“Ёмон шоирлар ўзлаштиришади, яхши шоирлар эса ўғирлашади”.

Т.С.Элиот¹

Тарихдаги энг буюк адабий даҳо аслида адабиётдаги энг буюк плагиатчи бўлиши мумкинми? Адабиёт дунёсида ҳеч қандай ном Уильям Шекспирнинг номи қадар ҳурмат билан тилга олинмайди. Унинг асарлари инсониятнинг энг нозик туйғуларини, жамиятнинг энг чуқур зиддиятларини акс эттиради. Аммо асрлар давомида адабий танқидчилар ва олимлар орасида икки савол доим муҳокама қилинмоқда:

1. Шекспир ўзининг машҳур асарларини яратишда бошқаларнинг ижодидан фойдаланганми?

2. Шекспир фирибгар бўлганми, яъни асл шахсияти бошқа киши бўлганми?

Бу саволларга жавоб қидириш бизни нафақат адабиёт тарихига, балки ижодий ғоялар қандай пайдо бўлиши ҳақидаги фундаментал саволларга ҳам етаклайди.

Шекспир парадокси: Қўлқопчининг ўғли қандай қилиб адабий мўъжизалар яратди?

Уильям Шекспир (1564–1616) жаҳон адабиётида ўзининг 37 та пьесаси, 154 та сонети ва бошқа шеърий асарлари билан ўчмас из қолдирган. Унинг асарлари дунёнинг деярли барча тилларига таржима қилинган ва ҳозирги кунга қадар театр саҳналарида намойиш этилмоқда.

Тарихий маълумотларга кўра, Стратфорд-он-Авондан чиққан бу сиймонинг отаси оддий қўлқопчи бўлган, расмий таълим эса уларга мумкин эмасди. Қандай қилиб бундай келиб чиқиши юқори синфдан бўлмаган одам дунёнинг энг буюк адабий асарларини ярата олган? Бу савол эса кўплаб фитна назариялари пайдо бўлишига олиб келган.

Шекспир асарлари ва уларнинг манбалари

Шекспир ўз даврининг кўпгина адабий асарларидан, тарихий манбалардан ва халқ оғзаки ижодидан фойдаланган. Айниқса, Плутархнинг “Параллел ҳаётлар” асари, Холиншиднинг “Англия, Шотландия ва Ирландия хроникалари” ва Чосернинг “Кентерберий ҳикоялари” каби манбалардан кенг фойдаланган. Бу манбалардан фойдаланиш ўша давр учун оддий ҳол бўлиб, ҳатто маъқулланадиган амалиёт эди.

Адабиётшунос Стивен Гринблат ўша давр ҳақида шундай дейди: “Ўн олтинчи аср охири ва ўн еттинчи аср бошларида адабий ижод тушунчаси бугунги кундан бутунлай фарқ қиларди. Драматурглар ва шоирлар учун мавжуд материаллардан фойдаланиш ва уларни қайта ишлаш одатий амалиёт эди. Улар кўпроқ “ўғирлаб” эмас, балки “ўзлаштириш” ва “қайта яратиш” билан шуғулланардилар”.²

Профессор Ҳаролд Блум эса, “Шекспир асарларининг ажралиб турадиган жиҳати уларнинг сюжетида эмас, балки уларнинг бадиий қимматида, тилнинг ўзига хос гўзаллигида ва инсон тажрибаларини акс этишидадир”, дея фикр юритганди.³

Шекспирннинг “ўғирликлари”: “Ҳамлет” ва Скандинавиядаги эски достонлар

“Ҳамлет” Шекспирнинг энг машҳур ва чуқур фалсафий асарларидан биридир. Аммо бу асар тўлиқ унинг тасаввур маҳсули эмас. Трагедиянинг асосий сюжети Саксон Грамматикуснинг “Дания тарихий хроникалари” (тахминан 1200-йиллар) китобидаги “Амлетҳ” ҳақидаги афсонага асосланган.⁴

Бу қадимги ривоятда ҳам отасининг ўлими учун қасос оламан дея ақлдан озган шаҳзода ҳақида ҳикоя қилинади. Аммо Шекспир бу оддий қасос ҳикоясини чуқур фалсафий асар даражасига кўтарди. Асл манбадаги оддий сюжетга фалсафий муаммолар, ўлим ва ҳаёт маъноси ҳақидаги саволлар ва албатта, Ҳамлетнинг машҳур “Бўлиш ёки бўлмаслик” монологини қўшди.

“Ромео ва Жульета” – оригиналми?

“Ромео ва Жульета” севги ҳақидаги энг машҳур трагедиялардан бири ҳисобланади. Аммо бу асарнинг сюжети ҳам Шекспирнинг тўлиқ ўз ғояси эмас. Асар асосан Артур Брукнинг “Трагик тарих” (1562) ва Уильям Пейнтернинг “Завқ саройи” (1567) китобларида берилган “Romeus va Juliet” ҳикоясига асосланган.⁵ Бу ҳикоя ўз навбатида италиялик ёзувчи Маттео Банделонинг шу номдаги қиссасига бориб тақалади.

Адабиётшунос Роберт Ломахнинг таъкидлашича: “Шекспир сюжетни кўчиргани йўқ, балки уни қайта яратади. У образларга янги ҳаёт берди, муносабатларни янада чуқурлаштирди ва севги тушунчасига янгича маъно киритди”.⁶ “Ромео ва Жульета” асари ўз даврида жуда машҳур бўлган севги қиссаси ҳисобланган бўлса-да, Шекспир уни абадий севги ва трагедиянинг тимсоли даражасига кўтарди.

Шекспирнинг бошқа асарлари ҳам турли манбалардан олинган. Масалан, “Отелло” Жиованни Жиралдининг “Ҳекатомми” (1565) тўпламидаги бир ҳикояга асосланган.⁷ “Қирол Лир” эса Жофрей Монмоутнинг “Британия қироллари тарихи” ва Эдмонд Спенсернинг “Пери қироличаси” асарларидан бир қанча элементларни ўз ичига олади.⁸

“Ёзги туннинг орзуси” асари эса юнон мифологияси ва инглиз халқ эртакларидан илҳомланган. “Маҳбуслар бўрони” эса Мишел де Монтеннинг “Тажрибалар” асаридаги бир парчага асосланган бўлиши мумкин.⁹

Адабиётшунос Эмма Смитнинг сўзларига кўра: “Шекспир адабий материални қайта ишлаш бўйича устаси фаранг эди. У мавжуд ҳикояларни оларди-да, уларни шундай қайта ишлар эдики, натижада янги, ноёб ва абадий асарлар юзага келарди”.¹⁰

Шекспирнинг адабий “ўғирликлари” ҳақидаги бу тафсилотлар бизни яна бир муҳим саволга етаклайди: бундай мураккаб адабий жараёнларни, чуқур фалсафий ғояларни ва турли маданиятларга оид билимларни оддий қўлқопчининг фарзанди қандай ўзлаштира олган? Стратфорд мактабида таълим олган, университетда ўқимаган ва юқори табақали зиёлилар даврасига кирмаган бир шахс қандай қилиб нафақат мавжуд ҳикояларни ўзлаштирди, балки уларни тарихдаги энг буюк асарлар қаторига қўшишга эришди? Айнан мана шу саволлар бизни Шекспир ҳодисасининг яна бир жумбоқли жиҳатига – унинг асл шахсияти масаласига олиб боради.

Шекспир фирибгар бўлганми? – Бу саволлар кўплаб муҳим фактлардан келиб чиқади:

– Шекспирнинг расмий таълим олганлиги ҳақида маълумотлар жуда чекланган;

– Шахсий қўлёзмалари сақланиб қолмаган;

– Асарларида ҳуқуқ, тиббиёт, фалсафа, астрономия, дворянлар ҳаёти каби соҳаларда чуқур билим намоён бўлади;

– Васиятномаси оддий бир фуқародан кўп ҳам фарқ қилмайди – унда китоблар ёки қўлёзмалар ҳақида ҳеч нарса айтилмаган.

Адабиётшунос Диана Пражс сўзларига кўра: “Шекспир ҳақидаги маълумотлар шунчалик озки, бу бўшлиқни тўлдириш учун турли назариялар пайдо бўлиши табиий”.¹¹

Энг машҳур назариялар

1. Оксфорд графи назарияси: Энг машҳур назариялардан бири, ХVII асрнинг Оксфорд графи, Эдвард де Вер (1550–1604) Шекспир асарларининг ҳақиқий муаллифи бўлган деган ғоядир. Де Вер Кембриж университетида таълим олган, Италия ва Францияни саёҳат қилган ва бир неча тилларда сўзлашган. Бу фактлар унинг Шекспир асарларидаги чет эллар ва сарой ҳаёти ҳақидаги билимларни тушунтириши мумкин.¹²

2. Франсис Бекон назарияси: Бошқа бир машҳур назарияга кўра, инглиз файласуфи Франсис Бекон (1561–1626) Шекспир асарларининг ҳақиқий муаллифи бўлган. Бекон Кембриж ва “Gray's Inn” ҳуқуқ мактабида таълим олган. Фалсафа, аниқ фанлар ва адабиёт соҳасида кенг билимга эга бўлган. Баъзи тадқиқотчилар Шекспир асарларида Беконнинг муаллифлигини кўрсатувчи махфий ишоралар борлигини таъкидлашади.¹³

3. Кристофер Марло назарияси: Учинчи машҳур назарияга кўра, драматург Кристофер Марло (1564–1593) ўз ўлимини сохталаштирган ва Шекспир номи остида асарлар ёзишни давом эттирган. Марло ва Шекспир туғилган йиллар бир хил ва Марло Кембриж университети битирувчиси бўлган. Бундан ташқари, Марлонинг ўлими атрофида баъзи шубҳалар пайдо бўлган. Қизиқарли тарафи эса Марло ўлимидан кейин Шекспир пьесалари пайдо бўла бошлаган.¹⁴

Хулоса: Плагиат ва илҳомнинг фарқи

Замонавий кўз билан қараганда, Шекспирнинг манбалардан фойдаланиши плагиатдек бўлиб туюлиши мумкин. Аммо бу ўша давр адабий нормаларини тушунмасликдан келиб чиқади. Ренессанс даврида драматурглар ва шоирлар учун мавжуд ҳикоялардан фойдаланиш одатий ҳол эди. Асосий эътибор оригиналликка эмас, балки материални қанчалик моҳирона қайта ишлашга қаратилган.

Адабиётшунос Ҳаролд Блумнинг “Таъсирланиш хавфи” китобида айтилганидек: “Ҳар қандай буюк асар ўзидан олдинги асарларни ўқиб чиқиш ва уларни нотўғри талқин қилишнинг маҳсулидир”.¹⁵ Шекспир ҳам ўз даврининг энг машҳур ҳикояларини олди ва уларни ўзининг ноёб овози, чуқур инсоний тушунчаси ва бадиий маҳорати билан бойитди. Шунинг учун ҳам, Шекспирнинг манбалардан фойдаланишини плагиат деб эмас, балки илҳом ва ижодий ўзлаштириш деб баҳолаш тўғрироқ бўлади.

Адабиётшунос Жамес Шапиро шундай хулоса қилади: “Шекспир ҳақидаги фитна назариялари кўпинча тарихга бугунги дунёқарашимиз орқали баҳо беришимиз натижасида пайдо бўлади. Биз буюк адибнинг оддий шароитлардан чиққанлигини тасаввур қилолмаймиз, чунки бу бизнинг даҳолар ҳақидаги тушунчамизга тўғри келмайди”.¹⁶

Балки, Шекспир феноменининг энг катта сири шундадир – у оддий инсон бўлгани ҳолда, инсоният учун энг универсал ва абадий асарлар ярата олганидир. Бу феномен бизга даҳонинг табиатини тушунишда муҳим сабоқ беради: чин даҳолар ҳар қандай шароитда, ҳар қандай тўсиқларни енгиб ўтиб, ўз асарларини ярата оладилар.

Буларнинг ҳаммаси бизга нимани тушунтиряпти: Ҳозирги замонда биз кўпинча оригиналликка ва интеллектуал мулкка ҳаддан ташқари эътибор қаратамиз. Аммо Шекспир шуни кўрсатадики, ҳақиқий даҳолик бутунлай янги нарсани ўйлаб топишда эмас, балки эски ғояларни моҳирлик билан ўзгартириб, уларга янги маъно бера олишда. Эҳтимол, биз “Шекспир бошқаларнинг ҳикояларини ўғирлаб олганми?” деб эмас, “Биз Шекспир каби оддий ғояларни сеҳрли ҳикояларга айлантира олиш қобилиятини йўқотмадикми?” деб сўрашимиз керакдир.

Самандар ЭРКИНЖОНОВ

Манбалар:

1.                 T.S.Eliot, “Philip Massinger”, in “The Sacred Wood”, (London: Methuen & Co., 1920), p. 123

2.                 Stephen Greenblatt, “Will in the World: How Shakespeare Became Shakespeare”, (New York: W.W. Norton & Company, 2004), p. 223

3.                 Harold Bloom, “Shakespeare: The Invention of the Human”, (New York: Riverhead Books, 1998), p. 47

4.                 Saxo Grammaticus, “Gesta Danorum” or “The History of the Danes”, circa 1200, translated by Oliver Elton (London: D. Nutt, 1894)

5.                 Arthur Brooke, “The Tragical History of Romeus and Juliet”, (London: Richard Tottill, 1562); William Painter, “Palace of Pleasure”, (London: Henry Denham & Richard Tottill, 1567)

6.                 Robert Lomax, “Shakespeare's Development of Earlier Narratives”, (Cambridge: Cambridge University Press, 1996), p. 143

7.                 Giraldi Cinthio, “Gli HecatommithI”, (Venice: Girolamo Scotto, 1565)

8.                 Geoffrey of Monmouth, “Historia Regum Britanniae”, circa 1136; Edmund Spenser, “The Faerie Queene”, (London: William Ponsonbie, 1596)

9.                 Michel de Montaigne, “Les Essais”, translated by John Florio as “Essays”, (London: Valentine Sims, 1603)

10.            Emma Smith, “Shakespeare's First Folio: Four Centuries of an Iconic Book”, (Oxford: Oxford University Press, 2016)

11.            Diana Price, “Shakespeare's Unorthodox Biography”, (Westport: Greenwood Press, 2001), p. 312

12.            J.Thomas Looney, “Shakespeare Identified in Edward de Vere, the Seventeenth Earl of Oxford”, (London: C. Palmer, 1920)

13.            Delia Bacon, “The Philosophy of the Plays of Shakespeare Unfolded”, (London: Groombridge & Sons, 1857)

14.            Calvin Hoffman, “The Murder of the Man Who Was Shakespeare”, (New York: Julian Messner, 1955)

15.            Harold Bloom, “The Anxiety of Influence: A Theory of Poetry”, (New York: Oxford University Press, 1973)

16.            James Shapiro, “Contested Will: Who Wrote Shakespeare?”, (New York: Simon & Schuster, 2010)