Ўзбек ёшлари орасида «хорижда ўқисам» деган орзу тобора кучайиб бормоқда. Лекин қайси университетни танлаш керак? Оксфордми, Гарвардми, ёки Осиёдаги замонавий олийгоҳлар? Мана шу саволларга жавоб топишда жаҳон университетлари рейтинглари денгизчига йўл кўрсатувчи қутб юлдузидек ёрдам беради. Бу рейтинглар нима ўзи, қандай тузилади ва нега бунчалик муҳим? 2025 йилги рейтинг қандай? 

Университетлар рейтинги дегани нима ўзи?

Университетлар рейтинги бу – дунёдаги олийгоҳларни муайян мезонлар бўйича таққослаб, уларга ўрин берадиган рўйхат. Худди футбол лигаларидаги жамоалар рейтингидек, лекин бу ерда ғалаба ёки мағлубиятлар эмас, таълим сифати, илмий тадқиқотлар ва талабалар муваффақияти ҳисобга олинади. Энг машҳур рейтинглар: QS World University Rankings, Times Higher Education (THE) va Academic Ranking of World Universities (ARWU яъни Шанхай рейтинги).

Рейтинглар қандай шакллантирилади?

Рейтинглар тузиш – мураккаб жараён, худди катта пазл доначаларини битта-битта жойлаштиришга ўхшайди. Ҳар бир рейтинг ташкилоти ўзига хос методологияга эга, лекин умумий мезонлар қуйидагича:

– ўқитиш сифати (30-40%): профессорларнинг малакаси, талаба-профессор нисбати ва ўқув дастурлари сифати. Масалан, Ҳарвардда бир профессорга ўртача 7 талаба тўғри келади.

– илмий тадқиқотлар (20-30%): университетнинг илмий мақолалари, патентлари ва тадқиқотларига сармоя. Сўз исботи билан деганларидек, МИТ 2023 йилда сунъий интеллект бўйича 1 миллиард доллар жалб қилди.

– халқаро ҳамкорлик (10-20%): Хорижий талабалар ва профессорлар нисбати, глобал лойиҳалар. Чунончи, Сингапур Миллий университети (НУС) халқаро талабалари билан 8-ўринда туради.

– битирувчиларнинг муваффақияти (10-20%): Ишга жойлашиш даражаси ва битирувчиларнинг нуфузи. Мисол учун, Стенфорд битирувчилари «Google» ва «Cисcо» каби компанияларни асос солган.

– академик обрў(10-30%): Дунё миқёсидаги профессорлар ва иш берувчилар овоз беради.

Бу маълумотлар университетларнинг ўзидан, давлат статистикаси, илмий журналлар ва сўровномалар орқали тўпланади. Масалан, ҚС ҳар йили 100 мингдан ортиқ профессор ва иш берувчидан фикр сўрайди. Шу билан бирга, ҳар бир рейтингнинг ўз услублари ҳам бор: ҚС академик обрўга кўпроқ эътибор берса, АРWУ илмий мақолалар ва Нобел мукофоти лаурэатларига урғу беради.

2025 йилда рейтингларга янги тенденция: сунъий интеллект ва барқарор ривожланиш дастурлари муҳим мезон сифатида қўшилди. Масалан, Хитойнинг Синхуа университети сунъий интеллект тадқиқотлари туфайли 12-ўринга кўтарилди. Ўзбекистонда аксарият университетлар ҳали «репортер» мақомида, яъни маълумот тақдим этган, лекин тўлиқ рейтинг мезонларига жавоб бермаган. (Рейтингга кирган университетларимиз ҳақида мақола якунида батафсил маълумот оласиз.)

Рейтинглар шунчаки рақамлар рўйхати эмас, улар таълим дунёсида катта роль ўйнайди. Уларнинг афзалликлари сифатида қуйидагиларни келтириш мумкин:

– йўналтирувчи чироқ: хорижда ўқишни режалаштиришда рейтинглар йўл харитаси вазифасини бажаради;

– сифат кафолати: юқори рейтингли университетлар сифатли таълим, замонавий кампуслар ва кучли профессорлар билан таъминлайди;

– иш топиш имконияти: топ университетлар битирувчиларига глобал бозорда катта талаб бор. Масалан, Ҳарвард битирувчиларининг 95%и бир йил ичида иш топади;

– халқаро танлов: рейтинглар университетларни рақобатга ундайди. Ўзбекистон олийгоҳлари ҳам ҚС ёки ТҲE рўйхатларига кириш учун илмий тадқиқотларга сармоя киритмоқда;

– стипендия ва грантлар: юқори рейтингли олийгоҳлар кўпроқ стипендия таклиф қилади. Мисол учун, Оксфорднинг «Rhodes Scholarship» дастури халқаро талабаларга йилига 20 минг доллар беради.

Лекин рейтингларнинг камчиликлари ҳам бор. Улар кичик, лекин ихтисослашган университетларни эътиборсиз қолдириши мумкин. Масалан, Лондоннинг SOAS университети Осиё ва Африка тадқиқотлари бўйича дунёда етакчи, лекин рейтингларда пастроқ туради. Яна бир муаммо – баъзи университетлар рейтингга кириш учун, илмий мақолалар сонини кўпайтиради, лекин таълим сифати ўзгармайди.

Ўзбекистон учун рейтинглар нима беради?

Ўзбекистонда таълим бозори кенгаймоқда. Бизда 2024 йилга кўра, 200 дан ортиқ олийгоҳ, шу жумладан, 70 дан ортиқ нодавлат университет фаолият юритмоқда. Аммо глобал рейтингларда фақат икки олийгоҳ – Ўзбекистон Миллий университети ва Тошкент ирригация ва қишлоқ хўжалигини механизациялаш муҳандислари институти Топ-1000 таликка киришга эришди. QS World University Rankings-2025 рейтингига кўра, Тошкент ирригация ва қишлоқ хўжалигини механизациялаш муҳандислари институти:

– фанлар бўйича: 351-400-ўринлар;

– умумий: 547-ўрин;

– барқарорлик бўйича: 828-ўринни банд этган бўлса,

Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий университети:

– фанлар бўйича: 301-350-ўринлар;

– умумий: 781-790-ўринлар;

– барқарорлик бўйича: 931-940-ўринларни эгаллаган.

Бу нима учун муҳим?

Халқаро обрў – рейтингга кириш Ўзбекистон таълимини дунёда тарғиб қилади. Ўзбекистондаги хорижий талабалар сони 2024 йилда 18 баробарга ошгани бунинг далилидир. Шунингдек, рейтинглар маҳаллий университетларни сифатни оширишга ундайди. Аммо Ўзбекистон олийгоҳлари учун рейтингларда юқори ўрин олиш осон эмас. Чунки илмий тадқиқотлар, инглиз тилидаги маълумотлар базаси ва халқаро ҳамкорлик етишмовчилиги ҳамон долзарб. Масалан, Қозоғистон университетлари 2009 йилдан бери рейтингларда фаол, Ўзбекистон эса бу йўлда 5-6 йилдирки, ҳаракат қилмоқда.

Умумий рейтингларнинг Топ-10 университетлари барча учун қизиқ бўлиши табиий, албатта. Times Higher Education (THE) талқинида дунёнинг Топ-10 университети (2025) қуйидагилар:

1. Оксфорд университети;

2. Массачусетс технологиялар институти;

3. Ҳарвард университети;

4. Принстон университети;

5. Кембриж университети;

6. Стенфорд университети;

7. Калифорния технологиялар институти;

8. Калифорния университети, Беркелей;

9. Лондон Империал коллежи;

10. Ел университети.

2025 йилги жаҳон университетлари рейтинглари ва хусусий олийгоҳларнинг юксалиши Ўзбекистон учун янги имкониятлар эшигини очмоқда. Ўзбек ёшлари сифатли таълим билан нафақат ўз келажагини, балки мамлакатимизни ҳам дунё миқёсида кўтара олишига ишониш мумкин. Давлат ҳамда нодавлат университетлар бу йўлда муҳим кўприк, лекин муваффақият доим сифат ва меҳнатга яраша бўлади.

Козимжон ОЛИМОВ,
Мирзо Улуғбек номидаги

Ўзбекистон Миллий университети магистранти

Манбалар:

QS World University Rankings 2025. https://www.topuniversities.com/world-university-rankings

Times Higher Education World University Rankings 2025. https://www.timeshighereducation.com/world-university-rankings/latest/world-ranking

MIT News. (2023). “MIT Secures $1 Billion for AI Research.” https://news.mit.edu/

Harvard Business School. (2024). “Employment Statistics.” https://www.hbs.edu/

Harvard University. (2024). “Student-Faculty Ratio.” https://www.harvard.edu/

Stanford University. (2024). “Tuition and Fees.” https://www.stanford.edu/

Oxford University. (2024). “Rhodes Scholarship Program.” https://www.ox.ac.uk/

Ўзбекистон Республикаси Олий таълим, фан ва инновациялар вазирлиги. (2024). «Олий таълим статистикаси.»