Олимларнинг ҳисоб-китобларига кўра, 4,57 миллиард йил аввал Ер курраси вужудга келган, 3,9 миллиард йил аввал эса она заминда ҳаёт пайдо бўлган. Одамзоднинг пайдо бўлиш муддати борасида турли рақамлар келтирилади. Улар нисбий, баҳсли ва мавҳум, аммо бир нарса аниқ – одам ўзини ёввойи табиатдан ажратгандаёқ онгида “мен” тушунчаси илдиз отган.

Илмий фаразларга кўра, одамга ташқи, сирли кучнинг ёки трансцендентнинг; ёввойи табиатда одам тасаввурига сиғмаган, аммо ибтидоий кишини ўйлашга мажбур қилган табиий ҳодисаларнинг; туғилиш ва ўлим, ер ва осмон, онглилик ва онгсизлик каби қарама-қаршиликларнинг таъсирида “мен” пайдо бўлган. Агар биринчи ва иккинчи омилларда ташқи, ёввойи ва сирли куч таъсири (ёввойи табиатдан тўлиқ ажралмаган, инстинктив “мен”) етакчилик қилса, учинчисида онг, зиддиятларга бой борлиқни англашга интилиш (ёввойи табиатдан ўзини ажратган, онгли “мен”) пойдор саналади. Бу жуда мураккаб, “мен” билан бирга “меники”, “ўзим” ва “ўзимники”, “сен” ва “сеники”, “у” ва “уники”, “улар” ва “уларники” каби зиддайнларга бой тафаккур босқичи эди.

Олмон мутафаккири Гётенинг қаҳрамони Фауст “Ҳаётим не, менинг ўзим кимман?” деган саволни кун тартибига қўйган эди. “Менинг учун олам жумбоқдир, / Тафаккурдан жуда йироқдир”, деб хитоб қилади Фауст ожизлигини бўйнига олиб. Шунга қарамай, у одамзодга тааллуқли эканини исботламоқ учун ўзини Мефистофель ҳукми остидаги долғали ҳаётга топширади:

Ол бағрингга, замон тўфони,

Саргузаштлар қучоғига от.

Шавқу дардга тўла дунёни,

Шодликни ҳам, ғаму жафони,

Висолни ҳам, ҳижрон балони

Берсин менга борича ҳаёт.

Элтса фақат шиддат карвони,

Ўзлигини топур одамзод.

(Гёте И. В. Фауст. Тошкент, Адабиёт ва санъат нашриёти, 1985. 54-бет. Эркин Воҳидов таржимаси).

Шиддат карвони бетўхтов ҳаракатда. Хўш, одамзод ўзлигини, “мен”ини топдими, топурми?..

“Мен”га оид анимистик-тотемистик, теомифологик,   трансцендентал-теологик, биоматериалистик, cубъектив-идеалистик, социоантропологик каби фалсафий-антропологик ёндашувлар мавжуд. Бу сирада гносеологик, социологик, этнометодологик каби талқинларни ҳам санаш мумкин, бироқ тадқиқот объектининг ички тизимини ҳаддан зиёд майдалаштириш англаш методини чалкаштиради (қаранг: Декарт   Р. Сочинения в 2 томах. Том 1. Москва, “Мысль”, 1989. Стр. 250 – 256).

Анимистик-тотемистик йўналиш Эдуард Тайлор, Эмиль Дюркҳейм, Сергей Токарев, Сергей Толстов каби олимлар илмий изланишларида батафсил таърифланган. Жумладан, инглиз антропологи Э.Тайлор дунё халқлари ҳаёти ва тафаккурида анимизм­нинг ўрни бўйича фундаментал тадқиқот ўтказган. Унинг фикрича, анимизм ибтидоий одамларнинг ён-атрофидаги нарсаларда жон, руҳ мавжуд, улар яхшиликка яхшилик, ёмонликка ёмонлик билан жавоб қайтаради, деган қарашини ифода этади (қаранг: Тайлор Э. Б. Первобытная культура. Москва, “Политиздат”, 1989). Мазкур қараш деярли барча динларда тажассум топган. Ҳинд файласуфи Нагаржуна (II – III асрлар) эса анимистик тасаввурни ўз турмуш тарзи ва ғоявий-назарий таълимотига айлантирган. У ва унинг издошлари ён-атрофимиз кўзга кўринмас жониворларга тўла деб ҳисоблаган, уларни ютиб-ўлдириб қўймаслик учун оғзи-бурнига дока тутиб, босиб ўлдирмаслик учун эса йўлларини супириб юрганлар. Белга боғланган супурги нагаржуначиларнинг ўзига хос белгиси бўлган (қаранг: Радхакришнан С. Индийская философия. Том    1. Москва, “Иностранная литература”, 1957. Стр. 254 – 267).

Бошқа космологик қарашларда ҳам табиат, борлиқ билан муросада яшаш, ён-атрофдаги жонзот ва нарсаларга озор етказмаслик керак, шафқатсизлик жавобсиз қолмайди деган ақида учрайди. Шу тариқа икки “мен”, яъни анимистик тасаввурларга эга ибтидоий одам “мен”и ва жони, руҳига эга ён-атрофдаги нарсаларнинг “мен”и пайдо бўлган. Ибтидоий киши ҳали ўзини табиий борлиқдан тўлиқ ажратмаган; анимизмда унинг “мен”и табиий борлиқнинг “мен”ига айнандир. Ушбу дуализм тотемизмда ҳам мавжуд, бироқ ундаги иккинчи “мен” тотемга (унинг уруғи) тааллуқли. Ибтидоий киши дуч келган нарсани эмас, ўз тасаввуридаги ҳайвонни тотем деб билган. Хуллас, илк одамларнинг ўзини табиий борлиқдан фарқлаши натижасида “мен” – объект = “мен” – объект антропологик модели шаклланган. Ушбу модель концептуал ғоя сифатида бутун фалсафий тафаккур тарихида турли кўринишларда яшаб келади.

Онг, тафаккур ва ҳаётий тажрибанинг ошиши билан “мен”га бўлган муносабат, антропологик талқинлар ҳам ўзгарган. Жумладан, субъектив омилнинг аҳамияти ортган. Теомифологик ва трансцендентал-теологик йўналишларда тўпланган тажрибалар, шунингдек, инсоннинг “мен”и ҳамда  “сен”, “у”, “улар” ҳақидаги дифференциал-антропологик қарашларнинг рационал аҳамият касб эта бошлаши субъектив омиллар таъсиридан эди. “Мен” – объект энди “мен” – субъект тарзида ҳам намоён бўла бошлади. Натижада “мен” – объект = “мен” – объект модели ўртасида “мен” – субъект ҳам пайдо бўлади.

Янги моделга хос муносабатлар, зиддиятлар, тўқнашувлар фалсафий-антропологик таълимотлар негизида турли йўналиш ва оқимларни шакллантирди. “Мен” (Фауст) ва “у” (Мефистофель) ўртасидаги баҳслар онгни, идрокни объективизм ва субъективизм, материализм ва идеализм, рационализм ва иррационализм, модернизм ва традиционализм, цивилизм ва натурализм кабиларга ажратиб юборди. Мефистофель “Мен билан бирга юр, кезайлик жаҳон” дея Фаустни саёҳатга чорлаган эди. Юқоридаги “изм”лар – Мефистофель чорлаётган “жаҳон кезиш”. У ваъда беради: “Сенга шундай нарса этаман ато, / Уни кўрмагандир бу ёруғ дунё”. У руҳлантиради:

Ўзингники сенга берилган бу бош,

Ўзингники елканг, қўлинг, оёғинг.

Ҳукму фармонингда не бўлса йўлдош,

Демак, бу сеники, лозим билмоғинг.

Ва у огоҳлантиради: “Калта ўйламоқдир  бандалар  иши, /  Ўзинг  ҳам эмассан бошқадан ортиқ”.

Инсонга хос ушбу заифликни “мен” концепциялари муаллифлари тан олади. Теомифологик ва трансцендентал-теологик концепциялар эса “мен”даги заифликни кучга айлантиришга уринади. Теомифологик йўналишда “мен” маъбудсифат, аммо инсоний истаклар билан яшовчи алподам, титанлар образларида талқин қилинади. Қадимги Юнонистон ва Рим мифологиясидаги Хаос, Гея, Эрос, Уран, Крон, Зевс, Тартар каби маъбудлар, Океан, Стикс, Тифон каби улкан ҳайбат ва кучга эга титанлар ана шундай тимсоллардир. Уларнинг турмуш тарзи, орзу-истаклари инсоний. Айнан инсоний “мен” уларни ерликларга айлантиради. Масалан, самовий Уран серҳосил Ерга уйланади. Она Ер куч-қувватда тенгсиз олти ўғил ва олти қиз – титанларни дунёга келтиради. Кейин эса тахт талашув можаролари рўй беради (Кун Н. Легенды и мифы Древней Греции. Ташкент, “Ёш гвардия”, 1986. Стр. 4).

Эътибор қаратилса, афсоналарда маъбудлар ва титанларга инсоний сифатлар нисбат берилади. Уларнинг ҳам ўз “мен”и ва манфаатлари бор. Улар “мен”субъектлардир. Умуман, барча афсона ва мифлар ана шу антропологик парадигмага қурилган.

Теомифологик ва трансцендентал-теологик йўналишлардаги “мен” ташқи “мен”ларни, уларнинг ижтимоий борлиқдаги ўрнини эътироф этиб, антропология объекти доираларини кенгайтирган. “Мен”нинг ташқи “мен” орқали ўзини намоён этиши тарих саҳнасига янги “мен”лар чиққанининг инъикоси эди. Зевс, Эрос, Ҳермес, Аполлон, Ҳерақл, Прометей “мен”лари фақат афсонавий эмас, тарихда уларнинг прототиплари мавжуд.

Антропология учун муҳими шундаки, ташқи “мен”ларнинг объективлиги ва ўзининг объектив талабларига эга экани “мен” мавжудлигининг кафолатидир. Бу тезис Рене Декартнинг “Мен фикрлаяпман, демак, мен мавжудман” деган тор, сенситив-антропологик фикрига зиддир. Бироқ у Жан Жак Руссо ва Клод Леви-Стросс антропологиясига яқин. Фалсафада Руссо биринчи бўлиб, “мен”нинг бошқа “мен”лар билан боғлиқлигини ўрганишга даъват этди, яъни инсонни инсоният кенглигида ўрганишга чорлади. Шу боис ҳам Клод Леви-Стросс Руссони “антропологиянинг отаси” деб атайди (Леви-Стросс К. Первобытное мышление. Москва, “Республика”, 1994. Стр. 22-23).

“Мен”нинг мавжудлиги ташқи “мен”лар туфайли; ташқи “мен”ларга бутун субъектив-объектив борлиқ киради. Бу эса уч поғона – “мен” (биофизиологик мавжудот), ташқи “мен” (психосоциологик мавжудот) ва ички “мен”га (интеллектли мавжудот) ажратишга ундайди. Анимистик-тотемистик йўналишда асосан биофизиологик омиллар устуворлик қилган бўлса, кейинги йўналишларда психосоциологик, охирги йўналишда эса интеллект билан боғлиқ омиллар устуворлик қилади. Бироқ анимистик-тотемистик йўналишга тааллуқли илк антропологик модель ҳеч бир йўналиш, ҳеч бир поғонада мутлақ йўқ бўлиб кетмайди. Улар трансформацияга учраши мумкин, лекин ўз таъсирини сақлаб қолади, чунки инсоннинг табиат билан уйғунлиги аксиомадир.

Трансцендентал-теологик    йўналишда инсон ўзини чулғаб олган ҳаётий муаммоларга ечимни транцендентал “мен”дан қидиради. Худо, сажда объекти, қадамжолар ва бошқа тимсоллар “мен”ни ўзидан юқори, тажриба билан англаб бўлмайдиган “мен” борлигига ишонтиради. У борлиқни яратган, нажоткор ва мутлақ “мен” деб таърифланади. “Мен” транцендентни имманент, яъни тажрибага мувофиқликнинг акси ўлароқ идрок этади.  Бугун онг, билим, ҳатто илм соҳаси ҳам диний тажрибага таянади. Диний тажриба жамият ҳаётидан ташқарида шаклланмайди, у ретроспектив (тарихга қаратилган) ва перспектив (келажакка қаратилган) англаш билан узвий боғлиқдир. Фалсафа ва педагогика фанлари доктори, профессор М. Ҳожиева бундай ёзади: “Жамият тараққиётини теомифологик талқин қилиш кишиларни эзгу амаллар билан, келажакка ишониб яшашга даъват этиши билан ибратлидир. Диннинг аввало ахлоқий ҳодиса экани, кишилар қалбида келажакка умид уйғотиши дидактик хусусиятга эга. Ҳатто у маълум бир догмага асосланса, ушбу догмаси орқали кишиларда келажакка муносабатлар уйғотса-да, жамият ва “мен” тараққиёти доимо унинг диққат марказида турган (Ҳожиева М. Жамият ва инсон фалсафаси. Ўқув қўлланма. Тошкент, “Маънавият”, 2021. 9-бет).

Теомифологик ва трансцендентал-теологик концепцияларда “мен” феномени ғайритабиийликка сингдириб юборилса-да, улар тараққиётининг сўнгги босқичида пайғамбарлар, авлиёлар ва ирфоний комил шахслар орқали ижтимоий реал воқелик касб этади. Ушбу икки концепция илм-фан, ижтимоий фикр, ментал олам, айниқса, фалсафага чуқур таъсир этган. Ҳатто рус файласуфи Николай Бердяев маданият ва унга тааллуқли барча тушунчалар, жумладан, билим, таълим, фалсафа ҳам “культ”, яъни сиғиниш сўзидан келиб чиққан дейди (Бердяев Н. Философия свободы. Смысл творчества. Москва, “Правда”, 1989. Стр. 256 – 259). “Мен”нинг азалий фалсафий мавзуга айланиши ҳам Н. Бердяев таъкидлаган “культ” таъсири туфайлидир. Агар француз олими Блез Паскаль инсонни, “мен”ни таажжубли мавжудот,  “аллақандай янгилик, аллақандай махлуқ, аллақандай хаос” дея ҳайратга тушса, Н. Бердяев инсон “мен”и мавжуд дунёдан сирли, у ҳануз охиригача маълум эмас деб ҳисоблайди (қаранг: Бердяев Н. Самопознание (Опыт философской автобиографии). Москва, 2018. Cтр. 14). Паскаль концепцияси   антропологик-космологик, Бердяевники эса антропологик-экзистенционал   хусусиятга эга. Янги давр фалсафаси асосчилари Фрэнсис Бэкон концепцияси сциентик, Рене Декарт концепцияси эса рационалистикдир. Бундай илмий баҳслар кейинги даврларда яшаган Ҳегель, Клод Ҳелвеций, Людвиг Фейербах, Артур Шопенҳауэр, Карл Маркс, Фридрих Нитше, Людвиг Витгенштейн, Мартин Ҳайдеггер, Хосе Ортегаи Гассет, Бертран Рассел, Мишель Фуко, Борис Ананьев, Алексей Леонтьев каби олимлар изланишларига ҳам хос (қаранг: Марков Б. Философская антропология. Очерки истории и теории. Санкт-Петербург, “Лань”, 1997). Уларнинг қарашлари хилма-хил, баҳсли, гоҳо бир-бирига зид. Аммо улар инсон барча гносеологик муаммолар марказида турувчи, ақл-идрокка эга, ижтимоий борлиқни яратишга қодир мавжудот эканини тан олишда якдилдирлар.

“Мен” – севишга ва нафратланишга қодир, трансцендентни, комилликни топиш ниятида ўзидан ўзмоққа шай шахсдир. Мефистофель бунга шубҳа билдиради, унинг наздида, “мен” – ёлғонларга ишонувчан, тез эгилувчан мавжудот. Фаустга ҳам иккиланиш, инсоний ожизлик хос. Охирида унга Илоҳ, Пок руҳ ёрдамга келади. Шу тариқа Гёте “трансцендент-мен”ни нажоткор образ дея талқин қилган. Бу, назаримизда, Фауст “мен”ининг ўз тақдирини ўзи яратувчи кучга, образга айланишини савол остига қўяди.

Биоматериалистик йўналиш “мен”нинг табиий-биологик жиҳатларига эътибор қаратади. У табиий-биологик мавжудотнинг, яъни одамнинг ифодасидир. Дарвин ва дарвинизм, баъзи тадқиқотчилар ёзганидек, одамдаги “мен”ни рад этган эмас. Аммо бу таълимот “мен”даги биофизиологик жиҳатларни ўрганиш билан чекланган. Витал борлиқ у учун бирламчи, ментал борлиқнинг субстанцияси биологик омилларда. Мазкур концепция билан баҳслашиш пировард натижада унинг етакчилигини эътироф этишга олиб келади. Чунки социоантропогенез хулосасига кўра, одамдаги ижтимоийлик, маданийлик унинг борлиғида атиги 3 – 5 фоизни ташкил этади, қолган 95–97 фоиз эса биофизиологик омиллар амридадир. Файласуф-антропологлар, инсоншунослар, ахлоқшунослар одамдаги ана шу 3–5 фоиз улушга дахлдор муаммолар билан банд.

Антропологлар инсон ва инсонийлик масалаларини ўрганишни Суқрот-Платон фалсафасидан бошлайди. Суқрот диалоглари, антропологик моҳиятига кўра, “мен” ва унинг оламни билиш салоҳияти ҳақидаги концептуал фикрлардир. Мутафаккир билим, тарбия, бахт, довюраклик, ватанпарварлик, адолат, гўзаллик, эзгулик, хуллас, нима ҳақида фикр юритмасин, нафақат билиш жараёнининг, шу билан бирга, ўзликни англаш ва “мен” шаклланишининг ҳам мураккаблигини уқтиради. Бунга унинг Менексен билан диалогини мисол қилиб келтириш мумкин (Платон. Собрание сочинений в четырех томах. Том 1. Москва, “Мысль”, 1990. Стр. 145–157). “Ҳеч нимани билмаслигимни билдим” деган машҳур иқрор эса шахс ва билим шаклланишининг мураккаблигини тасдиқлайди.

Субъектив-идеалистик йўналиш тўғрисида гап кетганида, аввало, инглиз файласуфи Жорж Беркли тилга олинади. Файласуфнинг “жанговар идеализми” черковни ҳимоя қилишга қаратилган. У объектив борлиқ “руҳ”, “қалб”, “ғоя” деган субъектив тушунчалар ва уларнинг комбинацияларидир деган фикри билан “мен”нинг билиш имкониятларини кенгайтиргандек бўлди. Бироқ файласуф мавзуни фалсафий-антропологик таҳлил қилишдан йироқ эди. “Мен” ҳақидаги барча концепцияларда инсон ва инсонийлик, инсоннинг жамиятга муносабати, билиш қобилияти, бошқа “мен”ларнинг ҳаётий тажрибаларни ўзлаштириши каби кўпинча субъектив хусусиятга эга ёндашувлар кўзга ташланади. Инсон ўз инсонийлигини, ижтимоий муносабатлар субъекти эканини нафақат объектив фаолиятида, субъектив қараш ва фикрларида ҳам ифода этади. Фалсафа ва антропология ҳам инсон субъектив-гносеологик изланишларининг маҳсулидир. Декартнинг боя эслаганимиз “Мен фикрлаяпман, демак, мен мавжудман” деган субъектив фикри фалсафий антропологиянинг ўзаги ҳисобланади.

Cубъектив-идеалистик ёндашувсиз сциентик фалсафий қарашлар, таълимотлар йўқ. Минг афсуски, биз сўз юритаётган концепциянинг субъектив-идеалистик йўналиш билан боғлиқ жиҳатлари ҳали антропологлар диққатини тортмаган. Келгуси илмий изланишлар айни шу йўналишга қаратилиши лозим.

Социоантропологик йўналиш “мен”нинг бошқа “мен”лар, “сен”, “у”, “улар” билан уйғунлигини ифодалайди. Улар “мен”га нисбатан ташқи “мен”лардир. Ушбу “мен”лар комбинациялари ижтимоий муносабатларни ташкил этади ва уларга динамизм, йўналиш беради. “Мен”лар ўртасидаги алоқалар қанча кенг ва ранг-баранг бўлса, ижтимоий муносабатлар шунча ранг-баранг, демократик ва очиқ бўлади. Ранг-баранглик ва очиқликка мойил бўлмаган, тор манфаатларга асосланган муносабатлар турғунликка, “мен”ни маънавий, ғоявий ва ахлоқий деградацияга етаклайди. Демак, “мен”лар ўртасидаги муносабатларнинг ранг-баранг ва очиқлиги демократик тараққиёт учун муҳимдир.

Ижтимоий муносабатлар “мен”дан экстравертликни талаб қилади. Экстраверт, Карл Юнг таъбири билан айтганда, жамият, социум тараққиёти учун интравертивлигидан кечадиган, фидойи шахсдир (қаранг: Юнг К. Психологические типы. Моск­ва, “АСТ”, 1997. Стр. 406–408). Аммо “мен”даги интравертликни эго ёки эгоизм билан айнанлаштирмаслик керак. Интраверт бўлмаган “мен” йўқ, бироқ барча “мен”лар ҳам худбин бўлавермайди. Эгоизм интравертликнинг радикал кўриниши, у шахсиятпарастлик, тор манфаатларга эргашувни англатади. Нигилизмда ҳам радикал эгоизм мавжуд. Нитше нигилизми ана шундай мутаассибона худбинликка мисолдир.

Интраверт “мен” поэтик ижодда беқиёс тасвирлар ва образлар яратади. Истеъдодли шоир ўз “мен”ига оид кечинмаларни ўқувчи “мен”ига айлантира олади. Масалан, халқ шоири Муҳаммад Юсуф “Мен биттадурман” шеърида бундай ёзади:

Санам, сочингдан ҳам шайдоларинг кўп,

Ҳуснинг ошиқлари – адоларинг кўп.

Ниманг кўп, кўйингда гадоларинг кўп,

Аммо мен биттаман, мен биттадурман.

“Мен” аслида ягоналикка, бетакрорликка ишора. Бетакрорлик – чин шоирга хос фазилат. Инсон, шахс, фуқаро ҳам шундай бўлмоғи даркор. У инсонлиги, қадри юксак шахслиги, маънавий кучи ва интеллектуал салоҳияти билан беназирдир.

Инсонни улуғлаш – унинг “мен”ини улуғлаш, шахсга ишонч – унинг “мен”ига ишонч, асли. Шунинг учун “мен”нинг ижтимоий макондаги ўрни либерал-демократик қадриятлар билан белгиланади. Моҳиятан “мен”ларнинг ранг-баранглиги тарафдори бўлган бу қадриятлар инсонга ҳар доим ҳам, айниқса, улар ижтимоий фикрни шакллантирувчи бадният ва калтафаҳм арбоблар измида бўлса, ижобий таъсир этавермайди. Кант, Ҳегель, Монтескьё, Руссо каби файласуфлар илгари сурган мумтоз либерал-демократик қадриятларни асраб қолиш учун ижтимоий тараққиёт, эрк ва ҳаёт тарафдорлари бўлган “мен”лар иттифоқи зарур.

“Мен” концепцияларига хос фалсафий-антропологик ғояни ўзида жамлаган Фауст умрига якун ясаётиб бундай дейди:

Узоқ ҳаёт йўлин ўтдиму босиб,

Олам ҳикматини айладим якун.

Ким эрк, ҳаёт деб жанг қилолса ҳар кун –

Эрку ҳаёт учун ўша муносиб.

Бугун инсоният ва ижтимоий тараққиёт ҳам эрк учун, ҳаёт учун курашиб яшовчи “мен”ларга ўта муҳтож.

Виктор АЛИМАСОВ

“Тафаккур” журнали, 2025 йил 1-сон.

“Ўзидан ўзган – тушовларни узган” мақоласи