Оила – жамиятнинг энг кичик бўғини ҳисобланса-да, инсон ҳаётида қадрият ўлароқ жуда катта аҳамиятга эса. Айниқса, туркийлар учун оиланинг қиймати  бошқача. Туркийлар учун оила фақат қон-қондошлик ўчоғи эмас, балки ҳар бир кишининг ор-номус қўрғони саналади.

Мазкур мақола оиланинг тарихи эмас, балки шу сўзнинг келиб чиқиши ҳақида. Тарихий-қиёсий ёндашилган лингвистик таҳлиллар шуни кўрсатадики, оила нафақат этносларнинг, балки тилнинг шаклланишида ҳам муҳим ўрин тутган. Инчунин, ҳар бир боланинг тили ўз оиласида чиқади ва тафаккур учқунлари ҳам шу ерда пайдо бўлади. Аммо тарих бўҳронлари шу даражага олиб келдики, туркийлар оила маъносини англатувчи  туркий сўзни ҳам  унутдилар. Аксар мусулмон туркийлар арабча “оила”ни, рус тилининг таъсир доирасидаги эллар эса “семья”ни қўллай бошлашди.

Мазкур мақолани ёзишдан олдин “Оила сўзи арабчадан ўзлашган, ўзбекчаси нима?” деган биргина савол билан ўнлаб филолог ўқитувчилар ва бўлажак тилшунос талабалар орасида сўровнома ўтказдим. 

Жами тарқатилган 30 кишидан 1 киши “уй”, 1 киши “қўрғон”, 1 киши “ўт боши”, 1 киши “ўтан” дея жавоб берган (Яна “ватан” (арабча), “кичик ватан”, “аҳли”, “она” каби жавоблар ҳам бор.

Сўнггилари туркий сўзлар бўлмагани учун ҳисобга олинмади). Қолганлар йўқ ёки билмайман, деган жавоб қолдирган. Бир пайтлар “Оила” марказининг раҳбари бўлган олимага ҳам “оила сўзининг ўзбекчаси нима?” деган  саволни бериб кўрдим. Аммо тайинли жавоб олганим йўқ. Билaсизми нега? Чунки кўпчилик учун номнинг қайси тилда бўлиши аҳамиятсиз.

Аслида эса биз тушунчаларни сўз ва ном орқали ҳосил қиламиз. Ном ўзгарса тушунча ҳам албатта ўзгаради. Тушунча ўзгарса мазмун ҳам ўзгаради.

Агар ном ўз тилимизда бўлса, уни тўғридан тўғри тушунамиз. Мабодо мазмун унитилса, уни реконструкция қилиш, тарихий маъносини тиклаш – тадқиқ қилиш мумкин бўлади. Қўйида шу ҳақда сўз боради.

Оила сўзининг негизи арабча. Бу сўз “аҳл”, “аҳила”, “алиҳа” сўзларининг ўзгарган шаклидир. Шавкат Раҳматуллаев ушбу сўзнинг “кишилар бирга яшайдиган бўлди” деган маъносини қайд этган. “Аҳл” яна аҳиллик, тотувлик, қавм-қариндош, оила, хотин маъноларида ҳам қўлланилади[1]. Қолаверса аҳоли, маҳалла сўзлари ҳам аҳл ўзагидан ясалган. Аҳл сўзи маълум бир ижтимоий қатлам  ёки гуруҳларга нисбатан ҳам ишлатилган: аҳлуллоҳ, аҳли муслим, аҳли сунна, аҳли зимма, аҳли китоб, аҳли илм ва ҳк. Хусусан, Алишер Навоий ўз асарларида аҳли адаб, аҳли авлод, аҳли ишқ, аҳли айш, аҳли базм, аҳли афлок, аҳли тариқ, аҳли васл, аҳли ҳунар каби 222 та иборани қўллаган экан. Бундан кўринадики, аҳл сифатини исталган жамоа ёки ижтимоий гуруҳга нисбатан қўллаш мумкин. Навоий асарларида “оила” сўзи йўқ! Навоий оила ўрнига “аҳл”, “аҳлу аёл”, “дудмон”[2] сўзларидан фойдаланган.

Исломга қадар “оила” араб тилида ҳам ишлатилмаган. Исломнинг дастлабки даврида “аҳли байт”, яъни “уй аҳли” шаклида қўлланилган. Кейинчалик “байт” тушириб қолдирилган. Ёки эга кўрсатилганда “алиҳи” шакли ҳам қўлланилган: Анас ва алиҳи. Оила сўзи ислом таъсирида арабчадан (عائلة-аъилатун) турли шаклларда турк (aile), озарбойжон (ailə), уйғур (аиле), бошқирд ва татар (ғәилә), ўзбек ва тожик (оила) тиллари луғатига қабул қилинган.

Шу ўринда савол туғилади. Оила сўзининг ўзбекча маънодоши нима? Кенгроқ олсак, бошқа туркий тилларда оилани ифодалаш учун қайси сўзлардан фойдаланилади?

Таҳлил. Туркий тилларда оила маъносида турли сўз ёки сўз бирикмаларидан фойдаланилган, аниқроғи улардан ҳозиргача фойдаланилади.

Олтой тилида оила ўрнида “биле” сўзи ишлатилади: Слердинг билегерде қанжа киши? (Сизларнинг оилангизна қанча киши бор?). Бу сўз қипчоқ тилида “билла”, яъни “бирга” шаклида бўлиб, “бир уйда бирга яшовчи” маъносини англатади. Қирғиз тилида ҳам шунга яқин “бүлө” ёки “үй-бүлө” ишлатилади.

Қозоқларда “ўтбасы”  қўлланилади ва у ўзбек тилида ўтбоши, ўчоқ боши маъноларида келади. Қорақалпоқ адабий тилига “шангарақ” қабул қилинган. Шангарақ ўзбекчада чанғароқ – ўтовнинг устки қисмидаги туйнук чамбарагини англатади. Чанғароқ барча туркийлар учун муқаддас сўз, чунки у тангричиликда “Кўк Тангри” билан алоқа қилинадиган сакрал туйнук саналган. Нўғай тилида “аьел”, яъни аёл сўзи оила маъносида қўлланилади. Бу сўзни ҳам тушунса бўлади, чунки азалдан аёллар оиланинг рамзи саналган. Олтой тилида аёл “уй киши” дейилиши ёки арабийда “аҳли байт” деганда аҳли аёллар тушунилиши ҳам бежизга эмас.

Хакас тилида оилани “уя”, “ўт” (ўчоқ)[3] деб аташган. Бунда  “уя” уй сўзининг шакли, “ўт” (ўчоқ) эса қозоқ тилидаги билан бир хил маънога эга.

Саха (якут) ва долған тилларида оила “қэргэн” (қўрғон), “ыйал” (уй) каби номлар билан аталади. Тува тилида оила өг-бүле дейилади. Бунда “өг” уй, “бүле” эса “бирга яшаш” маъносини беради.

Половец-қипчоқ тилларида, хусусан қумиқчада “ағлю”, “ожақ”, “уриу”[4],  қорачой-балқар тилида юй (уй)[5], қиримтатарчада “қоранта”[6], яҳудийлик динидаги қиримчақ тилида “хоранта”[7] шаклида адабий тилга қабул қилинган. Қиримчақлар “хоранта”ни қиримтатарлардан ўзлаштиргани аниқ, чунки икки тил ҳам Қирим маданий муҳитида шаклланган. Яҳудийлик динидаги яна бир халқ – қарайимларда эса оила “урув” дейилади[8]. Арман-қипчоқлари оила маъносида “öv” (уй), “övi-eli” (уй эли) ҳамда урлух сўзларини ишлатишган[9]. Умуман олиб қаралса, ХХ асрга қадар половец қипчоқ тилларининг барчасида “оила” ўрнига “уруғ” сўзидан фойдаланилган[10].

Ўғуз тилларида оиланинг номланиши бироз фарқланади. Хусусан насронийлик динидаги гагаузлар оилани “senselä” дейишади[11]. Туркман луғатига эса “maşgala” қабул қилинган. Хитойда истиқомат қиладиган ўғуз саларлар оилани “öy” (уй) ва “öy içi” (уй ичи) дейишади. “Öy içi” баъзан қисқартириб “öyçi” шаклида ҳам ишлатилади[12]. Саларларда уруғ “урқ” шаклида этнос маъносида сақланган. Шунингдек, хитой тилидан ўзлашган “çimsang” ва “zahsang” сўзлари ҳам қўлланилади[13].

Ўзбекларда “оила” омматан ХХ асрдан бошлаб муомалага кирган, унга қадар эса фақат адабий асарларда, зиёли оилаларда қўлланилган холос. Оддий аҳоли оила ўрнига “уй”, “уй ичи” лексемаларини қўллаган[14]: Фалончи уй ичинг билан омонмисан; уй ичимиз саккиз киши ва ҳк. Шунингдек, қўра ёки шаҳар аҳолиси орасида “қўрғон” сўзи ҳам ишлатилган.

Синтез. Таҳлил натижалари  шуни кўрсатадики, оиланинг архаик шакли уруғ бўлган ва у барча халқларда айни сўз билан ифодаланган. Жумладан, қадимги уйғур, чағатой-қарлуқ, тува тилида уруғ, қипчоқ тилларида уруқ, турк, озарбойжон, татар, саха, долған тилларида уру, салар, қиримчақ, арман-қипчоқ тилларида урух, қиримтатар, қарайим, қорачай, балқар тилларида урув, чуваш тилида waru шаклида талаффуз қилинган. Айни сўз урлуқ, урлух ёки чувашчада warlax (уарлах) шаклида ҳам учрайди[15].

Бундан кўринадики, дастлабки қадимги турк тилида оила “уруғ” сўзи орқали ифодаланган. Ана шу сўздан урпақ (авлод) сўзи шаклланган. Оилалардан янги оилалар етишиб, ажралиб чиқиши натижасида уруғ сўзи патриархал хусусиятли қабила, “қондош оилалар бирлиги” маъносида қўлланила бошлаган. Уруғ сўзининг этимологияси ботаник “уруғ” сўзи билан боғлиқ бўлиб, ҳозир ҳам улар шаклдош сўз саналади.

Маҳмуд Кошғарий даврида уруғнинг оила маноси унутилган ва фақат уруғ (этнос) ҳамда ботаник уруғ маънолари қайд этилган[16]. Қадимги туркий тилда эса оила маъноси бўлган. Хусусан, Турфон ёдгорликларида қўйидаги сўз сақланган: менинг ақам, иним – уруғим[17].

Ҳозирги кунда уруғ сўзи қумиқ, қарайим тилларида оила маъносини сақлаб қолган. Арман-қипчоқ тилида ҳам бу сўз бўлган, аммо тилнинг ўзи ўлик тилга айланган.

Кейинги даврда оила маъносида “уй/эв” ёки “уй/эв ичи” қўлланила бошлаган. “Уй”  ижтимоийлашув маъносидаги уйишув сўзи билан боғлиқ бўлиб, қариндош қишиларнинг ҳамжиҳат яшашини англатган. Шундан “УЙланиш/ЕВланиш” феъли ясалган ва у “оила қуриш” маъносини англата бошлаган. Оила – уй, оилали одам “уйли” дейилган. Бировнинг уйини бузиш деганда оилани бузиш назарда тутилган. Ҳозирги лексикада “уя” ҳам, “уй” ҳам функционал жиҳатдан бир хил маънода қўлланилади: асалари уяси, қуш уяси ва ҳк. “Уй ичи” деганда бир ўтов (уй)нинг ичида яшовчилар назарда тутилган Бу ҳозирги арабчадан ўзлашган  ҳасм, маҳрам сўзларига яқин келади.

Оиланинг “уй” шакли  саха, хакас, тува, салар, ўзбек тилларида ҳозиргача сақланган. Шу билан бирга, қозоқ тилининг шеваларида “үй-іші”, турк шеваларида “ev içi” шакли ҳозир ҳам ишлатилади.

Этимологик таҳлилларга, хусусан  “Девону луғотит турк”,  Э.Севортяннинг этимологик луғати, Ш.Раҳматуллаевнинг “Ўзбек тилининг этимологик луғати”, “Ўзбек тилининг изоҳли луғати”га таянадиган бўлсак, “уруғ” ва “уя” сўзлари бир-бири билан боғлиқ сўзлар бўлиб чиқади.

Барча луғатларда уруғ сўзининг уруғ (ботаник), дон,  уруғ (этнос) маънолари борлигини биламиз. Шунингдек, унинг “Ўзбек тилининг изоҳли луғати”да “биол. Эркаклар жинсий бези ишлаб чиқарадиган жинсий ҳужайралардан иборат суюқлик: сперма, маний” маъноси ҳам келтирилган. Уруғ етиладиган жой уруғдон, эркак ва аёл уруғининг қўшилиши уруғланиш дейилган[18]. Бу Э.Севортян луғатида ҳам тасдиғини топган[19]. Уя сўзи эса ин, уй маъноларини, шунингдек уруғ ташланадиган, экиладиган  жойни англатади[20]. Балиқ уруғ ташлайдиган жой “уя” дейилган. Демак, аёлнинг бачадони ҳам “уя” деб аталган[21]. Э.Севортян уруғ сўзидаги “ур” ўзагини насл бериш, пушт сўзи билан изоҳлаган. Ш.Раҳматуллаев “урчи(ш)” сўзининг таҳлилида шу ўзакка таянади[22]. Бундан хулоса қилиш мумкинки, жинсий алоқа процесси “уруғланиш”, қўшилиш эса “урчиш” сўзи билан ифодаланган. Қолаверса, аёл жинсига нисбатан “урғочи” (уруғ очиш) сўзининг қўлланилиши ҳам айнан шу ўзак сўз билан боғлиқ. Нўғай тилида оила маъносида “аёл” лексемасининг қўлланилиши ҳам, катта эҳтимол билан уя ўзаги билан боғлиқ бўлиши мумкин.

Қозоқча отбасы (ўтбоши), қумиқча ожах (ўчоқ), қиримтатарча қоранта (қўр ўзагидан), қиримчақ тилидаги хоранта ва саха тилидаги “қэргэн” (қўрғон) сўзлари умумий мазмунда ўчоқ-қўр билан боғлиқ бўлиши мумкин. Қадимда ўтовда яшаган туркийлар учун ўтовнинг ўртасида жойлашган қўр, яъни ўчоқ  сакрал хусусиятга эга бўлган ва муайян иштимоий гуруҳ, жумладан оиланинг бирлиги рамзига айланган. “Қўра” ёки “қўрғон” сўзларини қўримоқ феъли билан боғласа ҳам бўлади. Унда шундай хулосага келиш мумкинки, “қўрғон” вариантини кўпроқ ўтроқ яшайдиган туркийлар қўллашган. Қирғиз-қипчоқ тилларидаги “биле” варианти олтой даврида шаклланган бўлиши мумкин. Чунки мўғул тилларида ҳам “бүле” оила маъносини англатади.

Демак, туркий тилда дастлаб оила маъносида “уруғ/урлуқ” сўзи ишлатилган. “Уруғ” – ота уруғини англатган ва бу туркийларнинг  патриархал оила тутганини кўрсатади. Инсоний, зоологик ва ботаник уруғ бир хил маънода қўлланилган. Уруғ ташланадиган жой, шу билан бирга  уруғ вакиллари яшайдиган маскан ҳам “уй” ёки “уя” деб аталган. Оилалар эволюцияси жараёнида ўзаро қондош оилалар бирлиги “уруғ” деб аталадиган бўлган. “Уй” эса одамлар яшайдиган маскан маъносини англатган. Шунинг учун оилани аниқроқ номлаш учун “уй ичи” қўлланила бошлаган. Кейинчалик, уруғлардан элатлар, миллатлар шаклланган. Аммо, шундай бўлса-да, “уруғ”, “урлуқ”, “уй”, “уй ичи” каби архаик сўзлар ҳозирги давргача сақланиб қолган ва бу регионал реконструкциялар учун етарлидир.

Аслида, оиланинг араб тилида номланишида муаммо йўқ. Муаммо ҳаёт тақозо қилса биз уни ҳам ўзгартиришимиз мумкинлигида. Чунки 80-йилларда оиласини “семьям”  дейдиган ўзбекларни ҳам кўрганмиз. Энди, “family” қўлламаслигимизга ҳам ишонч йўқ.

Айни кунларда туркий халқларда оила маъносида қўлланаётган сўзларни ўрганиб чиқдим. Юқорида келтирганларим, асосан луғатлардаги сўзлар эди. Амалда эса аҳвол бундан анча ёмон. Ҳозирги кунда чуваш, татар, сибир татарлари, якутлар, хакаслар, алтайлар ва ҳатто шаҳарларда яшайдиган қозоқлар ҳам муомалада оила ўрнига ўрисча “семья” сўзини қўллашади. Саларлар “öy içi” (уй ичи) ўрнига хитойча “çimsang” ва “zahsang”ни қўллайди. Гагаузлардаги  “senselӓ” ҳам ўзлашма сўз, туркий эмас.

Биз эътибор қаратган “уруғ”, “уй”, “уй ичи” сўзлари ўз сўзларимиз – бизники. Аммо биз уни билмаймиз. Муомалада қўллашга эса уяламиз. Муаммо шу уялишда.

Муҳтасар қилдим!

Анвар БЎРОНОВ,

Ўзбекистон Ёзувчилари уюшмаси аъзоси