17:36 / 08.07.2025
134
0
ХХ аср адабиётида ўзларининг улкан изларини қолдирган, ҳатто мактаб яратган “Абсурд театри” саҳна томошасини “кўз томошаси”дан “тафаккур ва идрок томошаси”га олиб чиққан оқим саналади. Уларнинг драмалари фақат драматургия учун эмас, умуман, фалсафа, психология, социология учун ҳам муҳим бир юксалиш даврини ўзида акс эттиради, инчунин бу адибларнинг жаҳон адабиётида ўзига хос воқеа бўлган мазкур пьесалари бугун миллий китобхонлигимиз (томошабинлигимиз) учун фақат шу жанр эмас, балки наср ва назмга, адабий жараён, журналистика ва социлогияга катта туртки беришига ишонаман. Албатта, бу китоблар ўқилса, ўзбек тафаккурига сингса, таҳлил қилинса. Миллий тафаккурнинг янги қопқалари очилишига таъсир қиладиган ҳар қандай асар, фикр миллийлашиши шарт. Шунда миллий тафаккур башарий тафаккурнинг маромига мослашади.
ХХ аср бадиий тафаккурида кескин бурилиш ясаган, янги оқим сифатида бутун дунёда шов-шув қўзғаган “абсурд театри” ўз даврининг, умуман, драма жанрининг янги босқичи, янги поғонаси эди: театр ифода услубига янги йўналиш олиб киришгани ва саҳна ҳақидаги мавжуд қарашларни довдиратиб қўйгани билан аҳамиятли. Бу эса томоша саҳнасига нисбатан янги муносабат даври бошланганини билдиради.
Натижа ва мулоҳазалар
Янги босқичнинг асосчилари сафида Беккет номи биринчилардан қайд этилади. Беккет томошабиннинг ҳисларига эмас, заковатига мурожаат этади ва ўқувчининг идрок саҳнаси, ҳар бир ўқувчи ўзининг дунёқараши, диди, савиясидан келиб чиқадиган тасаввур саҳнасини яратади. Тасаввур қилишга заковати етмаганлар учун Беккет асарлари шунчаки чўпчак бўлиб қолади. Номини бутун дунёга машҳур қилган “Мерфи”, “Моллой”, “Малоннинг ўлими”, “Исмсиз” каби романлари, “Театр I”, “Театр II”, “Фалокат”, “Элефтерия”, “Ўйин”, “Ўйиннинг охири” пьесаларида (жами 11 та роман, 20 та драматик асарларида) Беккет инсоннинг мавҳумлик билан юзма-юз турган ҳолатдаги руҳониятини таҳлил қилди. Худди Кафка асарлари каби бу пьесаларда ҳам инсон умрини беадад саробга, мавҳумотга, ўзлигидан, ўз қиёфасидан, инсоний хислатларидан ётлаштиришга хизмат этувчи, уни муте ва қул қилувчи жамият билан қарама-қарши турган инсон фожиаси қаламга олинади. ХХ аср одами маънавий қадриятлар харобаси устида ўтирибди, унда ўз ҳурлигига интилишдан кўра қулликка, мутеликка мойиллик кучли. У ўтмишдан айро қилинган, келажакка ишонмайди. Беккет бу ҳолни шундай ифодалайди: келажак зулмат ичида, ўтмиш эса олисда. Шу сабабли ҳам унинг асарларида зулмат, олислик, ётлашув рамзлари қайта-қайта бўй кўрсатади.
Беккет номини дунёга танитган “Годони кутишяпти” асари шу маънода адиб ижодида марказий ўринда туради. Умуман, бу асар драматургиянинггина эмас, ХХ аср дунё адабиётининг ўзига хос наёб ҳодисаси саналади. Алан Шнейдер биринчи марта АҚШда асарни саҳналаштирганда адибнинг ўзидан “Годо ким ўзи?! Сиз Годо орқали нимани назарда тутаяпсиз?!” деб сўраганида Беккет “Агар Годонинг кимлигини билганимда пьесани ёзиб ўтирмасдим” деган экан. Эҳтимол, ёзувчи бу ерда бироз адабий олифтачилик қилгандир? Лекин олифтачилик қилиш Беккет табиатига хос эмасди. Нима бўлганда ҳам бир нарса аёнки, Годонинг сирли бўлиб қолишининг, яъни унинг кимлиги ҳақида адиб ҳеч қандай хулоса қолдирмаганининг ўзиёқ асар ҳақида ҳар ким ўзининг савиясидан келиб чиқиб хулоса қилиш ва шарҳлаш имконини яратди. Асарда ҳеч қандай воқеа йўқ, Эстрагон ва Владимир катта йўл ёқасида, қуриган дарахт остида Годони кутиб ўтиришади, сўнг уларга яна икки киши – Поццо ва Лакки қўшилади. Годонинг кимлиги ҳам номаълум. Унинг кимлигини ёки нималигини ҳеч ким билмайди. Бироқ асар қаҳрамонлари “Ҳозир Годо келади” деб кутиб туришаверади. Годо саҳна охиригача номаълум бўлиб қолади, у келмайди, Эстрагон ва Владимир яна эртага Годони кутиш учун шу ерда учрашишга келишиб, хайрлашади. Бошқача айтганда, инсон ҳаётининг бир босқичи якун топади, лекин шу босқич эртага ҳам давом этишига ишора қилинади, демак, Эстрагон ва Владимирлар бир умр Годони кутиб яшашга маҳкум этилган. Бу маҳкумликни фожеа сифатида баҳолаш мумкинми? Мумкин, лекин бу хил шарҳлаш ҳам бир томонлама бўлиб қолади.
“Годонинг кутишаяпти” – хаос, бўшлиқ билан юзма-юз турган одамлар ҳақида. Ана шу бўшлиқда кимдир умид билан Годони кутиб яшайди, кимдир эса уни кутишга ҳам ҳоли йўқ, уларда кутишга эҳтиёжнинг ўзи йўқ.