Шекспир адабий даҳоми ёки буюк плагиатчи?

“Ёмон шоирлар ўзлаштиришади, яхши шоирлар эса ўғирлашади”.

Т.С.Элиот¹

Тарихдаги энг буюк адабий даҳо аслида адабиётдаги энг буюк плагиатчи бўлиши мумкинми? Адабиёт дунёсида ҳеч қандай ном Уильям Шекспирнинг номи қадар ҳурмат билан тилга олинмайди. Унинг асарлари инсониятнинг энг нозик туйғуларини, жамиятнинг энг чуқур зиддиятларини акс эттиради. Аммо асрлар давомида адабий танқидчилар ва олимлар орасида икки савол доим муҳокама қилинмоқда:

1. Шекспир ўзининг машҳур асарларини яратишда бошқаларнинг ижодидан фойдаланганми?

2. Шекспир фирибгар бўлганми, яъни асл шахсияти бошқа киши бўлганми?

Бу саволларга жавоб қидириш бизни нафақат адабиёт тарихига, балки ижодий ғоялар қандай пайдо бўлиши ҳақидаги фундаментал саволларга ҳам етаклайди.

Шекспир парадокси: Қўлқопчининг ўғли қандай қилиб адабий мўъжизалар яратди?

Уильям Шекспир (1564–1616) жаҳон адабиётида ўзининг 37 та пьесаси, 154 та сонети ва бошқа шеърий асарлари билан ўчмас из қолдирган. Унинг асарлари дунёнинг деярли барча тилларига таржима қилинган ва ҳозирги кунга қадар театр саҳналарида намойиш этилмоқда.

Тарихий маълумотларга кўра, Стратфорд-он-Авондан чиққан бу сиймонинг отаси оддий қўлқопчи бўлган, расмий таълим эса уларга мумкин эмасди. Қандай қилиб бундай келиб чиқиши юқори синфдан бўлмаган одам дунёнинг энг буюк адабий асарларини ярата олган? Бу савол эса кўплаб фитна назариялари пайдо бўлишига олиб келган.

Шекспир асарлари ва уларнинг манбалари

Шекспир ўз даврининг кўпгина адабий асарларидан, тарихий манбалардан ва халқ оғзаки ижодидан фойдаланган. Айниқса, Плутархнинг “Параллел ҳаётлар” асари, Холиншиднинг “Англия, Шотландия ва Ирландия хроникалари” ва Чосернинг “Кентерберий ҳикоялари” каби манбалардан кенг фойдаланган. Бу манбалардан фойдаланиш ўша давр учун оддий ҳол бўлиб, ҳатто маъқулланадиган амалиёт эди.

Адабиётшунос Стивен Гринблат ўша давр ҳақида шундай дейди: “Ўн олтинчи аср охири ва ўн еттинчи аср бошларида адабий ижод тушунчаси бугунги кундан бутунлай фарқ қиларди. Драматурглар ва шоирлар учун мавжуд материаллардан фойдаланиш ва уларни қайта ишлаш одатий амалиёт эди. Улар кўпроқ “ўғирлаб” эмас, балки “ўзлаштириш” ва “қайта яратиш” билан шуғулланардилар”.²

Профессор Ҳаролд Блум эса, “Шекспир асарларининг ажралиб турадиган жиҳати уларнинг сюжетида эмас, балки уларнинг бадиий қимматида, тилнинг ўзига хос гўзаллигида ва инсон тажрибаларини акс этишидадир”, дея фикр юритганди.³

Шекспирннинг “ўғирликлари”: “Ҳамлет” ва Скандинавиядаги эски достонлар

“Ҳамлет” Шекспирнинг энг машҳур ва чуқур фалсафий асарларидан биридир. Аммо бу асар тўлиқ унинг тасаввур маҳсули эмас. Трагедиянинг асосий сюжети Саксон Грамматикуснинг “Дания тарихий хроникалари” (тахминан 1200-йиллар) китобидаги “Амлетҳ” ҳақидаги афсонага асосланган.⁴

Бу қадимги ривоятда ҳам отасининг ўлими учун қасос оламан дея ақлдан озган шаҳзода ҳақида ҳикоя қилинади. Аммо Шекспир бу оддий қасос ҳикоясини чуқур фалсафий асар даражасига кўтарди. Асл манбадаги оддий сюжетга фалсафий муаммолар, ўлим ва ҳаёт маъноси ҳақидаги саволлар ва албатта, Ҳамлетнинг машҳур “Бўлиш ёки бўлмаслик” монологини қўшди.

“Ромео ва Жульета” – оригиналми?

“Ромео ва Жульета” севги ҳақидаги энг машҳур трагедиялардан бири ҳисобланади. Аммо бу асарнинг сюжети ҳам Шекспирнинг тўлиқ ўз ғояси эмас. Асар асосан Артур Брукнинг “Трагик тарих” (1562) ва Уильям Пейнтернинг “Завқ саройи” (1567) китобларида берилган “Romeus va Juliet” ҳикоясига асосланган.⁵ Бу ҳикоя ўз навбатида италиялик ёзувчи Маттео Банделонинг шу номдаги қиссасига бориб тақалади.

Адабиётшунос Роберт Ломахнинг таъкидлашича: “Шекспир сюжетни кўчиргани йўқ, балки уни қайта яратади. У образларга янги ҳаёт берди, муносабатларни янада чуқурлаштирди ва севги тушунчасига янгича маъно киритди”.⁶ “Ромео ва Жульета” асари ўз даврида жуда машҳур бўлган севги қиссаси ҳисобланган бўлса-да, Шекспир уни абадий севги ва трагедиянинг тимсоли даражасига кўтарди.

Шекспирнинг бошқа асарлари ҳам турли манбалардан олинган. Масалан, “Отелло” Жиованни Жиралдининг “Ҳекатомми” (1565) тўпламидаги бир ҳикояга асосланган.⁷ “Қирол Лир” эса Жофрей Монмоутнинг “Британия қироллари тарихи” ва Эдмонд Спенсернинг “Пери қироличаси” асарларидан бир қанча элементларни ўз ичига олади.⁸

“Ёзги туннинг орзуси” асари эса юнон мифологияси ва инглиз халқ эртакларидан илҳомланган. “Маҳбуслар бўрони” эса Мишел де Монтеннинг “Тажрибалар” асаридаги бир парчага асосланган бўлиши мумкин.⁹

Адабиётшунос Эмма Смитнинг сўзларига кўра: “Шекспир адабий материални қайта ишлаш бўйича устаси фаранг эди. У мавжуд ҳикояларни оларди-да, уларни шундай қайта ишлар эдики, натижада янги, ноёб ва абадий асарлар юзага келарди”.¹⁰