Туркистон эллари илк ўрта асрларда ҳам ота-боболаридан қолган байрамларни нишонлашда давом этган. Бу даврда зардуштийликка ва об-ҳавога асосланган байрамларни эронликлар ҳам, туронликлар ҳам тантана қилган.

Эрон ва Туркистон орасидаги минг йиллик алоқалар туфайли айрим байрамлар бир элдан бошқасига ўтган, тутумлар (анъаналар) ўзаро уйғунлашган. Баъзан байрамларнинг куни бироз олдинга ёки орқага силжиган ёхуд туркистонликлар унинг муқобилини нишонлаган. Лекин аждодларимизнинг анчагина байрамлари ўзига хос бўлиб, эронликларникидан фарқ қилган.

Туркистон элларининг энг машҳур байрами – Наврўздир (сўғдча «Навсард», эски хоразм тилида эса «Навсоржи»). Туркистонликлар Наврўзи эронликларникидан 5 кун кейин нишонланган. Бу форсийларнинг Катта Наврўзига тўғри келади. Наврўз оташпарастлар зижлари бўйича, улар йилларини кабисали қилган вақтларида, Қуёшнинг Саратон буржига кириш пайти, яъни 21 июнь кунига тўғри келган.

Оташпарастларда Наврўз куни ёзги қуёш туриши (ёзги узункунлик) вақтига мослаб қўйилишининг сабаби шуки, қуёшнинг иккала ёзги ва қишки туришини оддий кўз билан аниқлаш, икки кеча-кундуз баробарлигини билишдан осонроқ бўлганидир. Бинобарин, ёзги қуёш туришида юқорига кўтарилувчи, яъни йил давомида энг қисқа бўлувчи соя ва қишки туришида қуйи тушиб ёйилувчи, яъни йил давомида энг узун бўлувчи сояни оддий киши Ернинг исталган жойидан осон аниқлай олади.

Икки кеча-кундуз баробарлигини, яъни баҳорги тенгкунликни эса шаҳар кенглиги ва қуёшнинг Ерга нисбатан оғишини аниқламасдан билиб бўлмайди. Демак, шу сабабларга кўра боболаримиз йил боши бўлишга қуёшнинг ёзги туриш кунини, яъни 21 июнни муносиб кўрган. 21 июнь куни ғаллалар етиладиган вақт ҳам бўлиб, деҳқонлардан ер солиғини олиш ҳам дастлаб шу кундан бошланган.

Лекин календардаги хатоликлар сабаб IХ аср ўрталарида ер солиғини олиш вақти экин етилмаган пайтга тўғри келиб, аҳоли бундан жиддий зарар кўради. Натижада туронлик аҳолининг, айниқса, деҳқонларнинг норозилиги кучаяди. Шу сабаб халифа Мутаваккил (847-861) Наврўзни ўз ўрнига қайтаришга ҳаракат қилади, бироқ бунга улгурмай вафот этади. Халифа Мўътазид (892-902) кейинчалик кунсаноққа ўзгартириш киритиб, бу масалага ечим топади. Бунда сурёний ва юлиян календарлари асос қилиб олиниб, ҳар тўрт йилда ортиқча чораклардан бир кун йилга қўшиладиган бўлади.

Натижада Наврўз ҳар йили 11-ҳазирон, яъни 11 июнь кунига тўғри келади. Бироқ вақтлар ўтиши билан календардаги хатоликлар янада йириклашиб борган ва натижада ХI асрда Наврўз баҳорга томонга сурилиб-сурилиб, 21 мартга келиб қолган. 1079 йилда буюк олим Умар Хайём календарларни ислоҳ қилган, хатоликларни тузатиб, янги календарь ишлаб чиққан. Бу кунсаноқ Европада 500 йил кейин қабул қилинган ва ҳозирги вақтгача қўлланилаётган Григорий кунсаноғидан ҳам аниқроқ бўлган. Бу календарга кўра, Наврўз куни 21 мартга тўғри келадиган бўлди ва бу анъана ҳозиргача давом этмоқда.

Бунда Наврўз ўсимлик униб чиқа бошлаган баҳорнинг илк кунларига тўғри келди. Шунинг учун наврўз оламнинг бошланиши ва яратилишига далил қилинган.

Зардуштийликка кўра, шу куни худо қуйи оламни яратиб, Қаюмарсни унга подшоҳ қилган ва Наврӯз унинг «жашни», яъни байрами бўлган. Баъзилар эса Наврўз худо оламни яратган олти куннинг биринчиси, деб ишонган. Қуёш ва Ой фалакнинг икки кўзи бўлганидек, Наврўз ва Меҳржон замоннинг икки кўзи деб ҳисобланган. Афсунгарлар учун ҳам Наврўз улуғ кун саналган. Уларга кўра, шу куни тонг отганда бировга гапиришдан олдин уч қошиқ асал ялаб, уч бўлак хушбўй мум тутатилса, бу кўп касалликларга шифо бўлади.

Олимларнинг фикрича, Жамшид подшоҳ бўлгач, мажусийлар динини янгилаган кун «Наврўз» деб аталиб, байрамга айлантирилган. Оташпарастлар Наврўз куни арғимчоқларда учган, бир-бирига сув сепиб, шакар ва совғалар берган. Наврўз Қуёш Ҳамал буржига кирган вақтга, яъни баҳор бошига тўғри келадиган бўлгач, отлиқ аскарларга баҳор ва ёз кийимларини кийгизиш Хуросон подшоҳларига одат бўлиб қолган.

Оташпарастлар инонишича, бу кунда худо махлуқотни яратишдан тўхтаган, бу кунда Зардуштнинг худога муножот этиш навбати етган, ерда яшовчиларга шу куни саодатлар тақсим этилган. Шунинг учун ажамликлар уни «умид куни» деб атаган. Офатларни ўзларидан даф этиши учун ҳар йили шу кунда қувониб, канал ва ҳовузларга бориб, оқиб турган сувга рўпара туриб, баракатли бўлиш ва офатларни даф этиш учун устларидан сув қуйганлар. Шу куни одамлар бир-бирига сув сепган. Яна айтишларича, сув сепиш баданни ўзига олган олов тутунидан ва унга ёпишган аланга куясидан тозаланиш ўрнида бўлган. Бу ҳаводаги вабо ва бошқа касалликлар туғдирадиган бузилишни даф қилган.

Оташпараст подшоҳлар Наврўз нишонланадиган ой фарвардин моҳнинг барча кунларини ҳайитга айлантириб, уларни олтига тақсим этган. Биринчи беш кун подшоҳлар учун, иккинчиси улуғ кишилар учун, учинчиси подшоҳларнинг ғуломлари учун, тўртинчиси хизматкорлари учун, бешинчиси халқ оммаси учун, олтинчиси чўпонлар учун бўлган.

Илк беш куннинг биринчисида – Наврўз куни ҳукмдор байрамни бошлаб, одамларга ўзининг халқни қабул этиш ва уларга яхшилик қилиш мақсадини жар солдирган, арзларни тинглаб ҳал қилган, ўзига нисбатан шикоятларни мубад-қозиларга ҳавола этган.

Иккинчи куни мартабаси жуда юқори кишилар, яъни деҳқонлар ва машҳур хонадон аҳлларини, учинчи куни отлиқ сипоҳлари ва улуғ донишмандларни, тўртинчи куни ўз уйидагилар, яқин ва махсус кишиларини, бешинчи куни эса ўз ўғиллари ҳамда қарамоғидаги кишиларни қабул қилган. Уларнинг ҳар бирига хизматига лойиқ мартаба ва инъом берган. Олтинчи куни ҳукмдор халқ ҳуқуқини адо этишдан бўшаб, ўзи учун Наврўз қилган, ўз оиласидан ва хос кишилардан бошқани қабул этмаган. Совға келтирувчиларнинг мартабаларига қараб, ҳадяларни ҳузурига келтиришга буюрган ва уларни диққат билан текшириб, хоҳлаганларини тақсим қилиб берган, хоҳлаганларини эса хазинага юборган. Подшоҳларнинг Наврўзни бу йўсинда нишонлаш удуми IХ асрдан бошлаб йўқола борган.

Наврўз бўйича юқоридаги анъаналарнинг кўпчилиги Биринчи Уйғониш давридан бошлаб аста-секин унутилиб борган. Наврўзни нишонлаш диний тусдан, яъни зардуштийлик эътиқодидан узоқлашиб кетган. Натижада Наврўз ҳозирги каби баҳорги тенгкунликда нишонланадиган мавсумий байрамга айланган.

Ислом Бўриев

Тарих институти кичик илмий ходими