалларда эътироф этилган, шеърий, фалсафий ва инсонпарвар ёндашуви орқали мохов касаллиги билан оғриган одамларнинг ҳаётини ёритувчи ноёб ҳужжатли фильми ҳақида сўз боради.

“Уй қора” (“Кҳанеҳ сиаҳ аст”) 1962 йилда суратга олинган бўлиб, Эрон киносининг энг яхши намуналаридан бири дея эътироф этилади, мамлакат кино саноатида Янги тўлқин ҳаракатининг бошланиши сифатида қаралади.

22 дақиқалик мазкур қисқа метражли асар Табриз шаҳридаги “Баба бағи” номли моховлар колониясида яшовчи одамларнинг ҳаёт тарзи ва азоб-уқубатларини тасвирлайди. Муаллиф жамиятда қабул қилинмаган, касаллиги сабаб иҳоталанган инсонлар олдидаги чегарани кесиб ўтади ва ана шу ноэстетик картинага шеърий руҳиятни ҳам жо этади. Фуруғ фильмда мохов касаллиги билан оғриган одамларнинг оғир шароитларинигина эмас, уларнинг инсоний кечинмалари, умиди ва ҳаётга интилишини кўрсатади. “Хунуклик” деб ҳисобланган нарсадан гўзалликни топишга уринади.

Мохов теккан кишида нерв, нафас олиш йўллари, тери ва кўз шикастланади. Натижада оғриқни ҳис қилиш хусусияти пасайиб, мушакларнинг кучсизланиши, тананинг емирилиши, қийшайиши ва бошқа оғир асоратлар намоён бўлади. Бу касаллик, асосан, камбағал қатлам орасида кўп учраши айтилади.

Фильм ўта табиий – у ердаги муҳит қандай бўлса, ўз ҳолича кўрсатилади. Интервью ёки режалаштирилган постоновкаларни кўрмайсиз, сезмайсиз ҳам. Кадр ортида шоиранинг шеърлари, муқаддас китоблардан парчалар, мохов касаллиги ва адолат тўғрисида мулоҳазалар янграйди. Фильм давомида эркак ва аёлнинг овози эшитилади. Биттаси Фуруғ, бу моховнинг, яъни жамият четлаган кишининг ички овози. Эркак кишининг овози эса илмий, қабул қилинган нарсаларни айтади. Қайсидир маънода, бу иккинчи овоз жамиятнинг моховга – четланган одамга нисбатан қарашидек эди.

Фильм аввалида қуйидагича хитоб қилинади: “Дунё хунукликдан холи эмас. Агар инсон ундан юз ўгирса, яна-да кўпроқ бўларди.” Илк кадрда мохов билан касалланган қошлари қоп-қора аёлнинг ойинада ўзига қараб тургани акс этади. Хасталик уни бир кўзидан айирган, юз терилари тортишиб, ириган, жуда кўримсиз ҳолатга келиб қолган. Гўё шу онда у ўз чеҳрасидан гўзаллик излаётган ва бундан бир лаҳза ҳузур ҳис этаётган эди (Бу ҳар бир томошабин нигоҳида турлича тушунилиши мумкин).  

Кейинги кадрда мактаб болалари “Яратганга нега шукур айтамиз?” саволига ёзилган жавобларини ўқишади:

– “Оллоҳим, онам ва отамни яратганинг учун сенга шукурлар айтаман!”

– “Сенга оққан сувлар, мева берувчи дарахтларинг учун шукур айтаман!”

– “Менга ишлайдиган қўллар берганинг учун шукур дейман!”

– “Дунёнинг мўъжизаларини кўра оладиган кўзлар берганинг учун шукур қиламан!”

Улар эшитиш учун қулоқлар, истаган жойига бориш учун оёқлар ва барча берилган неъматлар учун миннатдор эканликларини айтишади. Аҳволи танг бўлса-да, борига шукур қилиши тўрт мучаси соғ одамга уят ҳиссини бермай қолмайди.

Йўқ, бу фильм эмас, уни томоша қила туриб, ўзингизни ўзидан бошқачаларни тан олмайдиган “соғлом” кишилардан узоқ бўлган қўрқинчли одамлар орасига тушиб қолгандек ҳис қиласиз. Бироз ўтиб, гап нимадалигини тушуна бошлайсиз.

Фильмдаги тасвирлар ҳам шафқатсиз, ҳам инсоний бўлиб, томошабинни ўзига жалб қилмай қолмайди. Колонияда одамларнинг овқатланиши, ўйин ўйнаши, тўй маросимлари ва ибодат қилиши соғлом одамларникидан фарқ қилмайди. Улар бундайин бахтсизликка кўниб, кўникиб бўлган, уни четлаб, гўё зулматдан нур излаётган инсонлар эди.

Бу ерда ҳар қандай ёшдаги одамларни учратиш мумкин, қари, навқирон, ўрта ёш, ҳатто жажжи гўдакларни ҳам. Уларнинг бари мохов. Қай бирининг бурни йўқ, бошқасининг кўзи, яна бирининг оёғи бармоқларидан емирилиб, тугаб боряпти – барида нуқсон бор. Аммо улар сокин яшайди, баъзи соғлом одамлардан фарқли равишда, тоза орзу билан яшайди: қўли ишламай, қийшайиб қолган бир эркак тушунарсиз нутқи билан ҳар доим бир қўшиқни хиргойи қилиб юради, оёқлари билан ер тепиниб, қўшиғига усул – оҳанг бериб туради. Бошқаси эса уйнинг деворлари бўйлаб тебрана-тебрана, ҳафта кунларини такрорлаб юради: чоршанба, пайшанба, жума…

Мохов сурункали ва ўта юқумли бўлса-да, уни эрта аниқлаб, олдини олиш ёки асоратларини тўхтатиш мумкин. “Уй қора”нинг кейинги тасвирларида моховларнинг шифокорлар томонидан муолажа қилинаётгани акс этади. Бирининг кўзига дори томизса, бирига укол қилади, бирининг чириган оёғини тозаласа, бирининг ичкарига қараб қотиб қолган бармоқларини чўзиш учун кафтлари устидан юк қўйиб текислайди. Ҳа, улар сабрли, тоқатли. Ҳатто овқат тарқатар маҳал ҳам тартиб билан навбатда туришади, бир-бирлари билан талашишмайди, тортишишмайди.

Фильмда Фуруғнинг кўпгина шеърларидан фойдаланилган. Масалан, бир гал у шундай дейди:

“Қанийди, кабутардек қанотларим бўлсайди,

Учардим узоқларга, қолардим ахир омон.

Саҳроларда қочқиндек сарсон бўлсам ҳам майли,

Мен кўрган жабру ситам, нетай, бўлмади тамом?”

Фуруғнинг овози шеърий ва таъсирли бўлиб, тасвирларга ҳиссий жўшқинлик қўшади. Фильм хасталик ҳақида бўлса ҳам, марказда инсонийлик ва гўзаллик туради. У азобни нафосат ҳисси орқали енгил қилади.

Фильм сўнгигача одамлар ўз ишлари билан машғул бўлади: бола ўқийди, аёл тикади, кексалари дуо қилади. Камера бу азобли ҳаётга “ачиниш” билан эмас, ҳурмат билан қарайди.

Фуруғ фильмни суратга олиш учун 12 кунини моховлар билан ўтказган. Эронлик ҳамкасби режиссор Иброҳим Гулистон ва оператор Сулаймон Минасиён унга яқиндан ёрдам беришади. Фуруғ ўша кунларни шундай хотирлайди:

“Уларни биринчи бор кўрганимда жуда ғалати бўлиб кетдим. Қўрқинчли эди. Моховхонада инсоний ҳис-туйғулар билан яшайдиган, аммо инсоний чеҳрадан маҳрум бўлган бир қанча одамлар ҳаёт кечирмоқда. Бир аёлни кўрдим, юзида фақат бир тешик бор эди, холос ва шу тешик ичидан гапирарди. Мен уларнинг бармоқлари ириб тушган қўл-оёқларига қўлимни теккиздим, дастурхонда улар билан бирга ўтирдим, суҳбатлар қурдим. Шундай қилиб уларнинг ишончини қозондим”.

Фуруғ ишонч қозониш билан бирга, уларни чин дилдан яхши кўриб қолади. Ҳатто гўдаклардан бирини ўзининг ўғли қилиб асраб олиши ҳам унинг мақсади фақат фильм олиб кетиш эмас, азбаройи мана шу кўргилик учун жонфидолиги эди.

Наҳот унда мохов юқтириб олиш хавотири йўқ бўлса? Битта фильм учун шунчалик қаҳрамонлик қилиш шартмикан? Бу саволларни эса бизнинг соғлом жамиятдагина эшитиш мумкиндек.

Фуруғ Фаррухзоднинг “Уй қора” ҳужжатли фильми мохов касаллиги каби ижтимоий муаммоларни очиқ кўтариб, жамиятнинг четлатилган қатламларига эътибор қаратди. Бу ўша даврда чинакам жасоратли қадам эди. Асар ўз вақтида Эронда, кейинчалик халқаро миқёсда катта эътирофларга сазовор бўлди. 1963 йилда Германияда ўтказилган Халқаро қисқа метражли фильмлар танловида 65 та асар орасидан гранд-прини ютди. 2019 йилда филмнинг реставрация қилинган нусхаси Венеция халқаро кинофестивалида намойиш этилди.

“Уй қора” – оддий ҳужжатли фильм эмас. Бу оғриқни шеърга айлантирган, бетакрор поэтик асар. Фуруғ Фаррухзод ўз камералари орқали “хасталик” ортида яширинган инсоний фазилатларни очиб берди. Бу фильм ҳар бир томошабинга кўринмаган гўзалликни кўришни ўргатади.

Фильмни Youtube’да форс тилида инглизча ва туркча субтитр билан ва бошқа расмий сайтларда томоша қилиш мумкин.

Оташ ЯШИН

“Ўзбекистон талабаси” журнали, 2025 йил 25-сон.