Телефон, ижтимоий тармоқ ва онлайн ўйинлар ҳаётимизнинг ажралмас қисмига айланган замонда фарзанд тарбияси янги кўринишдаги синовларни юзага чиқарди. Бугунги ота-оналар олдида 20 йил аввал учрамаган саволлар пайдо бўлмоқда: технология билан улғайган болаларни қандай тўғри йўналтириш, уларнинг онлайн одатларини тушуниш ва шу билан бирга, ишончли муносабатни сақлаб қолиш мумкин

Тадқиқотларга кўра, АҚШдаги ота-оналарнинг учдан икки қисми бугунги кунда бола тарбиялаш анча мураккаб бўлиб қолганини таъкидлайди, бунинг асосий сабабларидан бири технологиялардир. Шу орада болалар рақамли ҳаётга тўлиқ шўнғиган: глобал ҳисоб-китобларга кўра, интернет фойдаланувчиларининг учдан бири 18 ёшдан кичик. Буюк Британияда эса 12–15 ёшдагиларнинг 99 фоизи ҳафтасига ўртача 20 соат интернетда вақт ўтказади.

Бу рақамлар бир ҳақиқатни кўрсатади: ота-она ва технологияга уста фарзандлар ўртасида рақамли тафовут тобора чуқурлашмоқда. Экран вақти, ижтимоий тармоқлар ёки ўйинларга бўлган қарашлардаги фарқлар кўпинча мулоқотдаги совуқликка сабаб бўлади. Аммо эмпатия ва тўғри стратегиялар билан бу бўшлиқни ёпиш, оилада соғлом рақамли маданиятни шакллантириш ҳам мумкин.

Рақамли одатлардаги авлодлар фарқи

Бугунги ўсмирлар «рақамли маҳаллийлар» деб аталади – улар болалигидан сенсорли экран, юқори тезликдаги интернет ва ижтимоий тармоқлар билан танишиб улғайган. Ота-оналар эса «рақамли муҳожирлар»: улар интернетнинг жуда секин ишлаган даврини эслашади ёки болаликлари умуман интернетсиз ўтган. Шу сабабли, бугунги рақамли дунёда фарзанд тарбияси бўйича таянч тажриба кўпчиликда йўқ. Бу эса тушунмовчилик ва хавотирларни келтириб чиқаради. Масалан, ота-она «Доимий телефонга қараш мулоқот қобилиятини сусайтирадими?» ёки «Ўйин ўйнаш уни ўқишда орқага ташламайдими?» каби саволларни беради.

Кўп ҳолларда муаммо «экран вақти» тушунчасига ҳаддан ортиқ эътибор беришда. УНИCЭФ ҳисоботида таъкидланганидек, муаммо вақтнинг узунлигида эмас, балки мазмун ва контекстда. Мактаб лойиҳасига тайёргарлик кўраётган бола ва зарарли контентни томоша қилаётган бола экранни бир хил вақт ишлатиши мумкин, аммо бу икки ҳолатнинг таъсири мутлақо фарқ қилади.

Нотўғри тушунчалар ва мулоқотдаги узилишлар

Рақамли одатлар бўйича нотўғри тушунчалар ота-она ва бола ўртасидаги мулоқотни осонликча бузади. Масалан, ота-она фарзандини телефонга қадалган ҳолда кўриб, «қарамлик»дан хавотир олади. Бола эса шу пайтда дўстлари билан мулоқот қилаётган ёки дам олаётган бўлиши мумкин. Қатъий тақиқлар ва кескин реакциялар кўпинча болани яширин ҳаракатларга ундайди.

Буюк Британиядаги мутахассислар кескин чекловлар ёки тўлиқ тақиқлар болани тенгдошларидан ижтимоий ажратиб қўйиши мумкинлигини айтади. Шунингдек, ота-онанинг фарзандининг рақамли қизиқишларини менсимаслиги ҳам ишончни емиради. Масалан, бола севимли ўйинини «вақтни беҳуда сарфлаш» деб аташларини эшитса, бу мавзуда суҳбатлашишни бутунлай тўхтатади. Натижада ота-она боланинг онлайн ҳаётидаги ижобий жиҳатларни ҳам, салбий хавфларни ҳам билмай қолади.

Соғлом рақамли мулоқот стратегиялари

Мутахассислар ота-оналарга энг аввало технология ҳақида мунтазам гаплашиб туришни маслаҳат беради. Фарзандингиз қандай ўйин ўйнаётганини, кимлар билан гаплашаётганини ёки нималарни томоша қилаётганини сўраб, қизиқиш билдиринг. Бу оддийгина эътибор ва ишонч белгиси. Агар бола бирор муаммо ҳақида айтса, уни дарров жазолашга шошилманг, аввал сокинлик билан тингланг.

Иккинчи муҳим жиҳат – ўзаро ўрганиш. Ота-она машҳур иловалар ва ўйинлар ҳақида маълумот олиб, фарзандидан ўрганиши мумкин. Бирга ўйнаш ёки севимли онлайн контентни кўриш умумий тил топишга ёрдам беради. Бу нафақат ота-онага янги дунёни тушунишга, балки болага ҳам «менинг дунёйимга қизиқишяпти» деган ҳиссиётни беради.

Яна бир тамойил – сифатга эътибор. Фақат вақтни ўлчаш эмас, балки контентнинг фойдали ёки зарарли эканини аниқлаш керак. Ижодий ишлар, янги билим берувчи ресурслар ёки дўстлар билан мулоқот ижобийдир; зарарли контент ёки ҳаёт сифатига салбий таъсир кўрсатадиган онлайн фаолият эса чекланиши керак.

Қоидаларни эса биргаликда белгилаш лозим. Оила бўлиб технологиядан фойдаланиш қоидаларини ишлаб чиқиш, техник воситаларни маълум вақт ва жойларда ишлатиш бўйича келишувлар тузиш ҳамкорлик ва бир-бирини тушунишга йўл очади. Қоидаларни тузишда болага ҳам сўз бериш унга жавобгарлик ҳиссини сингдиради.

Шунингдек, ота-оналар фарзандида телефон ёки компьютердан ортиқча фойдаланиш белгиларини ҳам кузатиб бориши керак. Доимий чарчоқ, уйқусизлик ёки кайфият ўзгаришлари каби белгилар экран ортида ортиқча вақт ўтказишнинг сигнали бўлиши мумкин. Бу ҳолатда болани айбламасдан, тинч мулоқот бошлаш фойдали бўлади.

Энг муҳими, ота-она ўзининг технологиядан фойдаланиш одатлари билан намуна бўлиши лозим. Болалар катталарнинг хатти-ҳаракатини кузатиб ўрганади. Агар ота-она телефондан ўз вақтида узилиб, оилавий мулоқотга вақт ажратса, бу болага ҳам ижобий таъсир қилади.

Ва ниҳоят, ишончни сақлаш муҳим. Назоратни очиқчасига олиб бориш ва болани қарор қабул қилиш жараёнига қўшиш – бу «мен сени назорат қиляпман» эмас, балки «биз бир жамоамиз» деган сигнални беради. Бу эса мулоқот ва очиқликни кучайтиради.

Хулоса

Рақамли тафовутни ёпиш ота-онанинг ҳар бир янги илова ёки ўйинни мукаммал билиши шартлигини англатмайди. Асосий мақсад – ўзаро тушуниш, очиқ мулоқот ва ишончни сақлаш. Технология хавф ва имкониятларни биргаликда олиб келади. Ота-она фарзандининг рақамли дунёсига қизиқса, қоидаларни адолатли қўйса ва ўзи ҳам намуна бўлса, технология оилани ажратмайди, аксинча, бирлаштиради.

Дунё бўйлаб оилалар шуни англаяпти: авлодлар орасидаги рақамли тафовутни ёпиш мумкин. Бунинг учун энг зарури – тинглаш, тушуниш ва биргаликда ўрганиш. Шунда технология фарзанд тарбиясида душман эмас, балки иттифоқчига айланади.

Наврўзахон Бўриева,

Oyina.uz