Олтой, Кунгай Сибир, Ўрхун (Мўғулистон) ва Волгабўйи каби серёғин ўлкаларда яшаган туркийлар ўзига хос маданият яратиб, ноқулай иқлим шароитларига мослашган. Ўн кунлаб ёққан қор-ёмғирда уй ва қўраларини сақлаб қолиш билан бирга ёмғир ўтмас турли кийим-кечаклар – “кепанак” (кигиздан қилинган чўпонлар тўни), “ёғқу” (ёмғирпуш) ва бошқа ўнлаб воситалар “ижод” қилишган. Буни эски турклар билан боғлиқ  турли тиллардаги ёзма манбаларда келтирилган “ёмғирпуш” маданиятига тегишли бир неча ўнлаб сўз ва атамалар кўрсатиб турибди.

Бугунги туркийларнинг кўпчилиги “ёмғирпуш”нинг ўрнига араб ёки форсчадан ўзлашган сўзларни ишлатади. Масалан, “зонтик” рус тилидан, “шамсия” арабча, “соябон” эса форсчадан ўзлашган. Шу ўринда ўз-ўзидан савол туғилади: Юқорида эски туркларда “ёмғирпуш” билан боғлиқ ўнлаб сўзлар учрайди дейилди, қани ўша сўз ва атамалар, нега ўз сўзларимиз бўла туриб, улар ўрнига форсча, арабча, русча сўзларни қўллаймиз?

Қуйида Маҳмуд Кошғарий сўзлигида ўрин олган “ёмғирпуш” билан боғлиқ сўзларни келтириб ўтсак:

1.                          йаптач – кичик кигиз. Ёмғирдан, қордан сақланиш учун чўпонлар ёпинадиган ёпинчиқ” [Кошғарий 1963: 45; DLT 2014: 365].

2.                          “йаŋалдуруқ – ёмғирдан, қуёш иссиғидан бошини сақлаш учун қўлланиладиган ёпинчиқ. У намат (кигиз)дан тикилади” [Кошғарий 1963: 398; DLT 2014: 508]. Маҳмуд Кошғарий “йангалдуруқ” деб келтирган кийим “Девон”нинг Онадўли туркчасига қилинган ўгирмасида “kepeneğin omuzlarına dikilen, tipi ve yağmurdan korunmak için başa örtülen keçe parçası”, яъни “кепанакнинг елкаларига тикилган, бўрон ва ёмғирдан сақлаш учун бошни ёпиб турадиган кигиз бўлаги” деб берилган [DLT 2014: 508].

3.                          “йақу – ёмғирлик кийим. Бу сўзнинг асли йағқу эди, енгиллатилгандир” [Кошғарий 1963: 31].  “Девон”ни илк бор ўзбек тилига ўгирган (1960) С.Муталлибов бирмунча англашмовчиликка йўл қўйгани кўзга ташланади: “йақу – ёмғирли жой” [Кошғарий 1963: 31]. Асарнинг 1967 йилги индекс-сўзлигида эса “йақу” сўзига қуйидагича очиқлама берилгани ушбу англашмовчиликнинг тузатилганини кўрсатади: “ёмғирли тўн” – дождевик (одежда)” [Кошғарий 1963: 122]. Бошқа томондан эса “Девон” ўгирмасининг бошқа бир ерида “суқу” (ҳовонча, суққи) сўзига очиқлама берилар экан “суқу – ҳовонча. Бу сўз икки қ ли эди, енгиллатилган, баландлик маъносидаги бақу сўзи ҳам икки қ ли эди, уни ҳам енгиллатиб олинган. Шунингдек, ёмғир ёпинчиғи маъносидаги йақу сўзининг асли ҳам йағқу эди, қисқартирилган” деб ёзадики [Кошғарий 1963: 246], бу С.Муталлибов “йақу” сўзини очиқлаганда бироз англашмовчиликка йўл қўйган, деб қарашга ундайди. “Девон”нинг Онадўли туркчасига қилинган ўгирмаларида бу сўз “yağmurluk” (ёмғирпуш) деб ўгирилган [DLT 2014: 358].

4.                          “кедуклик кидиз – ёмғирда ёпинғич қилиш учун тайёрланган намат” [Кошғарий 1960: 466; DLT 2014: 223]. Шу ўринда бошқа туркий тилларда “кигиз”, “кийиз” кўринишларида учрайдиган бу сўзнинг энг эски туркчаси “кидиз” бўлган, кейинчалик “д” товушининг “з”, “й”, “ж” товушларига ўзгариши сўнгида шундай ҳолат юз берган.

5. “йалма – пахтали тўн, форслар буни туркий халқлардан олиб йалмä шаклида ҳам талаффуз қиладилар. Араблар форслардан олиб йалмақ шаклида қўллайдилар. ... Ҳеч ким бу сўзни турклар форслардан олганлар деб даъво қила олмайди. Чунки мен бу сўзни энг қирғоқ чегараларда яшовчи оддий турк халқларидан эшитганман. Булар бошқа халқлардан кўра, бу хил ёмғир ёпинчиғига муҳтожроқдир. Чунки буларнинг юртларида қор, ёмғир кўпдир” [Кошғарий 1963: 41-42; DLT 2014: 363].

6. “чайдам – уйга солинадиган, ёмғирга қарши ёпинчиқ қилинадиган бир турли енгил намат (кигиз)” [Кошғарий 1963: 191; DLT 2014: 522/422]. Шу ўринда айтиб ўтиш керак, “Девон”нинг Онадўли туркчасига ўгирмасида “yağmurluk yapmaya ve yatak doldurmaya yarayan ince bir keçe” (“ёмғирпуш қилиш ва тўшак тўлдиришга ярайдиган ингичка кигиз) кўринишида очиқлама берилган [DLT 2014: 522/422].

7. “кемак – пахта ипидан тўқилган узун-узун оқ йўлли, юпқа кийимлик, ундан уст кийим қилинади. Қипчоқлар ундан ёмғирда кийиладиган (ёпинчиқ) қиладилар” [Кошғарий 1960: 372-373; [DLT 2014: 169].

8. “кидук – ёмғирда кийиладиган ёпинчиқ” [Кошғарий 1960: 371]. Эски туркча “кид- “киймоқ” феълидан ясалган бу сўздан туркий тилларнинг кўпчилигида учрайдиган “кийим” сўзи билан бирга ўзбек тили шеваларида “кийит – келин-куёвга аталган кийим-кечак” деган сўз ҳам сақланиб қолган [ЎХШЛ 1971: 145].

Ушбу маълумотлардан билиш мумкинки,  туркий эллар яшаган муҳитидан келиб чиқиб ёмғирдан сақланиш, уй-ўтовлари томидан ҳўл-нам ўтишининг олдини олиш учун ўзига хос ечимларни ўйлаб топган. Айниқса, кўчманчи чорвадорлари турар-жойларинигина эмас, балки кўча-кўйда, иш вақтида кийиш учун ёмғир ўтмас турли кийим-кечаклар яратган.

Эски туркларда “йақу” (ёмғирда кийиладиган кийим), “кидук” (ёмғирда кийиладиган ёпинчиқ) деб келтирилган кийим турлари эса “Девон”да қайси матодан – жундан ё пахтадан қилингани айтилмаган. Чамаси, “Девон”да келтирилган “ёмғирлик кийим”ларнинг айнан қандай кўринишда бўлгани, уларнинг қай бири уст кийим, қай бири эса бош кийимлиги ҳақида аниқроқ тушунчага эга бўлиш учун туркий тилларнинг бугун ишлатаётган кийим-кечакни билдирувчи атамалари билан танишиб чиқиш керак. Шу ўринда, “Девон”да “тулфир – парда. Хотинлар (уй) пардаси. У ипак газмоллардан ишланади” деб очиқланган парда тури [Кошғарий 1960: 425; DLT 2014: 199] озарбойжон туркчасида ва айрим Онадўли турк шеваларида бироз ўзгарган кўринишда сақланиб қолган: “талвар – қуёш ва ёмғирдан сақланиш ёки бошқа мақсадлар учун қилинган айвон” (озарб.), talvar ~ talbar ~ talfar ~ talpar – 1. Боғ ва полизларда ўт-хашакдан қилинган усти ёпиқ чордоқ (чайла, айвон) тури; 2. Ёзги айвон. 3. Айвон [DLT 2014: 199].

Юқорида “ўн кунлаб тинмай ёққан ёмғиру қор” тўғрисида айтиб ўтилди. Туркийлар яшаган айрим ўлкаларда “эркин ёғмур” деб аталган ёғин тури бўлгани “Девону луғатит турк”да келтирилган: “эркин йағмур – кунларча давом этувчи ёмғир; бир неча кун тўхтамай ёғадиган ёмғир” [Кошғарий 1960: 132]. Бундан кўринадики, кўпчилиги совуқ ва серёғин ўлкаларда, сезиларли бир бўлаги эса эскидан бери Сирдарё қирғоқлари, Шарқий Туркистон сингари иссиқ ва бирмунча қуруқ ўлкаларда яшаб келган туркий эллар яшаётган иқлимидан келиб чиқиб ўзига хос етук маданият ярата олганлар.

Ғайбулла БОБОЁРОВ,

тарих фанлари доктори, профессор

Қўлланилган адабиётлар:

1. Маҳмуд Кошғарий. Туркий сўзлар девони (Девону-луғат ит-турк) / Таржимон ва нашрга тайёрловчи С.М.Муталлибов. 3‑том. Тошкент, 1963.

2. ЎХШЛ 1971 – Ўзбек халқ шевалари луғати. Масъул муҳаррир Ш.Ш.Шоабдураҳмонов. Тошкент: Фан, 1971.

3. Kaşgarlı Mahmud. Divänü Lugati't-Türk. Hazırlayanlar: Ahmet B. Ercilasun Ziyat Akkoyunlu. Ankara: TDK, 2014.

4. Mahmūd al-Kāšγarī. Compendium of The Turkic Dialects (Dīwān Luγāt at-Turk) / Edited and translated with introduction and indices by R. Dankoff in collaboration with J. Kelly. Part I. Harvard University, 1982.

5. Mahmūd al-Kāšγarī. Compendium of The Turkic Dialects (Dīwān Luγāt at-Turk) / Edited and translated with introduction and indices by R. Dankoff in collaboration with J. Kelly. Part II. Harvard University, 1984.