Бугунги рақамли дунёда ким нима кўриб, қандай янгиликлар ўқиши ва ҳатто нимага ишонишини кўп ҳолларда алгоритмлар ҳал қилади. TikTok, YouTube, Instagram, Facebook ва Х (собиқ Twitter) каби платформалар фойдаланувчиларнинг эътиборини узоқроқ ушлаб туриш учун ҳар бир ҳаракатларини кузатади ва мос контентни тавсия қилади. Дастлаб қулайлик яратиш учун жорий этилган бу тизимлар эндиликда жамиятга, сиёсий жараёнларга ва фойдаланувчиларнинг психологиясига ҳам таъсир кўрсата бошлади.

Ушбу мақолада алгоритмларнинг қандай ишлаши, қандай психологик ва хулқий оқибатларга олиб келиши, реал ҳаётдаги мисоллар ҳамда уларни тартибга солиш бўйича дунёдаги энг муҳим чоралар кўриб чиқилади.

Алгоритмлар қандай ишлайди?

Дунёдаги йирик рақамли платформалар – TikTok, YouTube, Instagram, Facebook ва Х (собиқ Twitter) бизга кўрсатиладиган пост ва видеоларни мураккаб алгоритмлар орқали танлаб беради. Бу алгоритмлар фойдаланувчининг қизиқишлари ва ҳаракатларини ўрганиб, унга энг мос контентни тавсия қилади.

Масалан, YouTube сизнинг томоша қилган видеоларингиз, излаган мавзуларингиз, видеога босганингиз (CТР) ва уни қанча вақт кўрганингиз каби маълумотларга таяниб, ҳар сафар сайтга кирганингизда сизга индивидуал тавсиялар беради. Тадқиқотларга кўра, YouTubeʼдаги томошаларнинг 70 фоизи айнан шу тавсияларга асосланган. Яъни, платформа сизни иловада узоқроқ ушлаб туриш учун энг қизиқарли видеоларни танлашга ҳаракат қилади.

TikTokʼда эса «Фор Ёу» (Сиз учун) саҳифаси тўлиқ алгоритм орқали бошқарилади. Илова сиз экран олдида нима қилганингизни сигнал сифатида ўрганади: қайси видеони охиригача кўргансиз, қайсини дарҳол ўтказгансиз, қайсиларига лайк босиб изоҳ қолдиргансиз – буларнинг барчаси тизим сизнинг дидингизни тушунишига ёрдам беради. Шунга қараб TikTok сизга айнан ёқиши мумкин бўлган видеоларни танлаб беради. Бу ерда видеони кўриш вақти, лайклар, изоҳлар каби фойдаланувчи ҳаракатлари жуда муҳим. Шунингдек, TikTok видеодаги теглар, тренддаги мусиқалар, кўришлар сони, ҳатто фойдаланувчининг жойлашуви ва қурилмасига ҳам қарайди.

Instagram дастлаб постларни вақт бўйича (хронологик) кўрсатган бўлса, ҳозир у ҳам алгоритмик тизимга ўтган. Энди сизнинг асосий лентангиз ва «Эхплоре» саҳифангиз сиз кузатаётган одамлар ва қизиққан мавзуларингизга қараб шаклланади. Масалан, дўстларингизнинг қайси постларига кўпроқ эътибор қаратганингиз ёки қандай видеоларни кўпроқ томоша қилганингиз, сизга шунга ўхшаш контент кўрсатишга сабаб бўлади. Instagramʼнинг ҳар бир бўлими – Феэд, Сториэс, Реэлс ва Эхплоре алоҳида алгоритмга эга. Сториэсъда яқин дўстларингиз биринчи бўлиб чиқса, Эхплореъда сиз танимаган, лекин сизга қизиқарли бўлиши мумкин бўлган контент айланади.

Умуман олганда, барча платформалар асосий мақсади – сизни иловада имкон қадар узоқроқ ушлаб қолиш ва кўпроқ жалб этишга ҳаракат қилишдир.

Психологик ва хулқий таъсирлар

Бундай индивидуал алгоритмлар фойдаланувчига қулайлик яратиб, ўзлари учун қизиқ контентни тез топишларга ёрдам беради. Бироқ бу қулайлик ортида кучли психологик таъсир механизмлари ётибди. Платформалар инсон мияси қандай ишлашини яхши билган ҳолда, допамин деб аталувчи «мукофот» гормонини уйғотувчи дизайнларни қўллайди. Ҳар гал лентани пастга силжитсак ёки янги «лайк» олсак, миямизда допамин моддаси ажралиб, ёқимли туйғу уйғотади. Шу тариқа, тармоқлардаги узлуксиз сcролл (лентани чексиз айлантириш) ва билдиришномалар бизни худди қимор ўйинларидаги каби тасодифий мукофотларга ўргатиб боради.

Стенфорд университети олими доктор Анна Лембкенга кўра, замонавий смартфон «гиёҳванд уколи»га ўхшайди. Биз ҳар бир свайп, ҳар бир лайк ва изоҳ орқали миямизга кичик доза сингари допамин зарбасини юборамиз. Натижада, ижтимоий тармоқларга нисбатан кучли боғлиқлик ва қарамлик шаклланади.

Яна бир муҳим психологик таъсир бу – ФОМО (феар оф миссинг оут), яъни нимадандир бехабар қолиб кетиш қўрқуви. Алгоритмлар доимий янгиланади, ҳар сония янги контент пайдо бўлади. Фойдаланувчи эса «ниманидир ўтказиб юбораётгандек» ҳис қилади ва тармоқдан чиқишни истамайди.

Масалан, TikTok чексиз видеоларни автоматик юклаб туради, YouTube эса бир видео тугаши билан бошқасини тавсия қилади. Бу «инфините сcролл» ва аутоплай функциялари фойдаланувчини экрандан узоқлашмасликка ундайди. Шунингдек, кутилмаган, қизиқарли постларнинг вақти-вақти билан пайдо бўлиши инсонни янада қизиқтиради. Шунинг учун кўпчилик режалаштирганидан анча кўпроқ вақтини ижтимоий тармоқларда ўтказиб қўяди.

Яна бир муаммо – бу алгоритмлар яратадиган «ахборот пуфакчалари» ва «echo chamber» (акс-садо хоналари) ҳодисаси. Сиз қизиқ мавзуларни кўп кўрсангиз, тизим айнан ўша йўналишдаги контентни таклиф қилишда давом этади. Масалан, фитна назариясига қизиққан фойдаланувчи борган сари шунга ўхшаш, ҳаттоки янада кескин видеоларни кўра бошлайди. Натижада, фойдаланувчининг лентаси бир томонлама ахборот билан тўлиб, турли қарашларга жой қолмайди. Бу ҳолат «фильтр пуфаги» деб аталади. Бундай шароитда одам фақат ўзига ёққан фикрларни эшитади ва уларни ҳақиқат деб қабул қилиши осонлашади.

Тадқиқотлар шуни кўрсатадики, фақат ўз фикрларини эшитадиган гуруҳлар вақт ўтиб янада радикал позицияларга силжиши мумкин. Шунинг учун мутахассислар оддий алгоритмлар ҳам айрим фойдаланувчиларни сиёсий ёки ижтимоий жиҳатдан кескин қарашларга олиб келиши мумкинлигидан огоҳлантиради.

Ҳаётий мисоллар

TikTokʼнинг Индонезиядаги фойдаланувчилари сони 125 миллиондан ошган ва бу платформа ёшлар учун муҳим ахборот манбаига айланган. Аммо алгоритмик лента устидан назоратнинг йўқлиги ёлғон хабарлар ва миш-мишларнинг тез тарқалишига сабаб бўлмоқда. 2024 йилги сайловлар арафасида Индонезияда TikTok (ва бошқа ижтимоий тармоқлар) орқали кўплаб фейк янгиликлар тарқалди. Мутахассислар бу ҳолат сайловга бўлган ишончни сусайтириши мумкинлигини айтиб, хавотир билдирган.

Ёлғон маълумотлар миллионлаб одамларнинг лентасига тез тушиб, жамиятда кескинликни кучайтириши мумкин. Бундан ташқари, TikTokʼдаги хавфли челленджлар ҳам муаммо туғдирмоқда. Масалан, «Ўлим фариштаси» деб номланган чақирув тренд бўлиб, ўсмирлар ҳаракатдаги юк машиналари олдига сакраб видео олишга ҳаракат қилган. Оқибатда камида икки нафар йигит ҳалок бўлди, бир неча ўн нафари ҳибсга олинди. Бу каби мисоллар TikTok алгоритми зарарли ва хавфли контентни ҳам кенг тарқатиши мумкинлигини кўрсатади.

YouTube (радикаллашув). YouTube алгоритми кўп бора танқид остида қолган. Айниқса, баъзи фойдаланувчиларни аста-секин экстремистик видеолар томонга етаклаши мумкинлиги айтилган.

Масалан, америкалик Калеб Кане дастлаб оддий мотивацион видеолар кўрган. Бироқ бир марта фитна назарияларига қизиқиш билдиргач, YouTube унга тобора консерватив ва ўнг қанот тарғибот видеоларини кўрсатишни бошлаган. Кане бу видеоларга берилиб, бир неча йилда либерал фикрларидан кескин позицияларга ўтганини тан олган. Тҳе Неw Йорк Тимес газетаси бу ҳолатни ўрганиб, YouTube алгоритми айримлар учун «экстремизмга элтувчи йўл» бўлиши мумкин деган хулосага келган. Чунки YouTube шов-шувли видеолар кўпроқ кўрилса даромад олади, алгоритм эса айнан шундай контентни узлуксиз тавсия қилиб фойдаланувчини узоқроқ ушлаб туришга интилади. 2019 йилдан бошлаб YouTube бу каби кескин радикал контентни камайтиришга ҳаракат қилганини билдирган, лекин танқидлар ҳануз давом этмоқда.

Instagram (ўсмирлар руҳий соғлиги). Instagram алгоритми фойдаланувчининг қизиқишларига қараб сурат ва видеоларни доимий тақдим этади. Бироқ бу платформанинг визуалликка асосланган табиати ўсмирларнинг ўз танасига бўлган муносабатига салбий таъсир кўрсатмоқда. Facebookʼнинг ички тадқиқотларига кўра, Instagram фойдаланувчиси бўлган ўсмир қизларнинг 32 фоизи ўз қомати борасида ўзини ёмон ҳис қилган ва бу ҳиссиёт Instagram орқали кучайган. Идеализацияланган, фильтрлардан ўтган суратлар ёш фойдаланувчилар ўзини бошқалар билан солиштиришига олиб келади. Айрим ҳолларда депрессия ва худкушлик ҳақида ўйлар ҳам пайдо бўлади.

Тадқиқотга кўра, британиялик ёшларнинг 13 фоизи ўз жонига қасд қилиш фикрини Instagramʼдаги тажрибаси билан боғлаган. Бу ҳолатлар жамоатчиликнинг эътиборига тушганидан сўнг, АҚШ сенаторлари Facebookʼдан изоҳ сўраган ва компания раҳбарини 2021 йилда сенат эшитувида жавоб беришга чақирган. Instagram кейинчалик зарарли контентни чеклаш ва турли мавзулардаги постларни тавсия қилиш каби чораларни жорий қилганини айтган. Аммо мутахассислар бу муаммо Instagram алгоритмининг табиатига сингиб кетган деб ҳисоблайди.

Алгоритмларни тартибга солиш ва назорат қилиш ҳаракатлари

Сўнгги йилларда алгоритмларнинг бу каби кучли таъсири ҳукуматлар ва жамоатчилик нигоҳини ўзига қаратди. Турли мамлакатларда платформаларни жавобгарликка тортиш ва фойдаланувчиларни ҳимоя қилиш бўйича ташаббуслар кўрилмоқда.

Европа Иттифоқи (ЙИ) 2022 йилда Рақамли хизматлар тўғрисидаги қонун (Digital Services Act, DSA)ни қабул қилди. Бу қонун техно-гигантларга нисбатан энг қатъий талабларни белгилайди. Платформалар ўз алгоритми ва контент модерацияси ҳақида кўпроқ ошкоралик билан ишлаши шарт.

Facebook, YouTube, TikTok, Instagram каби йирик платформалар энди Европа фойдаланувчиларига профилга боғлиқ бўлмаган альтернатив лентани таклиф қилиши керак, яъни фойдаланувчи истаса, фақат обуна бўлган саҳифаларини хронологик кўриши мумкин. Бундан ташқари, платформалар алгоритмларининг салбий оқибатларини (дезинформация, сайловга аралашув, нафрат сўзлари) баҳолаб, камайтириш чораларини кўришга мажбур. Мустақил тадқиқотчилар ва аудиторлар платформаларнинг ички маълумотларини ўрганиш ҳуқуқига эга бўлишди. Агар компаниялар бу қонунга риоя қилмаса, уларнинг глобал айланмасининг 6 фоизигача жарима солиниши мумкин.

АҚШда ҳам ижтимоий тармоқ раҳбарлари Конгресс эшитувига чақирилиб, уларга алгоритмларнинг зарарли таъсири ҳақида саволлар берилмоқда. 2021 йилда Facebook, Twitter ва Google вакиллари алгоритмларнинг сиёсий дезинформацияда тутган ўрни юзасидан жавоб берган. 2023 йил ноябрида эса АҚШ Сенатининг суд-ҳуқуқ қўмитаси ўсмирлар руҳий соғлиғи мавзусида махсус эшитув ўтказди. Мета компаниясининг собиқ муҳандиси Артур Бежар гувоҳлик бериб, Instagram ўсмирларда ташқи кўринишга оид комплексларни кучайтиришини компания била туриб бу муаммоларни яширишга ҳаракат қилганини айтди. Натижада, болаларни онлайн зарарли таъсирдан ҳимоялашга қаратилган қонун лойиҳалари таклиф қилинди. Масалан, «Children’s Online Safety Act» алгоритмларни вояга етмаганларга нисбатан чеклашни, 13 ёшгача бўлган болаларга ижтимоий тармоқларни тақиқлашни назарда тутади. Ҳозирча АҚШда ЙИдагидек ягона федерал қонун йўқ, лекин бу борадаги босим кучаймоқда.

Ҳиндистон ҳам платформаларни қатъий тартибга солмоқда. 2021 йилги янги АХ (Ахборот технологиялари) қоидалари асосида, ижтимоий медиа компаниялари зарарли контентни тезда ўчириш ва фойдаланувчиларнинг шикоятларини кўриб чиқадиган вакилни мамлакат ичида тайинлаши керак. Бу қоидалар Twitter ва Facebook билан можаро келтириб чиқарган – улар ҳукумат талаб қилган постларни ўчирмаган. Бундан ташқари, Ҳиндистон ҳукумати 2020 йилда TikTokʼни бутунлай тақиқлаган. Улар бу орқали аҳолининг хавфли контент ва чет эл таъсиридан ҳимоясини таъминлашни мақсад қилганини айтади. Аммо танқидчилар бундай чораларни ҳукуматнинг платформалар устидан назоратни кучайтириш ва ноқулай ахборотни йўқотишга уриниш деб баҳолайди.

Хулоса қилиб айтганда, глобал рақамли платформалардаги алгоритмлар биз кўрадиган контентни кўланкадай таъқиб этади: қизиқишимизни топади, бизга мос олам яратади ва кўз ўнгимизда ахборот манзарасини шакллантиради. Бу алгоритмлар бир томондан фойдаланувчига ёқадиган, мослаштирилган хизмат кўрсатмоқда, бошқа томондан реал мисоллар инсон психикаси ва жамиятга салбий таъсир кўрсатиши мумкинлигини исботламоқда. Бугун дунё бўйлаб ҳукуматлар ва жамият алгоритмларнинг «қора қутиси»ни очишга, уларни инсон манфаатларига хизмат қилдиришга интилмоқда. Бу эса интернет тараққиётининг навбатдаги муҳим босқичи бўлиб, рақамли платформалар қандай масъулият билан ишлашини белгилаб беради.

Oyina.uz,

Наврўза Бўриева