Ўтмишда бутун Евроосиё бўйлаб ўз бошқарувини ўрнатган Аҳамонийлар, Юнон – Македон ва Хан салтанатлари каби энг қудратли кучлар бўлган. Илк ўрта асрларга келиб эса Евроосиё кенгликларида бундай қудратли куч ролини Буюк Турк хоқонлиги бажарган дейиш керак. Ўзининг улкан ҳарбий ютуқлари туфайли Турк хоқонлиги Евроосиёнинг дашт минтақасидаги деярли барча чорвадор қабилаларни, воҳалардаги катта-кичик ҳукмдорликларни ўз қўли остида бирлаштира олди. Шунинг учун, кўплаб жаҳон изланувчилари VI – XI юзйилликларни Турк хоқонлиги билан боғлиқ бўлган “қадимги турк чоғи” деб белгилашган[1].

552 йилда Ашина қабиласи бошлиғи Бумин ябғу кучайиб, ўзини “эл-ҳоқон” деб аташи билан Евросиё кенгликларида янги давлат – Турк хоқонлиги қурилади. Хоқонлик шарқда Корейс бўғозидан ғарбда то Шимолий Қора денгиз бўйларигача, шимолда Урол тоғлари, Енисей ва Байкалбўйидан жанубга томон Афғонистон ва Шимолий Ҳиндистонгача бўлган теграларни эгаллашга эришади. Қандай қилиб бунча кенг теграларни қисқа вақтда қўлга киритдилар?

Қисқа вақт ичида жаҳоннинг қудратли империяларидан бирига айланишига Турк хоқонлигининг ҳарбий жиҳатдан бошқа давлатларга қараганда анча илғор бўлгани сабаб бўлган. Турколог Л.Н. Гумилев айтганидек: “Қадимги турклар эришган ютуқлари туфайли дунёнинг ярмига эгалик қилишлари шунчаки эмас эди. Улар умумкўчманчилик даражасидан анча юқори бўлган қўшин ва бошқарув тизимини яратдилар ҳамда шунга яраша ютуқларга ҳам эга бўлдилар, деб ишонч билан айтиш керак”[2].

Биламизки, Ашина турклари жуан-жуан хоқонларига темир қазиб бериш билан шуғулланган. Айнан тоғ¬кон ишлаб чиқариши хоқонлик сиёсий кучининг негизи саналган[3]. Ўзларининг қурол-яроғ ишлаб чиқарувчи ҳунармандчилик базалари туфайли турклар ҳарбий қурол-яроғларга ва совутли отлиқ қўшинга эга бўлишган. Бу эса ўз-ўзидан уруш олиб бориш ва қўшин тузилишини янада мукаммаллаштириб бориш билан бирга, туркларнинг деярли мустақил бўлиб олишларига имкон туғдирди[4]. Шуни уқдириш керакки, турклар углерод оксиди билан темир оксидини кимёвий бириктириш йўли билан темирни олишган; бундан эса ғоваксимон металл масса – крица[5] ҳосил бўлган. Бугунги кунда ҳам бундай усулда олинган темирнинг сифати печда эритиш орқали олинувчи темирдан анчагина юқори туради[6].

Турк хоқонлиги ўтмишига бағишланган мумтоз изланишларда тарихий воқеа-ҳодисалар қаторида ҳарбий сиёсат, жангу жадаллар тўғрисида ҳам қизиқарли билгилар берилган[7]. Айтайлик, минтақанинг турли ерларидан топилаётган туркларга тегишли қабр-қўрғонлардаги қурол-яроғлар, жангчиларнинг кийимлари, от-уловлари билан бирга қоятош расмларидаги жанг лавҳалари ҳам бу борада янада кенгроқ билимларни беради[8]. Қисқаси, шу кунгача қўлга киритилган археологик топилмалар ва ёзма манбалар туркларнинг ҳарбий ташкилотининг тузилиши, мудофаа, узоқдан ва яқиндан олиб борилган жанглари ва умуман, ҳарбий санъатини ўрганиш имконини беради[9].

Қўшин тузилиши

Бу чоққа тегишли ёзма битикларда ва турк жангчилари тасвирланган қоятош расмлардан англашилича, қўшин икки турда қуролланган:

1) оғир қуролланган зирҳли отлиқлар;

2) енгил қуролланган жангчилар[10].

Энг эски чоғларданоқ туркларнинг қўшини енгил қуролланган отлиқ камончилардан иборат бўлган. Бундай қўшин тарқоқ саф тактикасини қўллаган. Тўғрироғи, душманга бирор чақирим узоқликда туриб бирданига ўқ ёғдиришган[11]. Кейинчалик ҳам турк қўшинларининг негизини ўқ ва ёй билан қуролланган енгил отлиқлар ташкил этган бўлиб, улар тарқоқ саф тортган ҳолда ҳаракат қилишган. Ёзма битикларда туркларнинг отда туриб камондан моҳирлик билан ўқ узишлари алоҳида урғуланади[12]. Араб, форс, юнон, славян ва бошқа тиллардаги битикларда ҳам туркларнинг жанговар қўшини одатда отлиқлардан иборат бўлгани эслатилади.

Турк хоқонлигининг Ғарбий қанотида қўшин иккита қанотдан иборат “Ўн Ўқ” тизимидан ташкил топган эди[13]. Ўн Ўқ қабилалар иттифоқи ҳар бири 5 та қабиладан иборат Шарқий ва Ғарбий иттифоққа бўлинган. Шарқий қисми 5 та қабиладан иборат “Дулу иттифоқи” деб юритилган ва уларга 5 та “чўр” бошчилик қилган. Ғарбий қисми эса “Нушиби иттифоқи” бўлиб, уларни 5 та “эркин” бошқарган. Шарқий ёки Марказий хоқонликда эса қўшин шарқий қисм – Тўлас ва ғарбий қисм – Тардуш қанотларидан иборат бўлган.

Турк битиктошлари, хитой йилликлари ва араб тилидаги битикларда турк ҳарбий тузилмасига доир билгилар келтирилган. Ўрнак учун, битиктошларда учрайдиган “Ўн Ўқ” атамаси ҳар бири 10 мингдан жангчи етиштириб берувчи 10 та турк уруғи бўлганини англатган. Хитой йилликларида Истами хоқон “ўнта катта қабиланинг бошлиқларини барчаси бўлиб 100 минг жангчи билан Ғарбий ўлкалардаги Ху ўлкаларини қўл остига олиш учун юборилган”и ва у “ябғу-хоқон” унвони билан хоқонликнинг Ғарбий қисми – Ўн Ўқ эли (Ўн Ўқ давлати)ни бошқара бошлагани тилга олинади[14]. Қолаверса, араб тилли битиклардан бирида ёзилишича, VIII юзйиллик бошида халифа Ҳишам ибн Абдулмалик (724–743) “турклар ҳукмдорига” элчи юборганида хоқоннинг олдида 10 та қўлида байроқ (туғ) кўтарган отлиқ келган, уларнинг ҳар бири 10 мингтадан жангчини ўз байроғи остида тўплаган эди[15].

Хоқонликнинг асосий қўшини турк уруғларидан иборат бўлган[16]. Турк хоқонлигида барча эркаклар ҳарбий хизматни бажаришга мажбур эди. Хитой йилликларига кўра, “урушда ўлишни шараф деб билишган, касаллик туфайли ўлиш эса уят саналган”[17]. Бундан хоқонлик қўл остидаги ҳар бир эр йигит ҳарбий бўлгани ва ҳар бири жанговар руҳда ўсганини англаш қийин эмас.

Уларнинг орасида шахсий қўриқчилар – Ашина уруғидан бўлган хоқонларнинг зирҳли отлиқ гвардияси алоҳида ажратилган эди. Ушбу гвардиялар қўшиннинг ўзагини ташкил этиб, қўшиннинг бирмунча жанговар ва зарбдор қисми бўлган. Хоқоннинг шахсий қўриқчилари (хос соқчилари) хитой йилликларида фули – “бўри” деб аталган[18]. Туркларнинг байроқлари сопига ҳам олтин бўрининг боши кийдирилган[19]. Бу байроқ хоқоннинг ўрду-қароргоҳи тепасида ҳилпираб турган. Хитой тарихчилари бунинг сабабини турклар ўзларининг келиб чиқишини унутмаганликлари билан боғлиқ, деб тушунтиришган[20].

Шу билан бирга, хоқонлик қўшини ичида турк ҳарбийларидан ташқари шаҳар аҳолисидан тузилган ёрдамчи пиёда ва отлиқ қўшин ҳам бор эди. Улар ўзларининг қурол-яроғлари билан қуролланган ва анъанавий жанг усулларини яхши билишган[21].

Ғарбий хоқонлик қўшинлари кўпроқ отлиқ жангчилардан ташкил топган бўлса-да, урушларда туялар ҳам ишлатилган. Тан сулоласи роҳиби Сюан-цзан (627–645) турк хоқони олдида бўлган кезда қўшиннинг бир қисми отда, бир қисми туяда эканини кўрган[22]. Шунингдек, турклар ва форслар ўртасида бўлиб ўтган Ҳирот яқинидаги урушда хоқонлик қўшинида жанговар филлар гуруҳи ҳам бўлган[23].

Хоқонлик қўшини сони борасида ёзма битикларда турлича билгилар учрайди. Дейлик, хитой йилликларида 500, 2 000, 10 000, 100 000, 150 000, 400 000, 1 000 000 гача бўлган қўшин гуруҳлари тўғрисида сўз борган[24]. Турк хоқонларидан бири Шиби тўғрисида хитой йилномачилари шундай ёзадилар: “миллионлаб қўшинга эга, ўтмишда ҳам ҳеч қачон шимолий кўчманчилар бунчалик кучаймаган эди”[25].

Хоқонлик Ғарбий қаноти қўшинлари камида 100 мингдан ортиқ жангчилардан иборат бўлган. Истами бошчилигида Ғарбий ўлкаларга –эфталларга қарши юборилган қўшин 100 минг жангчидан иборат бўлган[26]. Форсларга қарши юборилган турк шаҳзодаси Эл Арслон (хитойча Янг Су дэлэ; форсча Савэ)нинг қўшини эса 300–400 минг жангчини ташкил этар эди[27]. Ўрни келганда қиёслаш учун келтириш керакки, бу чоғларда Ғарбий ва Шарқий Туркистондаги воҳа давлатларида қўшин сони бор-йўғи 1000 дан 10 минггача бўлган эди.

Қўшин ўнлик ва иккилик тартибида бўлинган. Тўғрироғи, ҳар бир гуруҳ 10, 100, 10 000 ва 100 000 жангчидан иборат бўлиб, улар ўз ўрнида иккита қанотга бўлинишган ҳамда 5, 50, 500 ва 50 000 кишидан ташкил топган. Бундай гуруҳлардан иборат бутун қўшин эса Тўлас ва Тардуш ёки Дулу ва Нушиби деб аталувчи икки қанотга ажралган. Бу бўлинмалар бошида жабғу, кичикроқ гуруҳлар тепасида эса тегин ва элтабар каби унвонга эга қўмондонлар туришган[28].

Жанговар қурол-яроғлар ва ҳарбийларнинг кийим-кечаклари

Хитой йилликларидан бири “Чжоу-шу”да туркларнинг жанг қуроллари шундай эслатилади: “уларнинг қуроллари шохсимон ёй ва хуштаксимон овоз чиқарувчи ўқ, совут, найза, қилич ва дудама қилич (узун, оғир қилич)лардан иборат... Отда туриб ёйдан моҳирлик билан ўқ узадилар”[29]. Тан сулоласи императори Гао-цзу эса “туркларнинг куч-қудрати отда туриб ёйдан ўқ узишларидадир”[30] дейди.

Турли ерлардан чиққан археологик топилмалар хоқонлик қўшинининг мустаҳкам пўлат қуролларга эга бўлганини кўрсатади. Айтайлик, Олтой ўлкасидаги Балиқ Соок ерида қурол-яроғлари ва жанг кийимлари билан кўмилган турк жангчисига тегишли мозор-қўрғон қазилган. Ушбу топилмалар тикланганда, улар орасида қилич, дубулға, ханжар, ўқ-ёй, совут каби жанговар буюмлар бўлгани, уларнинг мустаҳкам темир ва кумушдан ясалгани ҳамда отлиққа унчалик қийинчилик туғдирмайдиган даражада енгил экани ойдинлашган.

Отлиқ жангчининг ёнида, албатта, эгар-жабдуқ, мураккаб ёй, пастга томон кенгайган садоқ (унга ўқлар ўткир учлари юқорига қаратилиб солинган) бўлиши шарт эди[31]. Камарлар қадама безаклар билан безатилган. Қилич чап томондан иккита камар билан қиялатиб тақилган. Кўпинча қурол-яроғлар найза ва болта билан тўлдирилган. Мудофаа қурол-яроғлари узун пластинкасимон ёки зирхли совут, ёпинчиқ (барма)ли дубулға ва унча катта бўлмаган қалқон узун ҳалқасимон илгак орқали елкага осилган[32].

Хоқонлик жангчиларининг маҳоратини араб тарихчилари шундай мақташган: “Турк ёввойи ҳайвонлар, қушлар, нишонлар, кишиларни отади... у жони борича қувлаган ҳолда орқага ва олдинга, ўнг ва чапга, юқорига ва пастга қараб отади. Харижит (араб ўқчиси) камон ипига битта ўқни жойлагунча, у 10 та ўқни отади. Харижит текис ердан отини чоптиргунича, у ўз отида тоғ ёки водийдан тушиб, катта тезлик билан чоптиради. Туркнинг тўртта кўзи бор – иккитаси юзида, иккитаси эса гарданида”[33].

VI – VII юзйилликларда қўшин жанг тактикасига эга, ўз кучи ва малакасига ишонган дружина кўринишида бўлган. Қаттиқ асосдан ясалган узанги ва эгарнинг кенг тарқалиши турк жангчисининг найза билан ҳужумини янада кучлироқ қилиб, тешиб (ёриб) ўтишида қўл келган. Ёйдан кучли зарб билан битта нишонни мўлжаллаб зўр ва адашмасдан отишган. Ёй туширилган ҳолда тутилган, бу эса унинг бутун кучини отишга сақлаш имконини берган. Ўқ пати юмшаб кетмаслиги учун садоқнинг таги кенгайган бўлган, бу эса ўз ўрнида ўқнинг бир хиллигини таъминлаган. Иккинчи ўқчи камарнинг бўлиши, афтидан, жанг вақтида камон ва садоқни алмаштиришни осонлаштириш билан боғлиқ бўлган[34].

Туркларда ҳар хил турдаги уч парракли ўқ учлари кенг тарқалган. Уларнинг барчаси енгил қуролланган душманни отишга мўлжалланган. Кейинчалик икки ва тўрт парракли, шунингдек, ясси ўқ учлари ҳам юзага келган. Ўқ учлари айрим чоғларда суякдан ҳам ясалган, бироқ улар жуда кам учрайди; ўқлар кўпроқ темирдан қилинган, темир оз бўлган ерлардагина суякдан ясалган бўлиши керак[35].

Археологик топилмалар орасида айрим чоғларда ўқ учларидан ташқари ўқнинг ёғочдан қилинган қисмларининг қолдиқлари ҳам учрайди. Ўқларнинг турли бўёқларга бўялгани эса жангчига урушда керакли ўқ учини адашмасдан тез топишини қулайлаштирган.

Турк жангчиларининг душманга қарши олиб борган узоқдан (масофали) урушларида кўпроқ мураккаб тузилишга эга суяк ва шохдан қопламали ёй ва темир учли ўқ ишлатилган[36]. Қурол-яроғларнинг қолдиқлари Тангритоғдаги от билан кўмилган турк қабрларидан, фақат эркакларнинг мозорларидан топилган. Бу топилмалар ёрдамида турк жангчисининг қурол-яроғлари тўғрисида тасаввурга эга бўлса бўлади[37]. Қилич ва узун дудама қилич ҳар доим аслзодалик ва бойлик белгиси саналган[38].

Фули – “бўри” деб атаган турк ҳарбийлари шамшир, найза, узун оғир қиличлар билан қуролланган бўлиб, яқиндаги қўл жангини олиб боришга мослашган эди. Улар турк қўшинининг зарбдор ўзаги бўлган.

Душманга қарши урушда турклар ўзларини ҳимоялаш учун темирдан ясалган мудофаа аслаҳаларини ҳам кенг ишлатишган. Уларга энг биринчи совут, дубулға, қалқон кабилар кирарди. Қирғизистоннинг Кетмон-тўба водийсидаги тош ҳайкал яқинидан топилган совут кийимнинг қолдиғи жангчи танасини бутунлай қопловчи мудофаа кийими бўлган[39]. Бу каби тишли пластиналардан иборат совут кийимлари илк ўрта асрларда хитой, тохар ва суғд қўшинлари орасида кенг тарқалган[40].

Оғир зирхли отлиқларнинг қурол-яроғлари қаторига ўқ-ёй, зарбли найзалар, дудама узун қилич, шамшир, ханжар, совут, дубулға кабилар кирган. Узоқдан туриб уруш вақтида жангчилар отиш учун турли хил ёйларни ишлатишган. Енгил қуролланган душманни йўқ қилиш учун уч парракли ёки ясси темир ёхуд суякдан ясалган учли ўқларни усталик билан қўллашган. Яқиндан уриш ва қўл жангида эса жангчилар душманга найза, узун оғир қилич, шамшир ва ханжарлар билан ҳужум қилишган. Ўзларини мудофаа қилиш учун эса пластинали совутлар ва дубулғалар кийишган[41].

Туркларнинг кийим-кечаклари жангчи ва овчилар учун қулай бўлган: кийим қисмлари, айниқса, камарларнинг рамзий англами бошқа халқлар учун жозибали кўринарди[42]. Сочларини ўстириб, ўриб орқасига ташлаб юрганлар. Улар кафтанларининг ўнг этагини чапга қайириб, белларига нақшли камар тақишган. Уларнинг камарлари ижтимоий ва сиёсий мавқейини англатгани учун бунга алоҳида аҳамият беришган[43].

VI – VIII юзйилликларга тегишли Афросиёб, Панжикент, Шаҳристон, Ажинатепа, Тавкатепа, Фундуқистон каби бир қатор иншоотларнинг деворларидаги расмларда туркларга хос мавзулар берилган[44]. Кейинги йилларда олиб борилган изланишлар туфайли уларнинг кўпчилиги Турк хоқонлиги билан боғлиқ экани янада ойдинлаша бошлади. Афросиёб девор расмларининг бир қисмида Ғарбий турк хоқони ва уни қуршаб турган турк мулозимлари берилган[45]. Сўнгги йилларда кўпчилик изланувчилар (В.А. Шишкин, Л.И. Албаум, М. Модэ, С.А. Яценко, И.А. Аржанцева кабилар) Афросиёбдаги “Элчилар зали”да VII юзйиллик ўрталарида юз берган чинакам сиёсий воқелик тасвирланган, деб қарашмоқда. Шунинг учун, мусаввир расмдагиларнинг кийим-кечак ва қурол-яроғларини аниқлик билан тасвирлашга уринган[46].

Мунира ҲОТАМОВА,

тарих фанлари бўйича фалсафа доктори

________________________________________

[1] Кляшторный С.Г. Формы социальной зависимости в государствах кочевников Центральной Азии //Рабство в странах Востока в средние века. М.: Наука, 1986, с. 318; Грач А.Д. Хронологические и этнокультурные границы древнетюркского времени // ТС. К 60-летию А.Н. Кононова. М., 1966, с. 188-193; Кызласов Л.Р. Древняя Тува (от палеолита до IX в). М.: Изд-во МГУ, 1979, с. 130; Савинов Д.Г. Древнетюркский культурный комплекс и его значение в тюркском культурогенезе // В сб.: Role and place of the Turkic civilization among the world civilization. 2nd International congress on Turkic civilization. Bishkek, 2005, p. 52-58.

[2] Гумилев Л.Н. Древние тюрки. М., 1993. – С. 56.

[3] Sinor D. The establishment and dissolution of the Turk empire // The Cambridge History of Early Inner Asia. Ed. by D.Sinor. Cambridge, 1990. – Р. 313.

[4] Худяков Ю.С. Вооружение средневековых кочевников Южной Сибири и Центральной Азии. Новосибирск, 1986. – С. 135.

[5] Крица – чўяндан махсус усул билан ҳосил қилинган юмшоқ темир.

[6] Зиняков Н.М. Черная металлургия и кузнечное ремесло алтайских племен VI – X вв.: Автореф. дис. ... канд. ист. наук. Кемерово, 1983.

[7] Кляшторный С.Г. Древнетюркские рунические памятники как источник по истории Средней Азии. М., 1964; Кляшторный С.Г. Памятники древнетюркской письменности и этнокультурная история Центральной Азии. СПб., 2006; Гумилев Л.Н. Древние тюрки. М., 1993 ва бошқалар.

[8] Грач А.Д. Древнетюркские изваяния Тувы. М., 1961; Гаврилова А.А. Могильник Кудыргэ как источник по истории алтайских племен. М., 1965; Вайнштейн С.И. Некоторые вопросы истории древнетюркской культуры // СЭ, № 3. М., 1966; Шер Я.А. Каменные изваяния Семиречья. Л., 1966; Савинов Д.Г. Народы Южной Сибири древнетюркскую эпоху. Л., 1984; Овчинникова Б.Б. Тюркские древности Саяно-Алтая в VI–X вв. Свердловск, 1990; Табалдиев К. Курганы средневековых кочевых племен Тянь-Шаня. Бишкек, 1996.

[9] Худяков Ю.С. Вооружение средневековых кочевников Южной Сибири и Центральной Азии. Новосибирск, 1986.

[10] Худяков Ю.С. Вооружение средневековых кочевников ... – С. 160.

[11] Худяков Ю.С. Вооружение средневековых кочевников... – С. 135.

[12] Бичурин Н.Я. (Иакинф). Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. М.; Л., 1950. Т.1. – С. 229.

[13] Худяков Ю.С., Табалдиев К.Ш. Древние тюрки на Тянь-Шане. Новосибирск, 2009. – С. 107.

[14] Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах ... Т. 2. – С. 291.

[15] Асадов Ф.М. Арабские источники о тюрках в раннее средневековье. Баку, 1993. – С. 44; Stark S. On Oq bodun. The Western Türk Qağanate and the Ashina clan // Archivum Eurasiae Medii Aevi, Tom 15 (2006/2007), Wiesbaden, 2008. – P. 160-165.

[16] Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах ... Т. 2. – С. 323; Chavannes E. Documents sur les Tou-kiue (Turks) occidentaux // Сборник трудов Орхонской экспедиции, вып. 6. СПб., 1903. – P. 293, 297.

[17] Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах ... Т. 1. – С. 231.

[18] Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах ... Т. 1. – С. 229.

[19] Жумаганбетов Т.С. Культ Тенгри как основа государственной идеологии древнетюркского каганата // Восток, № 2. М., 2006. – С. 119-126; Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах ... Т. 1. – С. 229.

[20] Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах ... Т. 1. – С. 229.

[21] Худяков Ю.С., Табалдиев К.Ш. Древние тюрки... – С. 107.

[22] Зуев Ю.А. Ранние тюрки: очерки истории и идеологии. Алматы, 2002. – С. 264.

[23] Гумилев Л.Н. Древние тюрки. М., 1993. – С. 128.

[24] Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах ... Т. 1. – С. 232, 235, 236, 250; Кюнер Н. В. Китайские известия о народах Южной Си¬бири, Центральной Азии и Дальнего Востока. М., 1961. – С. 134, 187, 190.

[25] Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах ... Т. 1. – С. 245.

[26] Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах ... Т. 2. – С. 291.

[27] Гумилев Л.Н. Древние тюрки... – С. 128.

[28] Худяков Ю.С. Вооружение средневековых кочевников... – С. 164.

[29] Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах ... Т. 1. – С. 229.

[30] Liu Mau-tsai. Die chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Turken. Buch I-II. Wiesbaden, 1958. – S. 430.

[31] Распопова В. И. Согдийский город и кочевая степь в VII-VIII вв. // КСИА. Вып. 122. М. 1970. – С. 86-87.

[32] Распопова В.И. Согдийский город и кочевая степь... С. 87.

[33] Асадов Ф.М. Арабские источники о тюрках … С. 156.

[34] Распопова В.И. Согдийский город и кочевая степь... С. 88.

[35] Худяков Ю.С. Вооружение средневековых кочевников... – С. 149.

[36] Худяков Ю.С., Табалдиев К.Ш. Древние тюрки... – С. 108.

[37] Худяков Ю.С., Табалдиев К.Ш. Древние тюрки... – С. 108.

[38] Кирпичников А. Н. Древнерусское оружие // Свод арх. источников. Вып. 2. М., 1973. – С. 65.

[39] Худяков Ю.С., Табалдиев К.Ш. Древние тюрки... – С. 119.

[40] Ўша ерда. Б.120.

[41] Ўша ерда.

[42] Распопова В.И. Поясный набор Согда VII – VIII вв. // СА, № 4, 1965. С. 78-91; Яценко С.А. Древние тюрки: костюм на разноцветных изображениях // http: // www.formuseum.info/2007/11/25;#####replaceparse687##### Yatsenko S.A. The Costume of Foreign Embassies and Inhabitants of Samarkand on Wall Painting of the 7th c. in the Hall of Ambassadors from Afrasiab as a Historical Source // Transoxiana, № 8. Roma, 2004. http: // www.transoxiana.org/8.

[43] Вайнштейн С.И. Мир кочевников центра Азии. М.: 1991. С.185-199; Sümer F. Eski türklerde şehirçilik. Ankara: 1994. S.4.

[44] Альбаум Л.И. Живопись Афрасиаба. Т., 1975. – С. 20-32; Мode, 2006:110-125; Vaissiere de la, 2006:147-159

[45] Аржанцева И.А., Иневаткина О.Н. Еще раз о росписях Афрасиаба: новые открытия, которым четверть века // Центральная Азия: источники, история, культура (Отв. ред. Е.А. Антонова, Т.К. Мкртычев). М., 2005; Arzhantseva I., Inevatkina O. Afrasiab Wall-paintings revisited: new discoveries twenty five years old // Royal Nawruz in Samarkand. Acts of the Conference held in Venice on the Pre-Islamic Afrasiab Painting (Ed. by M. Compareti, E. de la Vaissиre). Rome, 2006. – Р. 183-202.

[46] Яценко С.А. О точной дате и обстоятельствах прибытия посольств, изображенных на росписях Афрасиаба.// “Узбекистан — вклад в цивилизацию. Бухара и мировая культура”. (Тезисы). Вып. 3, часть 1. Бухара, 1995.