Ўзбек ва турк тилларини ўзаро қиёслашда давом этамиз. Туркияликлар лисонида биздагидан кўра аслича сақланган сўзлар кўпдек назаримда. Бунга  öğretmen ва öğrenci сўзларини мисол қилиш мумкин. Ушбу калималар ўзбек тилига ўқитувчи ва ўқувчи дея таржима қилинади. Биздагидан фарқли равишда турклар ишлатаётган сўзларнинг маъноси кенгроқ.

Туркий халқлар тарихий сўзлари ичида o‘g калимаси бор. Бу лексема ақлни ифодалашда қўлланган. Милодий 1069 йилда аждодимиз Юсуф Хос Ҳожиб томонидан ёзилган “Қутадғу билиг” достонида шундай жумлалар учрайди:

Неки тер эшитгил Ўтукан беги,

Синаб созланиш сўзни етру ўги.

(Бек халқни билим билан тутиб туради,

Билим бўлмаса, ишга ақли етмайди). [2. 53]

Бу беглик игинга ўти ўг билик,

Уқуш бирла эмла, эй қилқи силиг.

(Бекликка теккан дарднинг давоси – ақл билан билим,

Уни ақл билан эмла, эй хушхулқ). [2. 56]

Бу ўглуг кишилар ўнгарур ишиг,

Йирақ тутғу ишта бу ўгсуз кишиг.

(Ақлли кишилар ишини ўнглайди,

Ақлсиз кишини ишдан йироқ тутиш керак). [2. 57]

Юқоридаги мисларларда ўг сўзи ақл маъносида келганининг гувоҳи бўлдик. Қуйида келтирилаётган мисолда эса ўг калимаси шаклдошлик ҳосил қилиб ҳам ақлга нисбатан, ҳам доно кишига нисбатан қўлланганини кўришимиз мумкин:

Не эдгу турур бу кишика ўга,

Ўги бўлса, ўтру атағу ўга.

(Ақл киши учун қандай яхши нарса!

Ақлли кишигина доно бўлади). [2. 57]

“Қутадғу билиг” достонининг қаҳрамонларидан бири Ўгдулмишнинг номи ҳам ақл тўлмиш, ақлга тўлган дея таржима қилинади. У вазирнинг ўғли бўлиб асарда ақл ва заковат рамзи сифатида тасвирланган.

Демак, ҳозирги турк тилидаги öğretmen сўзи ақл берувчи, доноликка ўргатувчи мазмунидан келиб чиққан. Сўздаги г товуши дастлаб ўғуз қабилалари тилида ғ товушига ўзгарган. Кейинчали усмоний турклар лисонида қаттиқ ундошларнинг юмшаши содир бўлган. Шу сабабли  ҳозирда Онадўли турклари бу сўзни o‘yretmen дея талаффуз қилишади. Бу сўзнинг асоси эса öğretmek – билим бермоқдир.

Дарвоқе, ўргатмоқ сўзи бизнинг тилимида ҳам мавжуд. Бироқ у метатеза ҳодисаси сабабли ўзининг ўгратмоқ аслий шаклини йўқотган. Турклар ишлатаётган öğretmen айнан ўргатувчидир. Унинг асил изоҳи ақл ўргатувчи дегани. Шу ўринда қизиқ ҳолатга дуч келамиз. Модомики, ўгнинг ўзи ақл экан, ўргатувчи ақл ўргатувчи бўлса, демак сўзлар қайта такрорланиб қоляпти. Бу худди форсча омад (келди) сўзини омад келди дея ишлатаётганимиз сингари. Ўзбекистон қаҳрамони, атоқли шоиримиз Эркин Воҳидовнинг “Сўз латофати” китобида омад келди дейиш бу худди келди-келди дея қайта айтиш, деган мазмунда изоҳланган.

Энди шу сўзнинг ўзбек тилида сақланиб қолган вариантлари билан юзлашсак. Бизда ўгит деган улуғ бир калом бор. У одатда боболарнинг авлодларга берган панд-насиҳатини ифодалайди. Бунда ўг сўзига -ит қўшимчаси қўшилганини пайқаймиз. Бу қўшимча билан кўп ҳолларда феъл ясалади ёки феълнинг орттирма нисбати ҳосил қилинади. Тинч, бой каби сўзлардан феъл, юр сўзидан феълнинг орттирма нисбати ҳосил бўлган. Бундан кўринадики, ўгитнинг маъносини ақлли қил, ақлли эт каби мазмунда англасак тўғрироқ бўларкан. Кейинчалик бу лексема от сўз туркумига кўчиб ўтган.

Бундан ташқари ўзбек лафзига хос ўгирмоқ жумласи бирор тилдаги матнни таржима қилишни англатади. Ақл сўзига яқин бўлгани сабабли уни тушунтирмоқ дея изоҳлаганимиз маъқул. Ўзбекчага ўгирмоқ, бу ўзбекчада тушунарли қилмоқдир. Охирги мисол келтирганимиз сўз вақтлар ўтиб бурилмоқ, қайрилмоқ маъносига ўзгарган бўлиши мумкин. Сўзлашув услубида ўзбекчага ўгирмоқ эмас, ўзбекчага ағдармоқ кўринишида кўпроқ учрайди. Бу эса ундан ўгирилмоқ деган ўзлик нисбатидаги сўз ясалишига олиб келган деган фикрга асос бўлади. Дастлаб мажҳул нисбатда бирор асар бошқа тилга ўгирилган тарзида қўлланилиб келган. Кейинчалик кишининг ортга қайрилиши (бош, бўйин, юз қисмларининг орқага бурилиши)га нисбатан ўгирилди калимаси муомалага кирган.

Ўргатмоқ калимаси метатеза ҳодисаси сабаб ўзгарган экан, демак, ўргилмоқ сўзининг ҳам ўгга алоқаси бор. Балки бу лексема ўгирилмоқдан тармоқланиб кетгандир. Айтайлик, тушунарли бўлмоқ қайрилмоққа ўзгарган, қайрилмоқ эса айланмоқ, парвона бўлмоққа эврилган. Биз охирги ишлатган сўзимиз эврилмоқ ҳам “Сўз латофати” асарида ўгирилмоқдан келиб чиққани айтилади:

“Тилимизда ўргилай деган сўз бор. Айланай маъносида. Лекин аслида ўгрилай бўлиши керак. Чунки орқага қараганда биз ўргилмаймиз, балки, ўгириламиз. Хонандаю раққосага пул ўгирамиз. Яъни бошидан айлантириб, сўнг дўпписига қистирамиз, чўнтагига соламиз, ё машшоқлар олдига ташлаймиз. Айланиш ва ўгрилиш бир мазмунли сўзлар. Лекин ўгрилиш демакка тил қовушмайди, шу боис бу сўз бир шевада ўргилиш, яна бир шевада ўврилиш, эврилиш бўлган”. [1. 50]

Бундан хулоса қилишимиз мумкинки, ўг сўзининг тарихий шакли ва мазмуни ўзгариб, янгича мазмундаги сўзларнинг пайдо бўлишига олиб келган. Ўгирилмоқ тушунарлилик маъносида таржима бўлмоққа асос бўлган. У эса ўз навбатида ағдарилмоқ, бурилмоқ мазмунларининг келиб чиқишига олиб келган. Бу икки жумладан эса қайрилмоқ, айланмоқ каби янгича маъноли ўгирилмоқ, ўргилмоқ сўзлари ҳосил бўлган.

Анвар ЭШНАЗАРОВ

Фото: Абдуманнон Муҳаммад

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Эркин Воҳидов “Сўз латофати”. “Ўзбекистон” НМИУ, Тошкент–2014.

2. С.Олим, С.Аҳмедов, Р.Қўчқоров Адабиёт биринчи қисм. Умумий ўрта таълим мактабларининг 8-синф учун дарслик-мажмуа. Ғафур Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи, Тошкент–2014.