ХХ аср адабиётида ўзларининг улкан изларини қолдирган, ҳатто мактаб яратган “Абсурд театри” саҳна томошасини “кўз томошаси”дан “тафаккур ва идрок томошаси”га олиб чиққан оқим саналади. Уларнинг драмалари фақат драматургия учун эмас, умуман, фалсафа, психология, социология учун ҳам муҳим бир юксалиш даврини ўзида акс эттиради, инчунин бу адибларнинг жаҳон адабиётида ўзига хос воқеа бўлган мазкур пьесалари бугун миллий китобхонлигимиз (томошабинлигимиз) учун фақат шу жанр эмас, балки наср ва назмга, адабий жараён, журналистика ва социлогияга катта туртки беришига ишонаман. Албатта, бу китоблар ўқилса, ўзбек тафаккурига сингса, таҳлил қилинса. Миллий тафаккурнинг янги қопқалари очилишига таъсир қиладиган ҳар қандай асар, фикр миллийлашиши шарт. Шунда миллий тафаккур башарий тафаккурнинг маромига мослашади.

ХХ аср бадиий тафаккурида кескин бурилиш ясаган, янги оқим сифатида бутун дунёда шов-шув қўзғаган “абсурд театри” ўз даврининг, умуман, драма жанрининг янги босқичи, янги поғонаси эди: театр ифода услубига янги йўналиш олиб киришгани ва саҳна ҳақидаги мавжуд қарашларни довдиратиб қўйгани билан аҳамиятли. Бу эса томоша саҳнасига нисбатан янги муносабат даври бошланганини билдиради.

Натижа ва мулоҳазалар

Янги босқичнинг асосчилари сафида Беккет номи биринчилардан қайд этилади. Беккет томошабиннинг ҳисларига эмас, заковатига мурожаат этади ва ўқувчининг идрок саҳнаси, ҳар бир ўқувчи ўзининг дунёқараши, диди, савиясидан келиб чиқадиган тасаввур саҳнасини яратади. Тасаввур қилишга заковати етмаганлар учун Беккет асарлари шунчаки чўпчак бўлиб қолади. Номини бутун дунёга машҳур қилган “Мерфи”, “Моллой”, “Малоннинг ўлими”, “Исмсиз” каби романлари, “Театр I”, “Театр II”, “Фалокат”, “Элефтерия”, “Ўйин”, “Ўйиннинг охири” пьесаларида (жами 11 та роман, 20 та драматик асарларида) Беккет инсоннинг мавҳумлик билан юзма-юз турган ҳолатдаги руҳониятини таҳлил қилди. Худди Кафка асарлари каби бу пьесаларда ҳам инсон умрини беадад саробга, мавҳумотга, ўзлигидан, ўз қиёфасидан, инсоний хислатларидан ётлаштиришга хизмат этувчи, уни муте ва қул қилувчи жамият билан қарама-қарши турган инсон фожиаси қаламга олинади. ХХ аср одами маънавий қадриятлар харобаси устида ўтирибди, унда ўз ҳурлигига интилишдан кўра қулликка, мутеликка мойиллик кучли. У ўтмишдан айро қилинган, келажакка ишонмайди. Беккет бу ҳолни шундай ифодалайди: келажак зулмат ичида, ўтмиш эса олисда. Шу сабабли ҳам унинг асарларида зулмат, олислик, ётлашув рамзлари қайта-қайта бўй кўрсатади.

Беккет номини дунёга танитган “Годони кутишяпти” асари шу маънода адиб ижодида марказий ўринда туради. Умуман, бу асар драматургиянинггина эмас, ХХ аср дунё адабиётининг ўзига хос наёб ҳодисаси саналади. Алан Шнейдер биринчи марта АҚШда асарни саҳналаштирганда адибнинг ўзидан “Годо ким ўзи?! Сиз Годо орқали нимани назарда тутаяпсиз?!” деб сўраганида Беккет “Агар Годонинг кимлигини билганимда пьесани ёзиб ўтирмасдим” деган экан. Эҳтимол, ёзувчи бу ерда бироз адабий олифтачилик қилгандир? Лекин олифтачилик қилиш Беккет табиатига хос эмасди. Нима бўлганда ҳам бир нарса аёнки, Годонинг сирли бўлиб қолишининг, яъни унинг кимлиги ҳақида адиб ҳеч қандай хулоса қолдирмаганининг ўзиёқ асар ҳақида ҳар ким ўзининг савиясидан келиб чиқиб хулоса қилиш ва шарҳлаш имконини яратди. Асарда ҳеч қандай воқеа йўқ, Эстрагон ва Владимир катта йўл ёқасида, қуриган дарахт остида Годони кутиб ўтиришади, сўнг уларга яна икки киши – Поццо ва Лакки қўшилади. Годонинг кимлиги ҳам номаълум. Унинг кимлигини ёки нималигини ҳеч ким билмайди. Бироқ асар қаҳрамонлари “Ҳозир Годо келади” деб кутиб туришаверади. Годо саҳна охиригача номаълум бўлиб қолади, у келмайди, Эстрагон ва Владимир яна эртага Годони кутиш учун шу ерда учрашишга келишиб, хайрлашади. Бошқача айтганда, инсон ҳаётининг бир босқичи якун топади, лекин шу босқич эртага ҳам давом этишига ишора қилинади, демак, Эстрагон ва Владимирлар бир умр Годони кутиб яшашга маҳкум этилган. Бу маҳкумликни фожеа сифатида баҳолаш мумкинми? Мумкин, лекин бу хил шарҳлаш ҳам бир томонлама бўлиб қолади.

“Годонинг кутишаяпти” – хаос, бўшлиқ билан юзма-юз турган одамлар ҳақида. Ана шу бўшлиқда кимдир умид билан Годони кутиб яшайди, кимдир эса уни кутишга ҳам ҳоли йўқ, уларда кутишга эҳтиёжнинг ўзи йўқ.

Беккет бу асарида ҳам ўзининг бош ақидасига содиқ қолади: Ғарб кишисининг руҳий-маънавий дунёси манзарларини чизади, яъни одамнинг ҳаёти номаълум ва ҳеч қачон ташриф буюрмайдиган Годони кутиш каби бемаънидир деган фикр бу асарда ҳам бўртиб туради. Одам ҳаётдан нима кутаётганини ўзи билмайди. Ҳаётлари ҳам ўзлари каби, Годо каби бемаъни кутиш, ёлғон умид билан ўтиб кетади, ҳаётнинг абсурдлиги ана шу ерда дейди адиб. Годо – асарда умрнинг тимсоли, инсон ҳаётининг, тўғрироғи, инсон маҳкумлигининг тимсоли. Бошқа томондан, бу Ғарб кишисининг бўшаб қолган кўнгил ойнаси. Моддийлашган АҚЛ илоҳий итоатни инкор қилди. Инкор қилинган илоҳ ва ишонч ўрнини сароб эгаллади. Сароб – бу Годо. Саробга қанчалик яқинлашсангиз, шунчалик қочади. Инсон моҳияти ўтган асрнинг бошларидан бери инсониятдан ана шундай қочиб юрибди. Тараққиёт ичида яшаётган инсон ақлининг “Годо” – яъни “маъно” деб билгани сароб бўлиб чиқди, энди у шу маънони излашга ва кутишга ҳамда абадий сарсонликка маҳкум этилган. Бу асар ана шу маҳкумликнинг кичик бир кўриниши.

Асарда Беккет Поццо ва Лакки образлари орқали моҳиятан ҳеч қандай маънога эга бўлмаган, лекин инсон ўзи учун ясаб олган психологик қолипларни, яъни эзувчи ва эзилувчини, қуллик ва соҳибликни, соддароқ айтганда, қул ва хўжайинни, нафс ва худбинликни тимсоллаштиради. Қаҳрамонлар шу даражадаки, улар моҳият, яъни асл кимликлари ҳақида ҳатто ўйлагиси ҳам келмайди, уларнинг гап-сўзлари, хатти-ҳаракатлари моҳиятдан чалғиган, адашган, маъноси бой берилган, завол топган. Асарда мумтоз драмаларнинг асоси ва суянчиғи бўлган ҳеч қандай воқеа содир бўлмайди. Биз анъанавий саҳна асарларида кўрадиган Воқеа – “сюжет” йўқ. Годони кутиб-кутиб, яна эртага кутиш учун тарқалишади. Бу абадий маҳкумлик (“Годо” сўзи инглиз тилидаги “Худо” сўзига маънодош ва шаклдош). Беккет бу ерда ХХ асрнинг маънавий таназзули инсоннинг жисми тугул хаёли, фикри, ақли, кечинмаларига ҳам кишан солган, уни ҳам ўзига қул қилиб олган, тараққиётга ружу қўйган идрок инкор қилинган инсон ҳаёти ва умрининг маъноси бўлган Худонинг ўрнига маъносизликнинг, демак, ишончсизликнинг ўзи чиқиб ўтирибди демоқчи бўлгандир?

Годо ҳақидаги хабарни болакай келтиради. Бу ҳам ўзига хос бир тимсол. Бола – бу келажак тимсоли, бола ҳали амалга ошмаган орзулар, умидлар тимсоли, бола – ҳали уйғонмаган, ўзини тикламаган ақл-идрок тимсоли. Инсоннинг ҳаёти қандай бўлишидан, ким бўлишидан қатъий назар келажакни яратиш учун яшайди. Унинг ҳар бир ҳаракати келажакка пойдевор. Буни биз ўзбеклар соддароқ қилиб, “болалар учун яшаймиз” деймиз. Боланинг Годо ҳақидаги хабарни ташиб юришида ҳам ана шу каби маънолар борки, эҳтимол, хулоса хабарчи боланинг ўзидадир? Бу асар тимсолини ҳали-ҳануз шарҳлашяпти, ҳали-ҳануз бир тўхтамга келингани йўқ, ҳали-ҳануз Годони кутишгандай бу асардан маъно излашяпти, инсоният ҳалигача Годонинг кимлигини аниқлагани ва хулоса чиқаргани йўқ.

Беккет асари инсоннинг фақат фожиалари ҳақида эмас. Бу пьеса ўзини ўрганаётган, фожиадан қутулиш, халос бўлиш йўлини излаётган, кишанларни ва тафаккурга соя солган зулматни парчалаётган ақл-идрок ҳақидадир. Ўзини ўрганаётган, фожиасини таниётган мавҳумлик ёки мазмунсизлик, аслида, инсоний қиёфасини тиклаётган, ўзини, “мени”ни излаётган, “мени”ни таҳлил қилаётган, уйғона бошлаган идрокдир. Беккет асарлари ақл-идрок ва тафаккурни ҳушёрликка чақирувчи бир чорловдир.

“Ёпиқ эшик ортида” пьесаси мутафаккир фаранг адиби Сартрнинг экнзистециалистик қарашлари мукаммал акс этган ёрқин асарларидан бири саналади. Пьеса Иккинчи жаҳон уруши йилларида ёзилган. Шунинг учун ҳам бу асарда инсонга, унинг тийнатига берилган баҳо ўта кескинлиги билан ажралиб туради. Пьеса беш кўринишдан иборат. Воқеа жойи дўзах. Саҳнада кириб-чиқиб турган дарбон болани айтмаса, бор-йўғи учта образ бор. Гарсэн, Инэс, Эстель. Учаласи ҳам бундан буён тириклар учун “мавжуд эмас” (Эстел: Агар буни қандайдир номлаш шунчалар зарур бўлса… бу ҳолатни, бизни “мавжуд бўлмаганлар” деб аташни таклиф қиламан. Бу майинроқ эшитилади. Қачондан бери мавжуд эмассиз? (Ш.Назарава таржимаси). “Мавжуд эмаслик” пьесада гарчи ҳаётдан кейинги ҳаёт ҳолатини тасвирласа-да, лекин кўпроқ маънавий ўлимни англатади. Мавжуд эмаслик – бу ўлим ҳолатидир. Чунки Камю ва Сартрга кўра, инсон ўзининг мавжудлигини исботлаб яшаши – ҳаёт эканини билдиради.

Пьеса мумтоз саройларга хос қурилган хонага дарбон Гарсэнни олиб кириш билан бошланади. Гарсен хонада ўзи кутган манзарани кўрмайди. Шу сабабли дарбондан “Тарози, аланга, ўра” қани деб сўрайди. Бу савол аслида дарбонга эмас, ўзига берилади. Чунки у дўзахда гуноҳ-савобни ўлчайдиган тарози, гуноҳкорни товада қовуриб, жазо беришга мўлжалланган аланга ва гуноҳи кўпларни қиймалаб берадиган ўра (воронка)ни учратмайди. Унинг, умуман, жаҳаннамга тушган ҳар бир қаҳрамоннинг тасаввурида дўзах диний ёки Данте улгу берган тарзда тасаввур қилинади. Бу белгиларнинг йўқлиги томошабинда ажабланиш уйғотади. Кейин адиб ўзининг дўзах ҳақидаги қарашларини кичкина асарга жо қилишни бошлайди. Кейин навбатдаги “мавжуд бўлмаганлар” – Инэс, ундан сўнг танноз Эстель келади. Асар шу учта образ – бир эркак ва икки аёлга қурилган. Дўзахга тушган учта қаҳрамоннинг ҳам кечирилмас гуноҳлари бор. Гарсен ўлимдан аввал беш йил хотинига дўзах азобини бериб яшаган, ақлдан озиш даражасига етказган. Кейин сиёсий хатти-ҳаракати учун ватанидан қочиб кетаётганда тутиб олиб, отиб ташланган. Унга ўн иккита ўқ теккан. “Ўн икки” шунчаки рамзий сон. Уни хоҳлаганча хоҳлаган ўлчовга рамзлаш мумкин. Инэс эса амакиваччаси бўлган, яъни деярли синглиси бўлган қизнинг йигитини тортиб олган, йигит бунга чидолмай ўзини трамвай тагига ташлаган. Амакивачча қиз – Флоренса аламидан ўзини ҳам, Инэсни ҳам заҳарлаган. Эстел эса шарманда бўлишдан қўрқиб, ўйнашидан туғилган боласини ўлдирган. Бу гуноҳ уни ақлдан оздирган, оқибатда ўз жонига қасд қилган. Бу уларнинг тирикликдаги, яъни моддий борлиқдаги гуноҳлари. Адиб учаласини ҳам рамзий маънодаги дўзах остонасига – нариги дунёнинг “пули сиротга”га олиб келади. Уларнинг гуноҳи эваз учун етарли вазият. Ўз гуноҳларини ўзлари билишади, шу сабабли улар дўзахга тушганларидан ажабланишмайди.

Учала қаҳрамон қилмишларига яраша яратганнинг ҳукму ёзиғини ўзлари турган хонанинг бир четидаги “эшик ортидан” кутиб туришибди. Улар энди диний нуқтаи назардан “дўзах”да, Сартрнинг адабий консепциясига кўра эса “борлиқ ичингда” танловида турибди. ХIХ асрдан бошлаб маълум бир фалсафий ва адабий оқим сифатида шаклланиб улгурган экзистенциалистик консепцияга кўра, гуноҳ содир этилган пайтдан бошлаб гуноҳкор учун мавжуд ташқи борлиқ тугайди. Борлиқ энди унинг ичига ўтади. Шу сабабли унда ё ўзи яшаб келган, лекин ўзи учун йўқотилган борлиқни ёки ичидаги руҳоний борлиқни танлаш жараёни бошланади. Танлаш – бу ўзини англаш дегани. Ичидаги борлиқни танлаганлар аввалги борлиқни инкор этган, ўзлигини англаб етган бўлади. Шу сабабли ҳам танлов муҳим вазият, онгнинг барометри саналади.

Сартрга кўра, қаҳрамонларнинг қаерда тургани муҳим эмас. Дўзах бу шунчаки экзистенциал ҳолат макони. Муҳими танлов. Пьеса қаҳрамонлари маънавий жиҳатдан ўлик ҳолатида. Яъни, экзистенциалистик талқинга кўра, бу вазиятда инсон эркинлик сари танлов – ўзидан бу гуноҳи азимни бартараф қилиши керак. Танлов эркинликни англатади. Аммо пьесада танлов содир бўлмайди. Учала қаҳрамон ҳам танловдан воз кечади. Улар аввалги борлиқ билан яшашда давом этади: “Дўзах” ҳолатида ҳам бир-бирларидан ўз қилмишларини яширади. Ўзларининг бу ерга тушиб қолишини хато деб билишади. (Эстел: ... Агар улар менинг масаламда хато қилишган бўлса, сизнинг борангизда ҳам адашган. (Инэсга) Сизга нисбатан ҳам. Биз бу ерга адашиб тушиб қолганмиз, деб ўйласак яхшироқ эмасми?) Оқибатда Бир-бирини ўз ёлғонларига ишонтирмоқчи бўлади. Экзистинциализмга кўра инсон ўзини ўзи лойиҳалаштирувчи ва уни амалга оширувчи ягона мавжудот. Шу сабабли бу оқим тарафдорлари инсонни ўлими билан якун топадиган лойиҳа деб ҳисоблайди (Ҳайдеггер). Четдан ҳеч ким аралаша олмайдиган бу лойиҳада нимаики яратилган бўлса, унга шахсан инсоннинг ўзи масъул ва ўзи жавоб бериши, ўзи танлов қилиши керак. У ўзининг моҳиятини четдан ёки Худодан эмас, ўзидан излаши керак. Унинг қилмиши учун Худо маъсул эмас. Инсон нимаики қилган бўлмасин, у ўз қилмишининг ҳосиласи. Шу сабабли унда эркинлик ёки яшаб келган борлиққа мутелик лойиҳасини танлаш ҳуқуқи бор.

Экзистенциалчиларга кўра Эркинлик тушунчаси бу ростгўйлик, табиийлик, самимият, ўзига ва муҳитга ҳалол, ҳаққоний, рост муносабат билан ўзлигини, ўзининг мавжудлигини исботлаб яшашни англатади. Борлиққа бўлган муносабат ҳам рост бўлиши керак. Мутелик эса бу ўзини турли ёлғонлар, иллюзиялар, ақидалар, эътиқодлар билан тўлдириб ташлаш, ўзининг ичини ўзгалар билан тўлдиришни, ўзлигига ўзида жой қолдирмасликни билдиради. Ҳар бир одам ўзини ана шу икки қутбга қараб лойиҳалайди. Учаласи ана шундай янги лойиҳа қаршисида турибди. Бунинг учун бир-бири билан ростгўй бўлиб муносабат қилиш талаб этилади. Бу талаб бажарилмадими, танлов содир бўлмадими, унда одамнинг ўзи ўзи учун дўзахга айланади. Учала образ ҳам ана шу жиҳатлари билан бир-бирига маҳкум этилган. Уларнинг ҳар бири бошқасини айблашга, бошқасини фош қилишга, бошқалардан айб ва нуқсон излашга, бир-бирининг гуноҳларини ўлчашга киришади. Дўзах – “Ёпиқ эшик ортида”, танлов қилолмаганлар билан бирга, ҳар бир одамнинг ичида дейди адиб.

Кўзлари дўзах аломатларини кўрмагани билан уларнинг изтироб ва уқубатлари тугагани йўқ. Улар ўз ёғига ўзи қовурилишга маҳкум этилди. Энди ичларидаги дўзах билан яшашга мустаҳиқ. Учала образнинг ҳам гуноҳи етарли, аммо улар ўзларининг гуноҳларини яшириш учун бир-бирини сўроққа тутиб, бир-бирини қийноққа солишдан завқ олишади. Ана шу – бошқанинг уқубатидан завқ ҳисси уларнинг қиёфасида дўзахни гавдалантиради. Аслида уларнинг бир-бирларига ёлғон муносабатларининг ўзи дўзах. Инсон қанча ёлғонлашса, сохталашса, у ўзида дўзахни акс эттиради. Шу сабабли ҳам пьеса охирида Гарсен “Дўзах – бу бир-биримиз” деган асарнинг асосий кескин хулосасини айтади. Ана шунда уч гуноҳи азимкорлар бир-бирларига қараб, ўзларини бир-бирида кўришади. Учаласи ҳам бир-бирига ойна бўлишади. Сартр инсоннинг юзидаги ниқобларни ечиб ташлаб, ўзига ўзини кўзгу қилади, бир-бирини ўзларига кўзгу қилади. Бекорга Инэс Гарсэнга “кўзгусиз” демайди. Инэс аслида Гарсеннинг ўзига “мен учун кўзгусиз” деяпти. Бу билан Сартр одамлар бир-бирига гуноҳ ва савобининг кўзгуси эканига ишора қилади.

Адибга кўра дўзах бу ҳар одамнинг ўзининг ичида. Инсоннинг ҳолатини англаш ва танлаш нуқтаси мана шу хулосадан бошланади. Дўзах – нариги дунёда эмас, у ичимизда, у бир-биримизга бўлган муносабатларда. Қаҳрамонлар бу хонада (маконда) бир-бирига кўзгу, жаллод, эзувчи, эзилувчи, раҳмон ва шайтон бўлиб абадий яшашга маҳкум этилган. (Инэс. Бизнинг ҳар биримиз бошқамиз учун жаллод вазифасини ўтаймиз (Сукут. Ҳамма ўйланиб қолади). Мана шунинг ўзи дўзах. (Ш.Назарова таржимаси). Бу дўзахдан ҳатто муҳаббат ҳам қутқара олмайди. Эстел билан Инэс ўртасидаги муносабат ҳам экзистенциалча ҳолат саналади. Бу қараш тарафдорлари муҳаббатни, эркин муносабатларни манипуляция қилиш, бўйсундириш модели сифатида талқин қиладилар. Сартрга кўра муҳаббат – бу одамлар бир-бирларининг эркинлигини ўзлариники қилиб олиш истагидир. Шунга кўра Инес билан Эстел, Эстел билан Гарсэн орасидаги “кўнгил розлари” бу қаҳрамонларнинг бир-бирининг эркинлигини ўзиники қилишни, яъни ўзганинг эркини ўзиники қилиш истагини тимсоллаштиради. Сартрга кўра ўзини эркин қилолмаган, эркинлик танловидан ўтолмаган, ростгўйликни бўйнига олмаганлар орасидаги муҳаббат – ўзгани ўзиники қилиш хоҳишидан бошқа нарса эмас.

Учала қаҳрамон ҳам ўтмишдаги гуноҳларини ҳис қилади, аммо танлов қилишолмайди. Уларнинг танлов қилишига, ўзларини ўзлари озод қилишига бир-бирининг бу ерда мавжудлиги халақит беради – улар бир-бирига қараб ҳақиқатни тан олишмайди. Умуман бу инсон тийнатининг энг нозик ва чуқур ҳақиқатидир. Танлов йўқ жойда инсон лойиҳага айланмайди, унинг учун, худди улар тушган хона эшиги каби келажак эшиклари ёпиқлигича қолади. “Ёпиқ эшик орти” – бу қандайдир диний ёки моддий макон эмас. Инсон руҳияти, инсон тийнати. У ёпиқ экан, эркинлик танланмаган экан, Инсон ўз ичидаги дўзах билан яшашга маҳкум бўлади.

Бу хулосалар Сартр мансуб бўлган экзистенциализмнинг дастуруламали саналади.

Назар ЭШОНҚУЛ

Адабиётлар:

Беккет С. Никчемные тексты. Пер. Е. В. Баевской. – СПб.: Наука, 2003. – 338 с.

Эсслин М. Театр абсурда. Пер. с англ. Г. Коваленко. – СПб.: Балтийские сезоны, 2010.

Ионеско Э. Собр. соч. Пер. с фр. – СПб.: Симпозиум, 1999. – 464 с.

Генис А. Беккет: поэтика невыносимого.

Штутина Ю. Сумрачный век. Сто лет Сэмюэлю Беккету.

Мақоланинг иккинчи қисмини бу ерда ўқинг.