Kiçig сўзи энг эски туркча сўзлардан бири бўлиб, Ўрхун-Энасой битиктошларида учрайди ва бугунги туркий тилларнинг деярли барчасида шу ёки шунга яқинроқ кўринишда сақланиб қолган. “Бобурнома”да у билан боғлиқ kiçik-kirim сўзи ҳам келтирилгани, бугунги кунда кўплаб туркий тилларда, айниқса, ўзбек, Онадўли ва Озарбойжон туркчаларида келмайдиган жуфт сўзнинг қозоқ, қорақалпоқ ва қирғиз тилларида kiçi-kirim, kişi-girim, kişigirim кўринишларида мавжудлигини айтиб ўтиш керак.

Аввало kiçig  сўзига қисқача тўхталсак. Билга хоқон битиктошида “kiçig atlïgïg ulgartdïm” – “Кичик унвонлини улғайтдим”, “töpütkä kiçig tegmädim” – “Тибетга бироз етмадим”; Кул Тегин битиктошида “taluyqa kiçig tegmädim” – “Талуйга бироз етмадим”; Талас битиктошларида “kiçig kişim tul qaldï” – “Кичик хотиним тул қолди” каби ўрнакларга дуч келамиз [User, 2009: 173, 178; Kekevi, 2022: 33, 67, 95, 117]. Кўриниб турганидек, kiçig сўзи эски туркчадаёқ “кичик”, “кичкина”, “бироз”, “озгина”, “сал” маъноларида ишлатилган. “Девону луғатит турк”да kiçig / kiçik сўзи турлича, бироқ бир-бирига яқин англамларда – “кичик” (мало), “арзимас” (незначительный, ничтожный), “кичкина” (маленький), “ёшлик” (молодость), “от ёки туянинг орқа томони” (ягодицы, зад) кўринишларида учрайди [ДЛТ, 1967: 167]. Бошқа эски туркча сўзларда ҳам бу сўз kiçig тарзида шундай маъноларда келади [ДТС, 1969: 306].

Қизиғи шундаки, бу сўз бундан деярли минг-бир ярим минг йил олдинги англамларини бугунги туркий тилларда сақлаб қолган. Ўғуз туркчаларида, айниқса, Онадўли туркларида küçük “кичик, кичкина” сўзлари ўрнида қўлланилса, қарлуқ туркчаси негизидаги ўзбекчада ҳам kiçik сўзи шунга яқинроқдир. Бироқ қарлуқчанинг бошқа бир тармоғи бўлмиш янги уйғурчада kiçik, kiçkinä “кичик, бироз, озгина” маъноларида ҳам қўлланилишига гувоҳ бўламиз. Қипчоқ туркчаларида, айниқса, қозоқ ва қорақалпоқчада kişi, қирғиз тилида kiçi “кичик, ёш” мазмунида келади [Баскаков, 1958: 225; Юдахин, 1985: 389; ЭСТЯ, 1997: 75-77; Бекетаев, 2007: 261]. Шунингдек, уларда kişine / kişkine / kiçine сўзлари кўпроқ “озгина” (немножко, маленький) маъносида қўлланилади.

Туркий тилларнинг деярли барча тармоқларида бу сўз бироз ўзгарган кўринишда учрайди. Ўрнак учун чувашчада kĕçĕn, татар ва бошқирдчада kĭçĭ, қумиқчада giççi, қорачой-болқорда gitçe, уйғур тили тармоқларида kiçig, туркий тилларнинг ўнлаб ич тармоқларида эса яна шунга яқин, ё бўлмаса, бироз ўзгарган кўринишлари мавжуд (ўрн. kiçüg, kiççih, kiççik, kiçü) [ЭСТЯ, 1997: 75-77]. Мўғул тилларидан бири қалмиқчада kiçig – “кучук, кучукча, тулкича” сўзи учраб, туркий тиллардан ўзлаштирилган деб қаралади [Санжеев, Орловская, Шевернина, 2016: 123]. Шу йўсинда энг эски кўриниши *kitsig ˃ kiçig бўлган деб қараладиган бу сўзнинг этимологик “харитаси” аниқланмаганини айтиб ўтиш керак.

Бутун туркий тилларда, шунингдек, деярли бир ярим минг йиллик туркий ёзма манбаларда учрашига қарамай бу сўзни форсий тилдан ўзлашган деган қарашлар мавжуд. Ўзбек тилида кичик сўзи қуйидаги маъноларда келиши кўрсатиб ўтилган: “кичик, ф. – кичик, майда; унча катта бўлмаган. 1. Тузилиш, ҳажм, ўлчам жиҳатдан нисбатан катта бўлмаган; 2. Сиғими, сатҳ ўлчами катта бўлмаган, тор; 3. Ёши ўрта даражадан паст, ўрта даражага етмаган; кексанинг акси, ёши; 4. Нисбатан ёши паст (кам) бўлган; 5. Вазифа, лавозим даражаси паст, қуйи; 6. Ўзи бирикиб келган сўз билдирган амал, касб ва ш. к.нинг қуйи, паст, бошланғич даражасини билдиради; 7. Аҳамият, моҳият жиҳатдан катта бўлмаган; арзимас, муҳим бўлмаган” [ЎТИЛ, 2006: 378]. Шу ўринда, чет эллик йирик туркологлар “кичик” сўзини форсча “кучак”дан шаклланган деган қарашга унчалик қўшилмайдилар [Doerfer, 1967, III: 661]. Бир қарашда ўзаро ўхшашлик бордек кўринадиган мазкур сўзнинг туркий ва форсийчаси бу кўринишни олгунгача бир-биридан айри йўлларни босиб ўтган ва тасодифий ўхшашлик юзага келган, чамаси.

Kiçig сўзига бир неча сўз қўшимчалари, орттирма ва кичрайтирма нисбатлар қўшилиб, қатор от ва сифатлар ясалган. Масалан, “kiçkinä = kiçig-kinä”, “kiçigräk”. Шунингдек, юқорида тўхталганимиз, ўрта асрларда бу сўзнинг kiçig-kirim кўринишида учраши диққатни тортади. “Бобурнома”дан парчалар келтираман:

“Кичик-кирим султонлар худ аксар навкари бўлуб эдилар, Шайбонийхоннинг мунча тараққий топмоғиға ва мунча қадим хонаводалар бузулмоғиға Абдулали тархон сабаб бўлди” [Бобурнома, 1960: 77];

“Яна бир Беги Султон оғача эди, андин ўғул, қиз бўлмади. Яна кичик-кирим ғума, ғунчачи бисёр эди” [Бобурнома, 1960: 232];

“Кичик-кирим бек ва бекоттин ҳеч ким хилофи мақсуд сўз айта олмади” [Бобурнома, 1960: 339];

“У тарихдаким, мен Ҳиндустонни фатҳ қилдим, беш мусулмон подшоҳ ва икки кофир Ҳиндустонда салтанат қилурлар эди. Агарчи кичик-кирим рой ва рожа тоғ ва жангалда хили бор эдилар, вале мўътабар ва мустақил бўлар эдилар” [Бобурнома, 1960: 340];

“Кичик-киримдин худ мундоқ сўзлар ва мундоқ бемаза раъйларнинг не тақрийби бор. Бу ғарибдурким, кичик-киримдин бу навбат Кобулдин отланадурғонда, бир нечани янги бек қилиб эди” [Бобурнома, 1960: 364].

Ушбу маълумотлардан кўринадики, “кичик-кирим” сўзи “бироз”, “озчилик”, “бир бўлак” маъносида қўлланилган. Чиғатой адабий муҳити тилида ёзилган “Бобурнома”да учраши эса қизиқ. На Ўрхун битиктошларида ва на “Девону луғатит турк”да шу кўринишда келмаган “кичик-кирим”нинг илдизи қайси сўзга бориб тақалишини кейинги изланишларимизга қолдириб, унинг бугун қайси туркий тилларда сақланиб қолганига қисқача тўхталамиз. Қирғизчада кичи-кирим, кичигирим  “немного, чуточку” [Юдахин, 1985: 389], қозоқчада кiшiгiрiм “сравнительно маленький” [Бекетаев, 2007: 261], қорақалпоқчада киши-кирим “немного, чуть-чуть, чуточку” [Баскаков, 1958: 225] бўлиб, ўзбек адабий тили ва унинг тармоқларида бу кўринишдаги сўз учрамайди. Ўзбек шеваларига бағишланган ўнлаб луғатларга шунга ўхшаш бирор сўз киритилмаган [қаранг. Абдуллаев, 1961; ЎХШЛ, 1971; Жўраев, 1969; Нафасов, 2011]. Бироқ ўзбек тилининг қипчоқ тармоғида бу сўз кичик-кирим ёки кичикирим “озгина, камроқ, бироз” кўринишида мавжуд бўлиб, бугунчалик унинг ўзимиз туғилиб ўсган Кўкдала туманига қарашли Ҳардури қишлоғида тор доирада бўлса-да сақланиб қолганига гувоҳ бўлдим. Чамаси, бу жуфт сўз ўзбек тилининг бошқа шеваларида сақланиб қолган-у, қўлланилиши торайиб кетганидан луғатларимизга кирмай қолган. Шу ўринда айтиб ўтиш керак, кичик-кирим сўзининг иккинчи бўлаги “кирим” сўзи шу ёки шунга ўхшаш маъноларда биз қараб чиққан эски туркий луғатларда ва бугунги туркий тилларда учрамади. Алишер Навоий асарларига бағишланган изоҳли луғатларда ҳам кичик-кирим сўзи ўрин олмаган [Боровков, 1961; АНАТИЛ, 1983].

Бизнингча, kiçik-kirim туркий тиллар орасида ўғузча ва қарлуқчада эмас, қозоқ, қирғиз ва қорақалпоқ каби туркий тилларнинг қипчоқ тармоқларида, шунингдек, ўзбек қипчоқчасида сақланиб қолиши бу сўзни Дашти Қипчоқ  ёки унга туташ ўлкалар муҳити билан боғлашга ундайди. Бироқ унинг иккинчи бўлаги – “кирим” ушбу тилларда ҳам сақланиб қолмаган.

Бу ерда “kiçik-kirim”ни янада теранроқ ўрганишни келгусидаги изланишларимизга қолдириш ва уни туркий тилларда, айниқса, ўзбек тилида кўп учрайдиган қўшалоқ сўзлар: “ясан-тусан”, “чала-чўлпа”, “ғала-ғовур” кабилар сирасига кирса керак дейиш билан чекланамиз.

Ғайбулла БОБОЁРОВ,

тарих фанлари доктори, профессор

Қўлланилган адабиётлар

1. Абдуллаев Ф. Ўзбек тилининг Хоразм шевалари. – Тошкент, 1961.

2. АНАТИЛ 1983 – Алишер Навоий асарлари тилининг изоҳли луғати. II том. 3. Тўрт томлик. Э. Фозилов таҳрири остида. – Тошкент: Фан, 1983.

4. Баскаков 1958 – Каракалпакско-русский словарь. Под ред. Н.А. Баскакова. – Москва, 1958.

5. Бекетаев К. Казахско-русский словарь. Алматы: Dolphin, 2007.

6. Заҳириддин Муҳаммад Бобур. Бобурнома. Нашрга тайёрловчилар П.Шамсиев, С.Мирзаев. – Тошкент, 1960.

7. ДТС 1969 – Древнетюркский словарь / Под ред. В.М.Наделяева, Д.М.Насилова, Э.Р.Тенишева, А.М.Щербака. – Л.: Наука, 1969.

8. Жўраев Б. Юқори Қашқадарё шевалари луғати. – Тошкент, 1969.

9. Юдахин 1985 – Киргизско-русский словарь. Составитель К.К.Юдахин. Книга 1. А – К. – Фрузе, 1985.

10. Нафасов Т. Қашқадарё ўзбек халқ шевалари сўзлари луғати. – Тошкент: Муҳаррир, 2011.

11. Санжеев Г.Д., Орловская М.Н., Шевернина З.В. Этимологический словарь монгольских языков: в 3 т. / Институт востоковедения РАН. Гл. ред. Г.Д. Санжеев, ред. Л.Р. Концевич, В.И. Рассадин, Я.Д. Леман. – М.: ИВ РАН, 2016.

12. ЎХШЛ 1971 – Ўзбек халқ шевалари луғати. Тошкент, 1971.

13. ЎТИЛ 2006 – Ўзбек тилининг изоҳли луғати. А.Мадвалиев таҳрири остида. – Тошкент, 2006.

14. ЭСТЯ 1997 – Этимологический словарь тюркских языков. Общетюрские и межтюркские лексические основы на буквы “К” и “Қ”. Институт языкознания / Отв. ред. Г.Ф. Благова. – М.: Языки русской культуры, 1997.

15. Doerfer G. Türkische und mongolische Elementen in Neupersische. Bd. III. – Wiesbaden, 1965.

16. Kekevi İ. Türk Runik Harfli Metinlerde Söz Yapimi. Doktora Tezi. – Malatya, 2022.

17. User Ş.H. Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları. Söz Varlığı İncelemesi. 1. Baskı. – Konya: Kömen Yayınları, 2009.