Туркийлар азалдан халқ оғзаки адабиётига эътибор қаратиб келган ва шу сабаб уларнинг хотираси, хусусан ёд олиш қобилияти кучли бўлган. Достонлар, термалар, эртаклар, топишмоқлар ва тез айтишлар қаторида қонунлар, тамойиллар, қоидалар ҳам ёдда сақланган. Уларга риоя этилиши учун доим эслатиб турилган. Тамойиллар бузилганда жамоатчилик “оғзаки танбеҳ” билан назорат қилиб борган. Қўпол бузилганда эса оқсоқоллар кенгаши томонидан жазо ҳам қўлланилган. Шу сабаб қадриятлар асрлар давомида халқнинг хотирасида сақланиб қолаверган ва ёзиш учун унчалик зарурат сезилмаган.

 Халқларнинг ўтроқлашиши, янги маданиятларнинг ўзлаштирилиши сабаб кўплаб маданият элементларининг мазмуни йўқотилиб, фақат шакли сақланиб қолаверган. Даврлар ўтиши билан улар фақат анъана ёки одат сифатида бўй кўрсатадиган бўлган холос. Қуйида унутилиш арафасида бўлган номоддий мерос объектларидан бири, “қон орқали боғланмаган қариндошлик”нинг турларидан бири – “келиннинг тутинган онаси” феномени ҳақида сўз юритамиз.

Туркийларнинг қариндошчилик алоқалари ҳам бошқа халқларникидан фарқли ўлароқ, маълум бир тамойилларга бўйсунса-да аксарияти ёзма қонунларда қайд этилмаган. Туркий қондошлик ва қариндошлик алоқаларини илк бор рус туркологи Надежда Диренкова тадқиқ қилган. Олима туркий қариндошликнинг учта илдизини қуйидагича таснифлаб берган:

Суяк – ота уруғи(ота томондан қариндошлар)

Таi-тоғай(тоғай суяги) – она томондан қариндошлар.

Қайн – хотин ёки эр орқали боғланган қуда-қариндошлар[1].

Улардан иккисида қон орқали боғланиш яъни қондошлик бор. Ота уруғи “суяк” деб аталган ва бу уруғнинг барча вакиллари бир-бирига нисбатан оғайни(оға-ини) саналган. “Ота” сўзи туркийлар англамида энг улуғ ном саналган. “Суяк” (сööк, сёок) сўзи эса қадимда фамилия тушунчасини берган.

Она уруғи номи танадаги тоғай суягига нисбат берилиб, “тоғайни” аталган. Онанинг, отанинг онасининг, бобонинг онасининг оға-ини, опа-сингил ва бошқа қариндошлари “тоға уруғи” саналган. Шунинг учун қадимда она уруғининг ҳамма қариндошлари номида “тоғай” ўзак-лексемаси мавжуд бўлган: тағайада, тағайана, тағайни, тағай эже, тағай сингил ва ҳк. Қондошлик бўлгани учун бу икки қариндошлик турлари турғун характерга эга ва уларни ҳар қандай ҳолатда ҳам ажратиш мумкин эмас.

 Туркийлар қариндошлигини учинчиси йўналиши “қайн уруғи”, деб аталган. А.В. Анохиннинг тамсилига кўра, никоҳ орқали боғланган қариндошлик “қайиндаш”, деб аталган[2]. Қайин уруғи эрнинг ёки хотиннинг қариндошлари бўлиб, ушбу сўзнинг этимологияси туркий халқларда севги-муҳаббат ва никоҳ тимсоли саналган “қайин” дарахти номи билан боғлиқдир. Шу сабабли никоҳ орқали орттирилган яқинларнинг номланишида “қайн” ўзаги иштирок этади: қайнота, қайнона, қайноға, қайнини, қайнопа, қайнсингил ва ҳк. Унаштирилган ёки никоҳдаги эркак ва аёл – қайнлиқ(қайлиқ) саналган.

“Қайиндаш” маълум бир жуфтликнинг никоҳ аҳди орқали қуда-қариндошга айланади. Агар уларнинг никоҳи бузилса қолганларнинг қариндошлиги ҳам узилади, чунки аҳд бузилади. Янги турмуш қурилса ёки эркак яна бошқа аёлларга уйланса “қайиндаш”лар ҳам ўзгарган.

Туркийларнинг қадриятлари орасида бу уч қариндошлик узвларидан ташқари “киндик кесган она”, “сут (эмизган)она”, “асраб олган она(ота)”, энага, “тўн ёпинган ўртоқ” каби яна бир нечта қон билан боғлиқ бўлмаган қариндошлик элементлари ҳам сақланган. “Келинининг тутинган онаси” одати туфайли ҳосил бўладиган қариндошлик ҳам шулар қаторида бўлиб, унга кўра келин ва куёвнинг қариндошларидан бўлган бирор аёл ўртасида она-бола тутиниш назарда тутилади. Аҳдлашувга кўра, куёвнинг оиласи томонидан танланган аёл янги тушган келиннинг маънавий онасига айланади. Бундай оналар ўзбекларда “тутинган эна”, “олдига чиққан эна” ёки “бурундуруқ эна” дейилади.

“Тутинган она” ибораси тадқиқот объектимизни тўлиқ акс эттирмайди. Чунки тутинган она деярли ҳамма халқларда бор ва бошқа форматларда бўлиши ҳам мумкин. Мисол учун, бир онанинг бола асраб олиши ёки ёши каттароқ аёлнинг турли сабаблар билан бирор йигит(қиз) ёки бола билан она-бола тутиниши ҳам тутинган онага мисол бўла олади. Қолаверса, юқорида қайд этганимиз “киндик кесган она”, “сут (эмизган)она”, “асраб олган она”, энага, насронийларда “чўқинтирган она” каби вариантлари ҳам бор. Бу элементлар умуминсоний қадрият ўлароқ сақланган ва уларнинг “тутинган ота” ёки “чўқинтирилган ота” вариантлари ҳам бор. Биз сўз юритаётган “тутинган она”ни “келиннинг тутинган онаси” ёки уни сақлаб келаётган ўзбеклар таъбирича “олдига чиққан она” ёки Хоразм вариантида “бурундуқ она” деб атаса тўғри бўлади.

“Келиннинг тутинган онаси” дейилишига сабаб, оналикда фақат бошқа қавм ёки оиладан тушган келинга нисбат берилишидадир. Яъни бунда эркак жинси ёки келин бўлмаган аёллар назарда тутилмайди.

“Олдига чиққан она” деб аталишининг сабаби эса тўйлардаги муҳим бир маросим, аниқроғи тўй куни келиннинг янги оилада кутиб олиниш маросими билан боғлиқ. Таомилга кўра, келин уйга биринчи бор келганда уни куёв томонидан тайинланган она олдига чиқиб кутиб олган. Отдан ёки аравадан тушириб уйга бошлаб кирган. “Олдига чиққан она” ибораси шундан олинган. Ўша жойда келинга янги онаси таништирилган. Туққан онаси, агар келган бўлса қизининг “янги онаси” билан танишиб, унга совғалар бериб қизини топширган. “Янги она” эса келинга меҳрибонлик қилиш, яхши-ёмон кунларида ёнида бўлишга ваъда берган.

 “Олдига чиққан она” ибораси Сурхондарё, Қашқадарё, Самарқанд, Жиззах, Сирдарё ва Тошкент вилояти ўзбекларида ишлатилган. Хоразмда эса “бурундуруқ эна” номи билан сақланган. “Бурундуруқ эна” номи ҳам айнан келинни “олдига чиқиб кутиб олган” маъноси билан боғлиқ бўлиши мумкин. Чунки, отнинг нўхтасини бурундуқ ёки бурундуруқ деб аташади. Хоразмда келинни отда олиб келишганда тутинган онаси у минган отнинг нўхтасидан тутиб ҳовлига олиб кирган бўлса, ном шундан қолган бўлиши мумкин. Хоразмда “бурундуруқ эна”га келининг туққан онаси томонидан кўрпача совға қилиш одати бор экан. Бу катта эҳтимол билан, “оилангизга менинг қизим қўшилди, ушбу кўрпача унинг ўтириши учун” деган маънода ёки “бурундуруқ эна”нинг ўзини ҳурматлаш мақсадида берилган бўлиши мумкин.

Ижтимоий тармоқда “олдига чиққан эна” сақланган ҳудудларни аниқлаш учун сўровнома ўтказганимизда Андижонда “қиз эна” вариантини аниқладик. Аммо, бу вариант ҳақида кенгроқ маълумот олиш имкони бўлмади.

“Келиннинг тутинган онаси” туркий халқлар аксиологиясида феномен ҳодиса ҳисобланади. Қадриятларнинг умумолтой пластида бундай ҳодиса қайд этилмаган ёки ҳозиргача аниқланмаган. Шахсан Мўғилистон, Олтой ва Хакасиянинг этнограф олимлари билан боғланиб кўрдим, уларнинг қадриятларида ушбу элемент йўқ. Ўзбекистоннинг Бухоро, Навоий вилоятлари ва Тошкент шаҳридан ташқари бошқа вилоятларида, шимолий Афғонистон, Жанубий Тожикистон ҳудудларида турли формат ва номларда сақланган. Сурхондарё ва Қашқадарё вилоятларида эса тожик аҳолиси ўртасида ҳам бу удум қисман тарқалган.

Айни қадриятни фақат ўзбекларга хос деб айтиш мумкин бўлар эди, аммо қозоқ ва туркман, шунингдек, Кавказнинг туркий халқларида ҳам сақлангани ҳақида хабарлар олдик. Бундан кўринадики, бу қадрият қадим турк давридан сақланиб келаётган бўлиши мумкин. Чунки қадриятнинг аниқ тамойиллар, қоидаларга асосланиши шахсий ва ижтимоий мажбуриятларнинг мавжудлиги унинг маълум бир давлатчилик доирасида шаклланганини кўрсатади. Шу боис бу қадриятнинг генезиси алоҳида тадқиқ қилиниши мақсадга мувофиқ бўлади.

“Келиннинг тутинган онаси” кўпинча болали, оиласини саранжом-саришта тутадиган аёлларга тўй бўлаётган оиланинг бекаси келинининг олдига чиқиш таклифини берган. Гарчи заҳмат бўлса-да, аксарият ҳолларда аёллар бу таклифни қувониб қабул қилишган. Чунки бу иш орқали улар савоб олиш ва янги қариндошлар орттириш умидида бўлишган.

“Келиннинг тутинган онаси” куёвнинг ота ёки она томонидан қариндоши ёки қариндошларининг аёллари бўлиши ҳам мумкин. Энг асосийси, аёлнинг маҳалладаги нуфузи, ахлоқи, насаби, рўзғор тутишига қаратилган. Шунинг учун айрим аёллар ўнлаб келинларга тутинган она бўлишган. Баъзан эса куёвга қондош бўлмаса-да, маҳалланинг нуфузли аёлларидан бири келиннинг олдига чиққан. Айримларга эса бутун умр бундай таклиф бўлмаган бўлиши ҳам мумкин.

“Келиннинг тутинган онаси” келинни қиз сифатида қабул қилгандан сўнг унга бир қанча вазифалар юкланган:

– Келиндан вақти-вақти билан хабар олиб туриши;

– Келин уй ишларини бажаришда қийналса, фарзандларини ёрдамга жўнатиш;

– Оилада келишмовчиликлар, хусусан, қайнона-келин ёки куёв-келин муносабатларида муаммолар чиқса келин тарафда туриб уни ҳимоя қилиш;

– Келин юкли ёки болали бўлганда унга маслаҳатчи ва кўмакчи бўлиш;

– Бола тарбиясида кўмаклашиш;

– Агар, турмуши бузилиб, ажрашишга тўғри келса келинни туққан онаси каби ҳимоя қилиш ва ҳк...

 Келин-қизнинг мажбуриятлари:

– Тутинган онасини туққан онаси каби ҳурмат қилиш;

– Ҳар бир ишда маслаҳат сўраш, унга риоя қилиш ва ҳк.

– Олдига чиққан онасининг эрини ота ўрнида, болаларини ўз ака-ука, опа-сингиллари ўрнида қабул қилиш.

Бундан кўринадики “олдига чиққан она” феномени туркийлар қариндошчилигида суяк, тоғай ва қайн қариндошлардан ташқари яна бир янги йўналишни очиб беради. Чунки қиз-келинга тутинган онасининг эри – ота, болалари эса ёшига қараб ака-ука ёки опа-сингил бўлиши ўз-ўзидан худди қайн қариндошлар каби қон билан боғланмаган қариндошлик узвларини ҳосил қилади.

“Келиннинг тутинган онаси” феномени ижтимоий ҳодиса ўлароқ туркийлар турмуш тарзида, хусусан, жамиятнинг кичик бўғини – оиланинг мустаҳкам бўлиши ва сақланишида муҳим ўрин тутган. Маълумки, жуда кўп ҳолатда ажримларга қайнона-келин ёки куёв-келин муносабатлари сабаб бўлиб келади. Бундай келинлар кўпинча ёшлиги, тажрибасизлиги сабаб ўзини ҳимоя қилишга ожизлик қилади. Келиннинг ота-онаси эса жанжалларга аралашишга андиша қилади. Гоҳида уларнинг аралашуви вазиятни кескинлаштиришга хизмат қилиб қолиши ҳам мумкин. Агар улар узоқда яшашса келин бутунлай ёлғизланиб қолади. Ана шундай ҳолатларда келиннинг тутинган онасининг ёрдами муҳим ўрин тутади.

Чуқурроқ тафаккур қилиб кўрилса, келинларга тутинган онанинг тайинланиши туркийларнинг ижтимоий ҳаётида, хоссатан, келиннинг ижтимоий мослашувида жуда муҳим ўрин тутган. Ўрта асрларда қизларнинг тўққиз ёшдан турмушга узатилганини инобатга олсак, бу феноменни “келинлар ҳимоясига қаратилган энг оқилона тадбир” ўлароқ баҳоласак бўлади.

ХХ асрдаги глобал маданият бўҳронлари ва “замонавийлашув” иллати миллий қадриятларнинг томирига болта ургани рост. Айниқса, урбанизация даражасининг ортиб бориши боболаримиз яратган кўплаб урф-одатлар, анъаналарни йўққа чиқарди. Оилаларда ва маҳалларда жамоатчилик назорати – бир-бирини танбеҳ билан ёмонликдан қайтариш ёки қўллаб-қувватлаш сусайгани сари муаммолар оиладан, маҳалладан чиқиб суд залларигача етадиган бўлди. Аммо, ҳалиям биз “нега ўтмишда ажримлар кам бўлган” деган саволни ўртага қўймаяпмиз. Янги оилаларнинг ижтимоийлашувида фақат ота-она эмас балки жамоатчиликнинг қўллаб-қувватлашига ҳам зарурат саналади. Шу жиҳатдан қаралса, келинларга тутинган она тайинланиши ҳодисаси янги оилани мустаҳкамлашга хизмат қиладиган оқилона тадбир бўлган. Аммо, афсуски, кейинги йилларда бу қадрият шаҳарлар ва шаҳарлашган ҳудудларда унутилиб бўлди. Сақланган жойларда ҳам номигагина, оддий анъана сифатида “хўжакўрсин”га бажарилади холос. Кўпчилик “олдига чиққан она”лар бу рутба унга нима вазифалар юклаши билан қизиқиб ҳам кўрмайди. Фақат сарпо-совға алмашиб, тўй кунидаги русумларни бажаради-ю, ҳақиқий вазифа ва мажбуриятларини билмайди.

Мазкур мақолада “Келиннинг тутинган онаси” феноменининг генезисига тўхталинмади. Тарқалиш ареали эса фақат Ўзбекистон ҳудудлари, Жанубий Тожикистон ва Шимолий Қозоғистон мисолида келтирилди холос. Бу эса ўз-ўзидан янги тадқиқотлар олдинда турганини кўрсатади. Шу билан бирга, аввало “келиннинг тутинган онаси” одатини янада чуқурроқ ўрганиш, туркий халқлар, кейин навбати билан бошқа халқларнинг қадриятларини, хусусан қавм-қариндошлик, тўй маросимларидаги элементларни қиёсий тадқиқ қилиш учун имкон қолдиради.

 Анвар БЎРОНОВ

Ўзбекистон ёзувчилари уюшмаси аъзоси

[1] Дыренкова Н. Род, классификационная система родства и брачные нормы у алтайцев и телеут // Материалы по свадьбе и семейно-родовому строю народов СССР. Л., 1926. С. 247–259.

[2] Архив МАЭ. Ф.11, оп. 1, © 104. Л. 8.