Жануби-Шарқий Осиё мамлакатлари Хитой учун муҳим стратегик аҳамиятга эга. Шу боис расмий Пекин ушбу минтақа билан кўп томонлама муносабатларга алоҳида эътибор қаратади. Иқтисодий нуқтаи назардан, Жануби-Шарқий Осиёнинг жадал ўсиши ва глобал таъминот занжирларига интеграциялашуви уни Хитойнинг “Бир макон, бир йўл” ташаббусида муҳим ҳамкорга айлантиради. АСЕАН (Жануби-Шарқий Осиё давлатларини бирлаштирган ташкилот) давлатлари билан муносабатларни ривожлантиришга қаратилган саъй-ҳаракатлар замирида Хитой таъсирини кучайтириш ва бошқа йирик кучларни мувозанатлаш истаги ҳам бор.

Жануби-Шарқий Осиё дин, маданият ва тарихий жиҳатдан хилма-хилликка эга ўн бир мамлакатдан иборат: Бруней, Бирма (Мьянма), Камбожа, Шарқий Тимор, Индонезия, Лаос, Малайзия, Филиппин, Сингапур, Таиланд ва Вьетнам. Минтақа географияси, тарихий иқтисодий алоқалари ва миллионлаб этник хитойларнинг минтақага кўчиши туфайли Хитой ташқи сиёсатида алоҳида ўринга чиқди. Жаҳон урушларидан кейинги даврда Хитойнинг Жануби-Шарқий Осиё билан муносабатлари турли босқичларда ривожланди. Хитой Коммунистик партияси 1949 йили ҳокимият тепасига келгач, минтақадаги партизан ҳаракатлари сабаб ўзаро муносабатларни ўрнатиш қийин кечди.

1970-йилларга келиб, Совет Иттифоқи билан муносабатларнинг сусайиши Хитойни минтақа давлатлари билан робиталарни мўътадиллаштиришга ундади. Шу тариқа Пекин ўша ўнйилликнинг ўрталарида Малайзия, Филиппин ва Таиланд билан расмий дипломатик алоқалар ўрнатди. 1990 йилда эса Индонезия ҳамда Сингапур билан алоқаларни яхшилашга эришди ва АСЕАН билан ташкилот сифатида расмий мулоқот бошлади. Хитой сиёсатидаги бу эволюцияни Пекиннинг “қўшничилик дипломатияси” деб баҳолаш мумкин.

Хитой Халқ Республикаси раиси Си Цзиньпин 2013 йил октябрь ойида Индонезия парламентида қилган чиқишида Чин давлати ва АСЕАН ўртасидаги ҳамкорлик минтақа ва ундан ташқаридаги халқлар манфаати учун зарурлигини урғулади. Пекин илгари сурган “умумий тақдир” масаласи минтақанинг нафақат иқтисодий, балки ташқи сиёсатдаги манфаатларини ҳам қамрайди.

Хитойлик сиёсатшунос Чжан Юнлинг фикрича, кейинги ўн йил ичида Хитойда янги катта тўлқин пайдо бўла бошлади. Бу стратегия Хитойнинг қўшнилари билан ҳамкорликни кучайтиришини, улар билан ХХ аср бошларидаги каби беписанд муносабатда бўлмай, тенг ҳуқуқли ҳамкор сифатида кўришини англатади.

Хитой минтақада ўз мақсадларини амалга ошириш учун иқтисодий рағбатлантириш ва айни дамда “қарздор қилиб қўйиш” каби усуллардан фойдаланмоқда. У буни кўплаб янги институтлар ва лойиҳалар, хусусан, “Бир макон, бир йўл” ташаббуси орқали амалга оширади. “Бир макон, бир йўл” Хитойнинг қўшничилик дипломатиясини ривожлантириш ва Жануби-Шарқий Осиёда “умумий тақдир”га эришиш учун энг муҳим платформаси ҳисобланади. Индонезия, Вьетнам ва Малайзия Хитой капиталини ўзлаштиришда пешқадам саналади. Режалаштириш, техник-иқтисодий асослаш, тендер босқичида ёки ҳозирда амалга ошираётган лойиҳалар бўйича Индонезия 93 млрд доллар билан рўйхатда етакчи бўлса, Вьетнам ва Малайзия 70 ва 34 млрд доллар билан иккинчи ва учинчи ўринларни эгаллайди.

Пекин “Бир макон, бир йўл” лойиҳаларини ривожлантириш ҳамда Жануби-Шарқий Осиёдаги иқтисодий ва сиёсий амбицияларини илгари суриш учун Ланканг-Меконг ҳамкорлик механизми каби янги субминтақавий ташаббусни ҳам ишлаб чиқди. 2015 йили Катта Меконг субминтақасини (Камбожа, Хитой, Лаос, Мьянма, Таиланд ва Вьетнам) ташкил этувчи олти давлат орасида тузилган Ланканг-Меконг ҳамкорлиги иқтисодий ва маданий соҳаларда ўзаро муносабатларни ривожлантиради. Пекин саноатни ривожлантириш, шунингдек, савдо, қишлоқ хўжалиги ва қашшоқликни бартараф этишга қаратилган лойиҳаларни қўллаб-қувватлаш учун 22 млрд доллардан ортиқ маблағ ажратди. У ҳозирда Камбожанинг энг йирик молиявий қўллаб-қувватловчиси бўлиб, 2017 йилнинг ўзида мамлакатга 12,6 млрд доллар сармоя киритган. Лаосда қиймати 7 млрд долларлик Хитой – Лаос темирйўл лойиҳасини молиялаштирмоқда. Лаос ва Камбожа Пекин билан икки томонлама ҳаракат режаларини имзолаган давлатлар сирасига киради. У Хитойнинг “умумий тақдир – умумий келажак” лойиҳасидаги сиёсий қарашларини расман тасдиқлайди.

Гарчи 1950-йиллардан бери расмий равишда бошқа давлатларнинг ички ишларига аралашмаслик Хитой ташқи сиёсатининг асосий тамойили ҳисобланиб келган бўлса-да, у Жануби-Шарқий Осиё давлатларининг ички ишларига ҳам нисбатан кўпроқ аралашмоқда. Масалан, ушбу мамлакатлар фуқароларини Хитойда қисқа муддатли дастурларда ўқитиш бўйича ўз фаоллигини кучайтирди. “Хитойнинг кўп томонлама ҳамкорлик стратегияси ва Мьянма ҳақиқатлари” китоби муаллифи Хин Кяу Кйи 2013 йилдан ҳозирги кунгача Хитойда икки минг нафаргача Бирма фуқароси саёҳат, дўстлик ташрифлари ва ўқув сафарларида қатнашганини ёзади.

Пекин Жануби-Шарқий Осиёдаги “хорижий хитойлар” билан “хитой халқига янгилик олиб кириш”, уларнинг “орзуларини рўёбга чиқаришга ёрдам бериш” учун алоқани қайта йўлга қўйди. Си Цзиньпин бошчилигида Хитой раҳбарияти хориждаги хитойликларга нисбатан узоқ вақтдан бери ўрнатилган сиёсатни ўзгартирди. Айни вақтда минтақада 30 миллиондан зиёд хитой яшайди. Улар ўтмишда Хитойга қарши исёнлар, тартибсизликлар қурбони бўлган ва мамлакатдан чиқиб кетган.

Нафақат Хитой, балки минтақадаги бошқа мамлакатларнинг ҳам манфаатига хизмат қиладиган бу ҳаракат “Бир макон, бир йўл” лойиҳасининг амалга ошишида муҳим ўрин тутади. Чунки бу иттифоқнинг замирида баравар ривожланиш, тенг тараққий этиш каби эзгу ниятлар мужассам.

Ҳабибулла САДИБАКОСЕВ,

сиёсий фанлар бўйича фалсафа доктори

“Маънавий ҳаёт” журнали, 2025 йил 1-сон.

“Хитойнинг  қўшничилик  дипломатияси” мақоласи