Абдулла Қодирий жадидчилик ҳаракатининг оташинларидан бўлмаган. Ижодини маърифатпарварлик мавзулари билан суғорилган дидактик ғазаллар ёзишдан бошлагани рост. Умуман, бу ғоя Қодирийга бегона эмас эди. Фақат, уни сиёсий ҳодисалар марказида кўрмаймиз. Аввало, жадидчилик маърифатпарварлик сифатида бошланиб, ҳали тўла пишиб етилмасидан замона зайли билан, яъни Ўрусиядаги тўнтаришлар таъсирида тўппа-тўсатдан сиёсий ҳаракатга айланиб кетганди. Қодирий каби оғир-вазмин, давр денгизининг кўпигига эмас, тошу тарозисига қараб иш кўрадиган одам учун бундай шошқалоқлик хуш келмаслиги аниқ эди (сиёсий фаол жадидларни ҳам қоралаб бўлмайди, жаҳон айвонидаги ўзгаришлар уларни икки оёқни бир этикка тиқишга мажбур қилган, ётиб қолгунча отиб қол, деган халқ мақоли ҳам айни қўл келган). Мана шу тараддудланиш Отабек образида бор бўйича кўринган. Отабек – ҳаракат одами эмас, фикр одами. Фикрлари пишиб-етилиб, эгасини амалга ўтишга мажбурламаган ҳали. У хорижда кўрган илғор ғояларни ўз юртига татбиқ этишни истайди, бироқ замона беклари билан нимагадир эришишга кўзи етмайди. Бир-икки хайрихоҳ зиёлилар билан ўтириб, гап сотишдан нарига ўтмайди. Оқибатда ўрис бостириб келганида ўзбек бир-бирининг гўштини еб ётган бўлади. Отабек – миллий озодлик курашининг, миллий юксалиш ҳаракатининг бошида туриб қанчадан-қанча ишлар қилишга қодир одам кўксини душманга шунчаки қалқон қилишга мажбур бўлади... ва биргина ўққа учиб, олийжаноб ғоялари билан бирга шаҳид кетади. Отабекдаги қарорсизлик, эскининг одамларига “Йўқ!” дея қатъий айта олмаслик фақат оилавий фожеасига эмас, балки халқ фожеасига ҳам сабаб бўлди. Ёзувчи романни халқ достонлари устқурмасига қурган. Асар якуни ҳам эпик кўлам касб этган. Отабек шаҳид кетади. Унинг бир ўғли қизиллар сафига, яна бир ўғли истиқлолчилар сирасига қўшилиб кетади. Оталарнинг – лидерларнинг қарорсизлиги болаларнинг – халқнинг ана шундай сарсонини чиқаради, иккига бўлиб ташлаб, ўзаро қирпичоқ қилади.

Абдулла Қодирий ҳужжатли фильмидан кадр 

Абдулла Қодирийнинг биринчи бор дор тагидан қайтиши Отабек билан бирга бўлган. Фикран ёлғиз одамларни, ўзига ўхшамай фикрлайдиган шахсларни жамият дорга тортишини адиб ич-ичдан сезган. Миллатдошлари, ҳатто маслакдошлари орасида ҳам ёлғизликни ҳис этган. Уни илк марта осилишдан омон сақлаган сабаб – отаси Юсуфбек ҳожининг мактуби эди. Тошкентда хонга қарши ҳоким Азизбек исён қилган, унга қарши эса Юсуфбек ҳожи халқни кўтарган эди. Абдулла Қодирий дастлабки босқичда адолатли подшолардан умидини узмаган кўринади, аниқроғи, шунга кўз тиккан кўринади. Ҳамма гап пастдаги амалдорларда, бу зулмлардан каттаконимиз бехабар, ажойиб кунларнинг бирида одил ҳукмдор бир силкиниб ғафлат уйқусидан уйғонади-да, барини жой-жойига қўяди, деган анойиларча ўй-қараш биз шарқликларнинг қонида асрлар бўйи ҳамон яшаб келмоқда. Қодирий Худоёрхонга ҳам дастлаб симпатиясини билдиради. Ёшлигида Абдулла Қодирийнинг Отабек билан дор тагидан қайтиши тагзаминида, бизнингча, ана шундай қараш ётибди. Роман қоғозга тушаётганида тарқоқ бўлса-да, миллий озодлик ҳаракати давом этаётган эди. Гоҳ Мадаминбек, гоҳ Шермуҳаммадбекнинг зафарли юришлари қулоққа чалинар, ҳали Иброҳимбек, ҳали Анвар пошо ўктам ҳаракатлари билан халққа умид бериб турарди. Диёнатли беклар элга нажот бўлиши мумкин эди ҳали.

Абдулла Қодирий ҳужжатли фильмидан кадр 

Абдулла Қодирий иккинчи марта дор тагига бир ўзи борди. Тўғридан-тўғри маънода. Жулқунбой бўлиб. Калвак махсум, Тошпўлат тажанг образлари ниқобини кийиб (худди юртга қайтган Алпомиш чўпон Қултой қиёфасига киргандай), аччиқ-тизиқ гапларни халқнинг қулоғига қуя бошлади. Адибнинг сатирик “мен”ини аниқ топиб олиш қийин эди. “Тентак рост гапиради” қабилида иш тутиб, тарсаки қўйиб-қўйвораверди. Миллий озодлик ҳаракати кучдан кета бошлаган, большевикларнинг қўли тобора баланд келаётган эди. Отабек ўзини яшириб, Калвак махсум қиёфасида юра туриши керак бўлди. Лекин Ултонтознинг югурдаклари пухта чиқди – Алпомишни таниб қолди. Жулқунбой юрагида йиғилиб ётган дардларини тўкиб солгач, 1926 йили “Муштум” жаридасида “Йиғинди гаплар”ини эълон қилгач, юрт дарғаларининг бугунги тил билан айтганда, ишчанлик обрўсини тўкиш, маънавий зарар ундириш важидан ҳибс этилди. Бугун матнни синчиклаб ўқисак, Акмалча ва Йўлдош аравакаш каби ҳақоратлардан муҳимроқ гапларга – миналаштирилган сатрларга кўзимиз тушади. Туркистон элининг орзуси – Қўқонда эълон қилинган мухториятнинг атиги 72 кун яшагани сабабларидан бири армиясининг йўқлиги эди. Олийжаноб жадидларимиз чучварани хом санаган эди. Тарихий паллада йўл қўйилган бу хатолик зиёлиларнинг кўзини мошдай очиб, юрагини тирнаб ётган эди. Мана шу гап лоп этиб Жулқунбойнинг оғзидан чиқиб кетади-да. “Нафсиламир, қилай деса иши, ётай деса оғриғи йўқ йигитларимизни башарти мувофиқ кўрилса ва газармаларингиз бўш бўлиб, кўнгилларига гап келмаса, қўллариға милтиқ топилмағанда ҳам битта-битта кетмандаста бериб, қўруқчиликка қабул қилиш чакки бўлмас, деб хаёл қилурмиз. Яна раъйи ўзлариникидир”, дея ташлаб қолди босқинчиларга. “Ия, тили чиқиб қолибдими бунинг, ҳали сенга лак-лак лашкар ҳам керакдир?! Бир эсини киритиб қўйинглар, қани!”

Абдулла Қодирий ҳужжатли фильмидан кадр

Адиб суддан мақолада ҳақорат қилинган Акмалча (Икромов) ва Йўлдош аравакаш (Охунбобоев) аралашуви билан озод қилинди. Отабек адашмаган эди. Осилишдан қутқарган эл оғалари бўлди. (Аммо орадан икки-уч йил ўтар-ўтмай, қатағоннинг биринчи тўлқини Мунаввар қоридай миллат ойдинларини олиб кетди.) Абдулла Қодирий “сал ўпкасини босволиб”, катта ишга ўтирди. Адабий мезонлар билан ўлчаганда “Ўткан кунлар”дан баланд, китобхонларга суйимлилиги жиҳатидан эса кейинги поғонада турадиган “Меҳробдан чаён” романини ёзди. Юзаки қараганда муқаддас гўшада ин қурган думи гажаклар Абдураҳмон сингари муллалар эди. Аслида-чи? Аслида эса совет ҳокимияти кучайган сайин меҳробдан чиқаётган чаёнлар ён-ёғимизда урчиб бораётган эди. Маслакдошлар бир-бирини чақаётган, бир-бирини сота бошлаган эди. Меҳробнинг муқаддаслигига путур етган эди. Ёзувчи гўёки ўтмишдаги прогрессив кучлар, ишчи-деҳқонлар синфининг курашини қаламга олгандек туюлди. Бир жиҳатдан ижодкорга инқилоб ғоялари ҳам таъсир ўтказганидан кўз юмиб бўлмайди – у халқнинг қудратига ишониб, Чўлпон каби “халқ тўлқиндир” деган ўйда собит тураётган эди. Шунинг учун ҳам Абдулла Қодирийни Анвар сиймосида дор тагидан халқ қутқаради. Қанчалар умидбахш саҳна. Ижодкор бу саҳнани, эҳтимол, 1926 йили қамоқхонада ўтириб тўқиган ё хаёлда пишитган бўлса. Қодирий орқага йўл йўқлигини билган, “Ассалом алайкум, дорнинг оғочи!” дея рўпара келаверишини ич-ичдан ҳис этган ва шунда она халқининг мададига умид боғлаган кўринади. Афсус!..

Анвар ҳам салафи Отабекка ўхшаб бўшанг, суст образ. Ҳар тугул, арзачиларга ёрдамлашиб, қўли етган жойга довур адолат қилиб туради. Аммо Раъно журъат бермагунча талмовсираб юраверади. Қодирий иккинчи романини ҳам эпик кўлам билан тугатади. Анвар қисмати мисолида элга қайишадиган миллат ойдинларининг ҳаёти хор-зорликда ўтаётганига ишора қилинади. Колхоз-полхозга аъзо бўлиб, Обид кетмонга айланади Алпомишимиз. (Давлатнинг адабиётга ҳуда-беҳуда аралашавериши, яратиб берилаётган шароитларга дарров ҳозиржавоблик билан маддоҳлик кутиши, адибнинг қалбига қўрқув солиб, ижтимоий буюртмаларни қалаштириб ташлаши оқибатида “Ўтган кунлар”, “Меҳробдан чаён”дай романлар ўрнига “Обид кетмон” каби асарлар яралди. Натижа ёмон эмас. Бу тажрибадан ҳозир ҳам фойдаланса бўлади, асқотади.) Тинчгина қора қозонини қайнатиб юрганида, анчайин советлашиб ҳам қолганида тўртинчи бор дорга салом беришга мажбур бўлади Қодирий, 1937 йили “Халқ душмани” деган тамға урилиб. Қамоқхона туйнугидан зулмат қўйнидаги ойга термилиб ўтиради. Тўғри-да, Отабек ҳам, Анвар ҳам халқ душмани эди. Айби – бошқача фикрларди. Қорнидан калласи катта эди. Мана шунақа бедаво эди. “Сталиннинг ўрнида бўлганимда бунақаларни шашлик қилиб халқига едирворардим. Колбасага қўшибми... тавба кардам”.

Абдулла Қодирий ҳужжатли фильмидан кадр 

Абдулла Қодирий асарларини қаҳрамонларининг қисмати ё ундай бўлди, ё бундай бўлди, деб тугатади истисносиз. Ёзувчининг ўз тақдирида ҳам шу такрорланди. Биров қамоқхонада соқчилар милтиқнинг қўндоғи билан уриб ўлдириб қўйди, дейди. Яна биттаси ичкарида крематорийда куйдирворилган, дейди. Шуни эшитганим бери димоғимга куюк эт ҳиди урилади. Расмий қоғозларда ёзилишича, ажина кўприк томондами, отиб ташлашган. Энг қизиғи, вақти-вақти билан аллақандай кимсалар оила аъзоларига Қодирийни гоҳ Тошкент атрофида намоз ўқиётганида, гоҳ совуқ ўрмонларда дарахт кесаётганида учратганини етказиб турган. Унли қодирийшунос Набижон Боқий бу КГБнинг мақсадли режаси бўлганига ишонади. Шундай қутқулар ҳатто бир қизининг эсдан оғиш даражасига олиб келган экан.

Мен фольклорчи ўлароқ бошқа бир қонуниятни ҳам кўраман. Халқ ўз севган қаҳрамонларининг ўлимини ҳечам хоҳламайди. Шу учун Гўрўғли ўлмайди, Алпомиш ўлмайди... Абдулла Қодирий ҳам ҳозир газетбинода корректура ўқиб ўтиргандир кўзи тешилиб. Ёки азамат ўлкада чўчқа боқиб юрганмикан Шайх Санъонга ўхшаб. Ё қадим Когуриёнинг замонавий заводларини гуриллатиб ишлатаётганмикан. Ёки ҳалиям қамоқхоналаримизда ўтиргандир Конституция байрамидаги авфни кутиб... Ҳа, тоштурмаларни бузиб ташламаслик керак (эди). Бўлмаларга қанча ҳақиқатлар, оҳу фиғонлар қамалиб қолганийкан. Вақти замони келиб деворлар қатидаги фарёдларни ўқийдиган ускуналар ўйлаб топилгуси. Ўшангача ҳақиқатлар маконсиз, ватансиз қолмасин, деймиз. Ўшанда Абдулла Қодирийларнинг сўнгги кунларини кино тасмасидек томоша қилиш имконига ҳам эга чиқар авлодлар. Эга чиқсин! Ҳомидларнинг, Абдураҳмонларнинг бўйнини эга-бука чиқсин эга...

Фаррух ЖАББОРБЕК

28.04.2019